Tài liệu Chân dung tự hoạ của nguyễn trãi trong quốc âm thi tập

Kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n v¨n häc sv. Vi BÝch Thuú Trêng ®¹i häc vinh Khoa ng÷ v¨n ----------------- Vi BÝch Thuú Ch©n dung tù häa cña nguyÔn tr·i trong quèc ©m thi tËp Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc Chuyªn ngµnh: v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam Vinh - 2010 Trêng ®¹i häc vinh Khoa ng÷ v¨n 1 Kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n v¨n häc sv. Vi BÝch Thuú ----------------- Ch©n dung tù häa cña nguyÔn tr·i trong quèc ©m thi tËp Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc Chuyªn ngµnh: v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam : ThS. Hoµng Minh §¹o Sinh viªn thùc hiÖn : Vi BÝch Thuú Líp : 47B4 - V¨n Ngêi híng dÉn Vinh - 2010 Lêi c¶m ¬n 2 Kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n v¨n häc sv. Vi BÝch Thuú Kho¸ luËn nµy ®îc hoµn thµnh díi sù híng dÉn nhiÖt t×nh cña thÇy Hoµng Minh §¹o, bëi vËy t«i xin bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c ®Õn thÇy. Xin c¶m ¬n thÇy ®· gióp ®ì t«i mét c¸ch tËn t×nh ®Ó hoµn thµnh kho¸ luËn nµy. T«i còng xin ch©n thµnh c¶m ¬n c¸c thÇy c« gi¸o, b¹n bÌ vµ gia ®×nh ®· cã nhiÒu ý kiÕn ®ãng gãp quÝ b¸u t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho t«i hoµn thµnh kho¸ luËn nµy. T«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n ! Vinh, th¸ng 5 n¨m 2010. Sinh viªn Vi BÝch Thuú Môc lôc Trang 3 Kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n v¨n häc sv. Vi BÝch Thuú phÇn më ®Çu 1. 2. 3. 4. 5. 6. 1 1 2 2 3 3 6 7 7 7 1. Lý do chän ®Ò tµi NhiÖm vô nghiªn cøu Ph¹m vi nghiªn cøu Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu LÞch sö vÊn ®Ò Bè côc cña kho¸ luËn phÇn néi dung chÝnh Ch¬ng 1: Nh÷ng vÊn ®Ò chung S¬ lîc vÒ NguyÔn Tr·i vµ Quèc ©m thi tËp 1. 1. Kh¸i niÖm “Ch©n dung tù ho¹” 15 2. 1. Kh¶o s¸t thèng kª c¸c bµi thÓ hiÖn ch©n dung tù 17 häa trong Quèc ©m thi tËp Ch¬ng 2: Ch©n dung NguyÔn Tr·i trong Quèc ©m 18 2. thi tËp H×nh ¶nh con ngêi bªn ngoµi 18 1. 2. H×nh ¶nh con ngêi bªn trong 28 Ch¬ng 3: Nh÷ng nguån chÊt liÖu trong th¬ N«m 51 3. NguyÔn Tr·i t¹o nªn ch©n dung tù ho¹ Kh¸i niÖm “chÊt liÖu nghÖ thu©t” 51 1. 3. Nh÷ng nguån chÊt liÖu NguyÔn Tr·i sö dông ®Ó vÏ 52 2. 3. ch©n dung b¶n th©n trong Quèc ©m thi tËp Mèi quan hÖ gi÷a viÖc sö dông chÊt liÖu v¨n ho¸ 64 3. Trung Hoa vµ viÖc sö dông chÊt liÖu v¨n ho¸ d©n 3. 2. gian ViÖt Nam PhÇn KÕt luËn 4 70 Kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n v¨n häc sv. Vi BÝch Thuú tµi liÖu tham kh¶o 72 PhÇn më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi 1.1. NguyÔn Tr·i kh«ng nh÷ng lµ c©y ®¹i thô cña nÒn v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam mµ cßn lµ danh nh©n v¨n ho¸ thÕ giíi. Trong h¬n s¸u thÕ kû qua, ë níc ta còng nh ë mét sè níc kh¸c, nhiÒu nhµ nghiªn cøu ®· ®i s©u t×m hiÓu gi¸ trÞ th¬ v¨n cña «ng trªn nhiÒu ph¬ng diÖn. Trong di s¶n tinh thÇn quý b¸u NguyÔn Tr·i ®Ó l¹i cho ®êi sau, cã mét t¸c phÈm ®îc viÕt b»ng ch÷ N«m, ®îc ®«ng ®¶o b¹n ®äc vµ giíi nghiªn cøu v¨n häc ®ãn nhËn vµ ®¸nh gi¸ cao. §ã lµ Quèc ©m thi tËp. Trong t¸c phÈm nµy, víi c¶m xóc ch©n thµnh, s©u l¾ng, b»ng ng«n ng÷ th¬ ca, t¸c gi¶ ®· ph¸c häa ch©n dung cña chÝnh m×nh. T×m hiÓu ch©n dung tù häa cña NguyÔn Tr·i trong Quèc ©m thi tËp nh»m gãp phÇn lµm s¸ng tá vÎ ®Ñp cña mét con ngêi ®· tõng ®îc ca ngîi “øc Trai t©m thîng quang khuª t¶o” (Lª Th¸nh T«ng). 1.2. VÊn ®Ò mµ chóng t«i quan t©m khi ®Õn víi Quèc ©m thi tËp nh ®· tr×nh bµy trªn thùc ra còng ®· ®îc ®Ò cËp trong mét sè c«ng tr×nh cña c¸c nhµ nghiªn cøu cã tªn tuæi. Tuy nhiªn, trong viÖc ph©n tÝch, xem xÐt con ngêi NguyÔn Tr·i vµ tËp th¬ N«m næi tiÕng cña «ng, hÇu nh cha cã ai dïng kh¸i niÖm “ch©n dung tù häa” nh lµ mét vÊn ®Ò chuyªn biÖt (Thùc tÕ ®ã sÏ ®îc lµm s¸ng tá ë phÇn “LÞch 5 Kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n v¨n häc sv. Vi BÝch Thuú sö vÊn ®Ò” trong kho¸ luËn nµy). §Ó gãp thªm tiÕng nãi vµo viÖc nh×n nhËn con ngêi NguyÔn Tr·i in dÊu Ên trong tËp th¬ N«m cña «ng nh thÕ nµo, chóng t«i chän ®Ò tµi “ Ch©n dung tù häa cña chÝnh t¸c gi¶ trong Quèc ©m thi tËp" lµm kho¸ luËn tèt nghiÖp ®¹i häc chuyªn ngµnh v¨n häc ViÖt Nam trung ®¹i. 1.3. Th¬ v¨n cña NguyÔn Tr·i nãi chung, mét sè bµi trong Quèc ©m thi tËp nãi riªng ®· vµ ®ang ®îc tuyÓn chän ®a vµo gi¶ng d¹y trong ch¬ng tr×nh m«n Ng÷ v¨n ë trêng THCS vµ THPT (nh bµi Tïng tríc ®©y, bµi C©y chuèi gÇn ®©y vµ bµi B¶o kÝnh c¶nh giíi_ sè 21 hiÖn nay). D¹y vµ häc th¬ v¨n cña øc Trai nh»m lµm cho mäi ngêi hiÓu ®îc c¸i hay, c¸i ®Ñp trong s¸ng t¸c v¨n ch¬ng cña mét nhµ v¨n lín. V× thÕ, ®Ò tµi mµ chóng t«i lùa chän ë kho¸ luËn nµy nÕu gi¶i quyÕt mét c¸ch thÊu ®¸o hy väng sÏ gióp cho viÖc d¹y häc th¬ v¨n NguyÔn Tr·i trong nhµ trêng ®¹t ®îc môc ®Ých nh ®· tr×nh bµy. 2. NhiÖm vô nghiªn cøu T×m hiÓu “Ch©n dung tù häa cña NguyÔn Tr·i trong Quèc ©m thi tËp" ®ßi hái ngêi thùc hiÖn cÇn gi¶i quyÕt c¸c khÝa c¹nh cô thÓ sau ®©y: 2.1. T¸i hiÖn ch©n dung cña chÝnh t¸c gi¶ trong tËp th¬ N«m qua mét sè bµi, mét sè c©u tiªu biÓu, nhÊt lµ nh÷ng c©u th¬ giµu tÝnh t¹o h×nh. VÒ khÝa c¹nh träng t©m nµy, c©u hái ®Æt ra cÇn cã lêi gi¶i ®¸p sÏ lµ: Ch©n 6 Kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n v¨n häc sv. Vi BÝch Thuú dung tù häa cña NguyÔn Tr·i ®îc vÏ lªn trong Quèc ©m thi tËp nh thÕ nµo? 2.2. Trong tËp th¬ N«m ®ã, NguyÔn Tr·i ®· sö dông nh÷ng nguån chÊt liÖu nµo ®Ó ph¸c ho¹ ch©n dung cña chÝnh m×nh? 2.3. Tù vÏ ch©n dung trong Quèc ©m thi tËp, NguyÔn Tr·i muèn göi g¾m nçi niÒm t©m sù g× cho c¸c thÕ hÖ nh÷ng ngêi thëng thøc bøc tranh ®ã? 3. Ph¹m vi nghiªn cøu - Do Quèc ©m thi tËp lµ tËp th¬ cã dung lîng lín víi rÊt nhiÒu bµi, nhiÒu ®Ò môc cho nªn trong khu«n khæ mét kho¸ luËn tèt nghiÖp, víi ®Ò tµi ®· chän chóng t«i chØ cã thÓ t×m hiÓu vÊn ®Ò qua mét sè bµi, mét sè c©u mµ ë ®ã con ngêi NguyÔn Tr·i hiÖn ra râ nÐt nhÊt tõ ngo¹i h×nh ®Õn néi t©m. - Do lÞch sö níc nhµ tr¶i qua h¬n 600 n¨m cã nhiÒu biÕn ®éng, b¶n th©n NguyÔn Tr·i còng ph¶i chÞu nçi oan rÊt lín cho nªn th¬ v¨n cña «ng, trong ®ã cã th¬ ch÷ N«m, cã hiÖn tîng “tam sao thÊt b¶n”. Cã mét sè bµi ngêi ta nghi ngê kh«ng biÕt lµ cña NguyÔn Tr·i hay cña NguyÔn BØnh Khiªm? V× thÕ, cuèn s¸ch mµ chóng t«i dïng ®Ó t×m hiÓu vÊn ®Ò lµ c«ng tr×nh biªn so¹n, kh¶o cøu c«ng phu, ®¸ng tin cËy víi tiªu ®Ò NguyÔn Tr·i toµn tËp, Nxb Khoa häc x· héi, H.1976. Trong cuèn s¸ch nµy, c¸c bµi cña Quèc ©m thi 7 Kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n v¨n häc sv. Vi BÝch Thuú tËp ®îc ®Ò cËp tõ trang 393 ®Õn trang 479, cha kÓ phÇn chó gi¶i. 4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu C¨n cø vµo môc ®Ých vµ ®èi tîng nghiªn cøu nh ®· tr×nh bµy ë trªn, ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, chóng t«i sö dông c¸c ph¬ng ph¸p: - Ph¬ng ph¸p kh¶o s¸t, thèng kª: Ph¬ng ph¸p nµy gióp chóng t«i nhËn biÕt mét c¸ch kh¸ch quan, tæng thÓ vÒ con ngêi NguyÔn Tr·i ®îc vÏ trong th¬ N«m trªn hai ph¬ng diÖn: ngo¹i h×nh vµ néi t©m. - Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch, tæng hîp: Ph¬ng ph¸p nµy ®îc sö dông mét c¸ch thêng xuyªn trong viÖc ph©n tÝch mét sè bµi, mét sè c©u cô thÓ ®Ó lµm næi bËt dÊu Ên cña thi nh©n trong ®ã. TÊt c¶ nh÷ng ph¬ng ph¸p ®ã ®îc vËn dông díi ¸nh s¸ng cña quan ®iÓm lÞch sö cô thÓ khi t×m hiÓu mét hiÖn tîng v¨n häc ®· lïi xa vµo qu¸ khø. 5. LÞch sö vÊn ®Ò Trong sè c¸c nhµ v¨n, nhµ th¬ cña nÒn v¨n häc ViÖt Nam thêi trung ®¹i, cïng víi NguyÔn Du, NguyÔn Tr·i vÉn lµ t¸c gia ®îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu ë níc ta vµ mét sè níc kh¸c trªn thÕ giíi lu t©m. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ t¸c gia nµy xuÊt hiÖn ngµy cµng nhiÒu vµ ®¹t ®îc nh÷ng thµnh tùu ®¸ng kÓ. Riªng vÒ t¸c phÈm Quèc ©m thi tËp còng ®· cã c¸c chuyªn luËn, c¸c cuèn s¸ch kh¶o cøu vµ rÊt nhiÒu bµi 8 Kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n v¨n häc sv. Vi BÝch Thuú b¸o lÇn lît ®îc c«ng bè, ®¨ng t¶i gióp cho mäi ngêi thÊy ®îc gi¸ trÞ lín lao cña nã trªn nhiÒu ph¬ng diÖn. ViÖc t×m hiÓu con ngêi NguyÔn Tr·i qua tËp th¬ N«m næi tiÕng cña «ng ®· ®îc ®Ò cËp trong c¸c c«ng tr×nh cña mét sè nhµ nghiªn cøu cã tªn tuæi: - Trong chuyªn luËn: C¸c nhµ th¬ cæ ®iÓn ViÖt Nam, Nxb gi¸o dôc, 1998, t¸c gi¶ Xu©n DiÖu ®· dµnh mét sè trang ®Ó lµm næi bËt h×nh ¶nh cña NguyÔn Tr·i hiÖn râ trong Quèc ©m thi tËp. Víi sù c¶m nhËn s¾c s¶o, tinh tÕ cña mét nhµ th¬ hiÖn ®¹i khi ®Õn víi mét nhµ th¬ trung ®¹i, Xu©n DiÖu ®· cã nh÷ng ph¸t hiÖn bÊt ngê. §ã lµ ®o¹n «ng thÈm b×nh hai c©u th¬ “Tuæi cao, tãc b¹c, c¸i r©u b¹c, Nhµ ngÆt, ®Ìn xanh, con m¾t xanh” (bµi sè 99). Theo Xu©n DiÖu, trong hai c©u th¬ nµy, næi bËt h×nh ¶nh mét con ngêi “...thøc suèt ®ªm cïng ngän ®Ìn xanh ë trong c¸i nhµ nghÌo, thøc ngµn ®ªm v× u quèc ¸i d©n vµ thøc m·i m·i trong lÞch sö ®Ó hái téi bän nÞnh thÇn gian ¸c, ®Ó chong mét ngän ®Ìn c¶nh gi¸c ®èi víi c¸i tµ, c¸i ¸c trong ®êi”. [3,62], trong mét ®o¹n kh¸c, ph©n tÝch 2 c©u: “Rò bao nhiªu bôi, bôi lÇm, Gi¬ tay ¸o ®Õn tïng l©m”, Xu©n DiÖu l¹i viÕt: “T«i thÊy c¶ c¸i nÐt c¸nh tay cña øc Trai gi¬ ra chØ vÒ phÝa rõng tïng, n¬i cã thÓ Èn dËt; c¸nh tay Êy ®ang mang ¸o, th× rò èng tay ra, rò cho r¬i bïn bôi vµ r¬i c¶ bæng léc, råi “gi¬ tay ¸o” lªn híng vÒ phÝa non xanh, ta cã thÓ coi nh t thÕ “gi¬ tay ¸o” in lªn nÒn trêi [3,26]. Sau 9 Kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n v¨n häc sv. Vi BÝch Thuú ®ã, dùa trªn bµi viÕt §äc Quèc ©m thi tËp cña NguyÔn Tr·i trong cuèn C¸c nhµ th¬ cæ ®iÓn ViÖt Nam, Xu©n DiÖu viÕt bµi víi tiªu ®Ò Quèc ©m thi tËp, t¸c phÈm më ®Çu nÒn th¬ cæ ®iÓn ViÖt Nam. Trong c«ng tr×nh nµy, ngay ë nh÷ng trang ®Çu, t¸c gi¶ cho r»ng: “Trong th¬ cæ ®iÓn ViÖt Nam cã hai ngêi b¹c tãc: NguyÔn Tr·i vµ NguyÔn Du” [4,587]. Nh vËy, tuy kh«ng nâi râ nhng Xu©n DiÖu ®· ®a ra nh÷ng c©u th¬ víi nh÷ng nÐt vÏ ®éc ®¸o, giµu tÝnh t¹o h×nh, ch¼ng kh¸c g× bøc ch©n dung tù häa. Cïng mét c¶m nhËn t¬ng tù Xu©n DiÖu, trong c«ng tr×nh Kh¶o vµ luËn mét sè thÓ lo¹i, t¸c gia ,t¸c phÈm v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nan, «ng Bïi Duy T©n viÕt: “ Tãc b¹c mµ m¾t l¹i xanh, tuæi th× giµ nhng chÝ vÉn trÎ. M¸i tãc b¹c, ®«i m¾t xanh ®Òu ®¸ng kÝnh ®¸ng träng, ®¸ng th¬ng mµ míi ®Ñp lµm sao!...§«i m¾t Êy cha bao giê chÞu nghØ ng¬i, bëi v× cã thÓ nãi r»ng suèt ®êi NguyÔn Tr·i cha bao giê ngñ ”[18,200]. Còng trong c«ng tr×nh nµy, t¸c gi¶ cßn cho r»ng: “Th¬ NguyÔn Tr·i hÇu hÕt lµ th¬ tr÷ t×nh, qua ®ã cßn thÊy c¸i t«i tr÷ t×nh cña nhµ th¬ biÓu hiÖn trong tõng nÐt bót. Th¬ NguyÔn Tr·i më ra cho ngêi ®äc thÊy tÊm lßng cña mét con ngêi cã niÒm u ¸i s©u nÆng, cã nçi bi phÉn ®au ®êi vµ niÒm kh¸t khao ®îc sèng tù do, tù t¹i” [18,195]. - Xu híng t×m hiÓu con ngêi NguyÔn Tr·i trong s¸ng t¸c th¬ N«m cña «ng cßn ®îc t×m hiÓu trong mét sè bµi 10 Kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n v¨n häc sv. Vi BÝch Thuú viÕt cã c¸c tiªu ®Ò: VÒ con ngêi c¸ nh©n trong th¬ NguyÔn Tr·i cña NguyÔn H÷u S¬n, trong cuèn V¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam, quan niÖm con ngêi vµ tiÕn tr×nh ph¸t triÓn, Nxb Khoa häc x· héi, …; Nhµ t tëng vµ nhµ nghÖ sÜ trong Quèc ©m thi tËp cña TrÇn Ngäc V¬ng trong cuèn V¨n häc ViÖt Nam, dßng riªng gi÷a nguån chung, Nxb Gi¸o dôc, 1998; Thêi ®¹i – con ngêi – v¨n nghiÖp trong cuèn Nhµ v¨n vµ t¸c phÈm trong trêng phæ th«ng – NguyÔn Tr·i cña Lª B¶o tuyÓn chän vµ biªn so¹n, Nxb Gi¸o dôc, 1997. Trong bµi viÕt cã tÝnh më ®Çu cuèn s¸ch nµy, t¸c gi¶ Lª B¶o ®a ra nhËn xÐt: “Cã thÓ nãi, vÒ mÆt biÓu hiÖn trªn hai ph¬ng diÖn chung vµ riªng, h×nh nh cã mét c¸i g× m©u thuÉn ë øc Trai. Nhng xÐt cho cïng th× ®ã vÉn lµ mét con ngêi nhÊt qu¸n, mét con ngêi biÕt sèng, ham sèng hÕt m×nh ” (Lêi nhËn xÐt ®ã dùa trªn c¬ së ph©n tÝch mét sè bµi trong Quèc ©m thi tËp nh bµi TrÇn t×nh – V, ThuËt høng_XI, ThuËt høng_ XIX)... Trong c¸c bµi viÕt ®ã, tuy mçi nhµ nghiªn cøu t×m hiÓu con ngêi NguyÔn Tr·i trong th¬ N«m cña «ng tõ nh÷ng gãc ®é, trªn nhiÒu b×nh diÖn kh¸c nhay nhng ®Òu gÆp nhau ë mét ®iÓm, ®ã lµ trong Quèc ©m thi tËp NguyÔn Tr·i ®· xuÊt hiÖn víi t c¸ch ch©n dung mét con ngêi. - Trong c¸c bµi ®i s©u ph©n tÝch mét sè bµi cô thÓ trong th¬ N«m cña øc Trai, mµ chñ yÕu lµ c¸c bµi ®· ®îc ®a vµo s¸ch gi¸o khoa m«n Ng÷ v¨n ë trêng phæ th«ng, 11 Kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n v¨n häc sv. Vi BÝch Thuú c¸c t¸c gi¶ nh TrÇn §×nh Sö, Ph¹m Tó Ch©u, Hoµng Th¸i S¬n, Lª B¶o … ®Òu ®· chØ ra mèi liªn hÖ gi÷a con ngêi cña thi nh©n víi nh÷ng vÇn th¬ giµu tÝnh íc lÖ. Ch¼ng h¹n nh bµi C©y chuèi thÊp tho¸ng hiÖn ra mét NguyÔn Tr·i võa ®a t×nh võa cã cèt c¸ch cña ®¹o thiÒn. Hay nh qua biÓu tîng “c©y tïng” trong bµi th¬ cïng tªn, næi râ mét NguyÔn Tr·i trong cèt c¸ch ngêi qu©n tö … Nh vËy, ®iÓm qua mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ Quèc ©m thi tËp chóng t«i thÊy ®îc mét thùc tÕ: vÊn ®Ò con ngêi NguyÔn Tr·i trong tËp th¬ nµy Ýt hay nhiÒu, trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp ®· ®îc nãi tíi trong c¸c c«ng tr×nh ®ã. Tuy nhiªn, ®èi víi con ngêi NguyÔn Tr·i trong tËp th¬ N«m cña «ng, c¸c nhµ nghiªn cøu chØ míi dïng c¸c kh¸i niÖm: h×nh tîng, h×nh ¶nh hoÆc con ngêi … mµ cha dïng kh¸i niÖm “ch©n dung tù häa”. DÉu sao nh÷ng thµnh tùu cña nh÷ng ngêi ®i tríc, nhÊt lµ cña Xu©n DiÖu, Bïi Duy T©n lµ nh÷ng gîi ý quan träng t¹o ®iÒu kiÖn cho t«i ®Õn víi ®Ò tµi “Ch©n dung tù häa cña NguyÔn Tr·i trong Quèc ©m thi tËp". 6. Bè côc cña khãa luËn: Gåm 3 phÇn: PhÇn më ®Çu, phÇn néi dung chÝnh vµ phÇn kÕt luËn. Trong phÇn néi dung chÝnh cã 3 ch¬ng: - Ch¬ng 1: Nh÷ng vÊn ®Ò chung 12 Kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n v¨n häc sv. Vi BÝch Thuú - Ch¬ng 2: Con ngêi NguyÔn Tr·i ®îc vÏ trong Quèc ©m thi tËp. - Ch¬ng 3. Nh÷ng nguån chÊt liÖu trong th¬ N«m NguyÔn Tr·i t¹o nªn ch©n dung tù häa. Ngoµi ra cßn cã phÇn “Môc lôc” vµ “Tµi liÖu tham kh¶o” PHÇN NéI DUNG CHÝNH Ch¬ng I: Nh÷ng vÊn ®Ò chung 1.1. S¬ lîc vÒ NguyÔn Tr·i vµ Quèc ©m thi tËp. 1.1.1. VÒ NguyÔn Tr·i. NguyÔn Tr·i, hiÖu øc Trai, «ng sinh n¨m Canh Th©n (1380), con trai thø hai cña NguyÔn øng Long, sau ngêi anh trëng cña «ng lµ NguyÔn T¸c, tøc NguyÔn Lý ®æi tªn. NguyÔn T¸c theo cha ch¹y trèn ë miÒn T©y Thanh Hãa, sau vô truy lïng nãi trªn, vÒ sau sèng lu«n ë ®Êy vµ tham gia cuéc khëi nghÜa Lam S¬n kh¸ sím, tõ n¨m 1416, n¨m cã héi thÒ Lòng Nhai. NguyÔn Tr·i sinh t¹i dinh «ng ngo¹i lµ t ®å TrÇn Nguyªn §¸n, ë vïng BÝch C©u – V¨n MiÕu hiÖn nay. VÒ sau 13 Kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n v¨n häc sv. Vi BÝch Thuú khi «ng ngo¹i mÊt míi vÒ NhÞ Khª víi th©n phô m×nh. Kho¶ng nµy, Hå Quý Ly ®ang r¸o riÕt chuÈn bÞ cíp ng«i vua nhµ TrÇn khiÕn Quèc thîng hÇu TrÇn Nguyªn §¸n ph¶i rót vÒ Èn ë C«n S¬n. Th©n mÉu NguyÔn Tr·i lµ bµ TrÇn ThÞ Th¸i mÊt lóc «ng míi n¨m tuæi nªn «ng ph¶i lªn C«n S¬n ë víi «ng ngo¹i. TrÇn Nguyªn §¸n lµ mét nh©n sÜ vèn cã kiÕn thøc cæ uyªn th©m, n¾m v÷ng lý thuyÕt triÕt häc ph¬ng §«ng, qua c¸c s¸ch nh: PhËt kinh, DÞch kinh, §¹o §øc kinh … kÓ c¶ s¸ch cña b¸ch gia ch tö. ¤ng kh¸ tinh th«ng c¸c quy luËt tù nhiªn nh thiªn v¨n häc, ®Þa lÝ, ®· tõng viÕt lÞch sè, to¸n sè, cßn ®Ó l¹i tËp th B¨ng Hå ngäc h¸c. PhÇn nµo B¨ng Hå tíng c«ng truyÒn l¹i kiÕn thøc cæ cho rÓ lµ øng Long vµ øng Long truyÒn l¹i cho NguyÔn Tr·i v× NguyÔn Tr·i theo rÊt s¸t phô th©n m×nh cho ®Õn m·n cuéc ®êi. So víi c¸c anh em cña m×nh hoÆc cïng mÑ, hoÆc kh¸c mÑ, th× NguyÔn Tr·i, nhê dùa vµo phÝa «ng ngo¹i, nªn cã ®iÒu kiÖn häc tËp ®Çy ®ñ h¬n, vµ cã häc vÞ cao h¬n. N¨m Canh Th×n (1400), trong khi nhiÒu anh em kh¸c theo «ng néi cña m×nh ®i trèn khái vô s¸t ph¹t cña Hå Quý Ly th× NguyÔn Tr·i hëng øng khoa thi Héi ®Çu tiªn (Th¸nh Nguyªn n¨m ®Çu) cña nhµ Hå ë thñ ®« T©y Giai (Thanh Hãa). Khoa thi nµy theo kiÓu B¸c häc hoµnh tõ, cha theo kiÓu chÝnh quy, nªn chØ cã tiÕn sÜ lo¹i hai (Hoµng Gi¸p) vµ TiÕn sÜ lo¹i ba (§ång TiÕn sÜ). 14 Kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n v¨n häc sv. Vi BÝch Thuú Ngêi ®ç ®Çu tiÕn sÜ lo¹i hai còng lµ ®ç ®Çu khoa thi lµ Lu Thóc KiÖm, cßn NguyÔn Tr·i ®è ®Çu tiÕn sÜ lo¹i ba, tøc ®ç thø t toµn khoa … N¨m sau ®ã, NguyÔn øng Long ®æi tªn lµ Phi Khanh ra lµm quan ë T©y Giai, nhËn chøc Hµn L©m häc sÜ, kiªm Quèc tö gi¸m T nghiÖp, c¹nh chøc Quèc tö gi¸m TÕ töu do Lª C¶nh K× ®¶m nhiÖm. Còng kho¶ng nµy, NguyÔn Tr·i ®îc s¬ bæ chøc Ch¸nh chëng ë Ngù sö ®µi. Dêng nh Ch¸nh chëng lµ mét chøc quan cÊp thÊp, t¹m ®¶m nhiÖm ®µi nµy chø cha ph¶i lµ chøc ThÞ ngù sö ®øng ®Çu ®µi nh ®êi TrÇn?. TriÒu ®×nh nhµ Hå ë thñ ®« T©y Giai (tøc T©y §«) tuy bÞ phe quý téc b¶o thñ nhµ TrÇn chèng ®èi nhng ®· tËp hîp ®îc mét sè nh©n sÜ cã xu híng c¸ch t©n, trong ®ã cã cha con NguyÔn Tr·i. Víi chñ tr¬ng ®Èy m¹nh ph¸t triÓn kinh tÕ, chñ yÕu ph¸t triÓn n«ng nghiÖp, ®Ó cã c¬ së cñng cè quèc phßng, Hå Quý Ly chñ tr¬ng h¹n ®iÒn, h¹n n« ®Ó gi¶m bít ãc lµm giµu v« h¹n cña bän cùu quý téc, ph¸t hµnh tiÒn giÊy ®Ón tiÖn giao lu, bu«n b¸n. Riªng vÒ v¨n hãa, nhµ Hå chñ tr¬ng c¶i c¸ch vµ ph¸t triÓn gi¸o dôc, bíc ®Çu ®a m«n chÝnh t¶ vµo thi cö ®Ó lo¹i bít häc trß kÐm, ®a to¸n ph¸p vµo thi ®Ó khuyÕn khÝch kü thuËt vµ ®ang nghiªn cøu c¶i c¸ch ch÷ N«m ®Ó dÇn dÇn cã thÓ sö dông Quèc ©m ë nhµ trêng vµ triÒu ®×nh, c«ng së thay mét phÇn cho ch÷ H¸n. Nhng mäi chñ tr¬ng c¸ch t©n nãi trªn ®ang bíc ®Çu triÓn khai th× bän quan l¹i, cêng hµo cò võa 15 Kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n v¨n häc sv. Vi BÝch Thuú mï qu¸ng vÒ quyÒn lîi riªng cña m×nh vµ gia ®×nh, võa ngu xuÈn, m¾c mu giÆc níc díi chiªu bµi “DiÖt Hå, phôc TrÇn” (DiÖt nhµ Hå, cøu nhµ TrÇn) khiÕn cho qu©n Minh thõa c¬ kÐo sang x©m lîc níc ta. Nhôc nh· thay, cha con, «ng ch¸u Hå QuÝ Ly, Hå H¸n Th¬ng bÞ b¾t sèng, hÇu hÕt c¸c quan chøc trong ®¹i triÒu ®×nh T©y Giai còng bÞ b¾t sèng ®a ®i Trung Quèc, trong ®ã cã Quèc tö gi¸m TÕ töu Lª C¶nh K×, Quèc tö gi¸m T nghiÖp NguyÔn Phi Khanh (vµ NguyÔn Tr·i), Quèc tö gi¸m gi¸o thô Lª C¶nh Tu©n (vµ Lª Th¸i §iªn) … Lª C¶nh K× chöi vµo mÆt giÆc råi nh¶y xuèng s«ng tö tù. Lª C¶nh Tu©n vµ con bÞ giÆc giam ®Õn chÕt. Riªng NguyÔn Phi Khanh vµ con, l¹i theo kÕ “t©m c«ng” (®¸nh vµo lßng ngêi), cè g¾ng cïng víi TriÖu Th¸i(ngêi cïng quª víi TrÇn Nguyªn H·n ë trÊn S¬n T©y cò, nay thuéc VÜnh Phó), thuyÕt phôc giÆc, ®Ó NguyÔn Tr·i an toµn vÒ t×m ®êng cøu níc. Nhê kÕ “t©m c«ng”cña NguyÔn Phi Khanh, phÝa NguyÔn Tr·i vµ nh÷ng ngêi b¹n cña m×nh ®· thµnh c«ng tõng bíc, buéc nhµ Minh ph¶i ®Ó cha con NguyÔn Phi Khanh vÒ níc an toµn. Nh vËy, NguyÔn Phi Khanh kh«ng bÞ giam chÕt ë Trung Quèc mµ ®îc NguyÔn Tr·i, NguyÔn Hïng ®a vÒ “Èn” díi d¹ng bÞ giam láng ë C«n S¬n cho ®Õn lóc mÊt vµ t¸ng ë B¸i Väng S¬n trªn nói Phîng Hoµng (lóc ®ã thuéc Kinh B¾c). 16 Kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n v¨n häc sv. Vi BÝch Thuú NguyÔn Tr·i lµ mét ngêi ®¹i hiÕu, ®¹i trung vµ ®¹i hiÕu ph¶i tríc mét bíc. Bëi vËy, kÝn ®¸o vµ kh«n khÐo «ng lo cho m×nh tho¸t khái c¸i nhôc “bÊt ®¾c k× tö” díi bµn tay giÆc níc ®Ó cha m×nh kh«ng ph¹m vµo téi “lôc cùc” vµ ®Ó m×nh kh«ng ph¹m vµo téi “con bÊt hiÕu”. Sau khi cha mÊt, theo lÖ cò, NguyÔn Tr·i ph¶i cù tang ba n¨m. Do ®ã trong kho¶ng thêi gian nµy, NguyÔn Tr·i chØ ®i ®©y ®i ®ã ®Ó chuÈn bÞ “nhËp thÕ” trë l¹i. N¨m 1423, NguyÔn Tr·i d©ng B×nh Ng« s¸ch ë Lçi Giang n¬i Lª Lîi ®ãng qu©n chÝnh thøc tham gia vµo khëi nghÜa Lam S¬n. TiÕp ®ã «ng ®îc Lª Lîi trao chøc Thõa chØ häc sÜ vµ viÕt bøc th ®Þch vËn ®Çu tiªn Th kªu oan (mµ giÆc gäi lµ th ®Çu hµng). Qua n¨m 1424 ®Õn n¨m 1425, «ng viÕt n¨m bøc th nh©n danh B×nh ®Þnh v¬ng göi cho viªn Th¸i gi¸m x¶o quyÖt lµ S¬n Thä vµ tªn ¸c tíng kh¸t m¸u Ph¬ng ChÝnh. N¨m 1426, còng míi cã bèn bøc th kÕ tiÕp. §Æc biÖt sang n¨m 1427, cã thÓ coi nh n¨m tæng ph¶n c«ng song song hai mÆt qu©n sù vµ ngo¹i giao, th ®Þch vËn cña «ng rÇn rËt tÝnh chiÕn ®Êu, theo s¸t mÆt trËn gåm 37 bøc. Vµ tõ ®ã cho ®Õn cuèi n¨m ®ã, cã héi thÒ Hßa B×nh gi÷a ta vµ giÆc ë phÝa nam thµnh §«ng Quan. KÕt thóc lµ b¶n B×nh Ng« đ¹i c¸o lÞch sö, mét b¶n anh hïng ca díi d¹ng tuyªn ng«n ®éc lËp vµ hßa b×nh, cã thÓ nãi rÊt ®éc ®¸o, kh«ng riªng trong lÞch sö v¨n häc ta mµ c¶ trong lÞch sö v¨n häc thÕ giíi thêi Trung cæ. 17 Kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n v¨n häc sv. Vi BÝch Thuú Nhng t×nh ®êi Ðo le! Cã ai biÕt bµi B×nh Ng« ®¹i c¸o míi viÕt mùc cßn t¬i, mµ T¶ tíng quèc TrÇn Nguyªn H·n trÇm m×nh, Th¸i óy Ph¹m V¨n X¶o chÐm chÕt, Quang phôc hÇu NguyÔn Tr·i vµo tï. Hai n¨m tang tãc 1429, 1430 lÆng lÏ tr«i qua, NguyÔn Tr·i g¹t níc m¾t mµ viÕt chïm th¬ H¹ tiÖp, sau ®ã NguyÔn Tr·i ®îc tr¶ tù do, ®i nhËn chøc quan ThÇy chïa ë chïa C«n S¬n. Sau khi Lª Th¸i Tæ tõ trÇn, NguyÔn Tr·i míi ®îc mêi viÕt v¨n bia ë VÜnh L¨ng (1433). Díi thêi Lª Th¸i T«ng, NguyÔn Tr·i cïng mét sè b¹n ®ång liªu ®îc bæ dông trë l¹i. Xóc ®éng ®îc triÒu ®×nh tÝn nhiÖm, NguyÔn Tr·i viÕt bµi “BiÓu t¹ ¬n” víi tÊt c¶ tÊm lßng thµnh v× d©n v× níc cña m×nh. NguyÔn Tr·i trë l¹i triÒu ®×nh, h¨ng h¸i tham gia mäi c«ng viÖc x©y dùng nÒn v¨n hiÕn d©n téc, chuÈn bÞ cho kú thi Héi chÝnh quy ®Çu tiªn cña nhµ HËu Lª vµ tham gia Ban chÊm tuyÓn k× thi ®ã. O¸i ¨m thay, sau cuéc chÊm thi khoa thi Héi chÝnh quy ®Çu tiªn n¨m §¹i B¶o thø 3 (1442) nµy th× NguyÔn Tr·i vµ gia ®×nh ®· chÞu th¶m häa vô ¸n LÖ Chi Viªn. Mµ bi kÞch do c¸nh Hoµng hËu nhiÕp chÝnh NguyÔn ThÞ Anh vµ anh con d× bµ ta lµ NguyÔn Phô Lç phô tr¸ch Ti Th¸i gi¸m dµn dùng, vu cho NguyÔn Tr·i vµ NguyÔn ThÞ Lé giÕt vua. Së dÜ c¸nh nµy ph¶i thñ tiªu nhµ vua vµ NguyÔn Tr·i v× sî hai ng- 18 Kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n v¨n häc sv. Vi BÝch Thuú êi nµy ®· biÕt râ Bang C¬, th¸i tö nèi ng«i lóc ®ã vèn kh«ng ph¶i con vua Lª Th¸i T«ng. Nçi oan cña NguyÔn Tr·i vÒ sau ®Õn ®êi Lª Th¸nh T«ng, ngêi ch¾t rÓ cña m×nh míi ®îc lµm s¸ng tá. Tríc khi chÕt, NguyÔn Tr·i ®· hèi hËn kh«ng nghe lêi §inh Phóc, §inh Th¾ng ®Ó xö sù kÞp thêi. Nhng tríc sau, NguyÔn Tr·i ®· xøng ®¸ng lµ mét tÊm g¬ng “®¹i hiÕu”, “®¹i trung”, hÕt lßng v× d©n v× níc. ¤ng ®· cè g¾ng cøu cha m×nh khái n¹n “lôc cùc” vµo tay giÆc ngo¹i x©m th× chÝnh «ng l¹i m¾c vµo n¹n ®ã, tõ tay giÆc trong triÒu. Sù nghiÖp “b×nh Ng«” cña «ng giê ®©y cßn ghi l¹i trong nhiÒu t¸c phÈm v¨n häc cña «ng, nh: vÒ thÓ lo¹i quan ph¬ng cã Qu©n trung tõ mÖnh tËp, Ngäc ®êng v¨n lo¹i tËp, vÒ lo¹i tr÷ t×nh cã tËp Th¬ ch÷ H¸n trªn tr¨m bµi, ®Æc biÖt cã tËp Th¬ Quèc ©m v« cïng quý gi¸ trªn hai tr¨m bµi. §ã lµ cha nãi cßn sãt l¹i mét sè t¸c phÈm vµ phiÕn ®o¹n, nh D ®Þa chÝ, nh vÒ h×nh luËt, vÒ ©m nh¹c … Tµi ®øc cña NguyÔn Tr·i ®¬ng thêi ®· cã rÊt nhiÒu ngêi ca ngîi, nh §inh LiÖt, NguyÔn Méng Tu©n, Ph¹m Phu Tiªn, NguyÔn Tö TÊn, Lª Th¸nh T«ng … Tr¶i qua c¸c thêi k× vÒ sau, nhiÒu nhµ th¬, nhµ v¨n nh Cao B¸ Qu¸t, Lª Qóy §«n, Phan Huy Chó … ®Òu ca ngîi ®øc tµi NguyÔn Tr·i. N¨m 1962, §¶ng vµ ChÝnh phñ ta ®· tæ chøc lÔ kû niÖm 520 n¨m ngµy mÊt NguyÔn Tr·i vµ n¨m 1980 l¹i tæ chøc lÔ kû niÖm 600 n¨m ngµy sinh NguyÔn Tr·i.Trong dÞp 19 Kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n v¨n häc sv. Vi BÝch Thuú nµy,UNESCO c«ng nhËn «ng lµ danh nh©n v¨n ho¸ thÕ giíi. Ở c¶ hai lÇn, cè vÊn Ph¹m V¨n §ång hoÆc víi t c¸ch Thñ tíng ChÝnh Phñ hoÆc víi t c¸ch Chñ tÞch Héi ®ång bé trëng ®· ca ngîi NguyÔn Tr·i hÕt lêi, coi NguyÔn Tr·i lµ ngêi anh hïng cøu níc, ®ång thêi lµ nhµ v¨n lín, nhµ th¬ lín cña níc ta, coi NguyÔn Tr·i lµ mét tiªu biÓu rÊt ®Ñp cña thiªn tµi ViÖt Nam. Qu¶ nhiªn, ngay trong ®ªm trêng trung cæ, kh«ng riªng g× ë níc ta mµ c¶ ë thÕ giíi, hiÕm cã ®îc mét ngêi ®øc tµi hoµn chØnh vµ trung kiªn nh vËy. 1.1.2 VÒ Quèc ©m thi tËp Trong sù nghiÖp s¸ng t¸c cña NguyÔn Tr·i, Quèc ©m thi tËp gi÷ mét vÞ trÝ rÊt ®Æc biÖt. T¸c phÈm gåm 254 bµi th¬, lµ tËp th¬ theo thÓ th¬ c¸ch luËt thÊt ng«n b¸t có (th¬ 8 c©u, mçi c©u 7 ch÷), phÇn lín theo thÓ phæ biÕn b×nh thêng nhng cã mét sè Ýt bµi theo thÓ c¶i biªn, cã pha c¸c c©u hoÆc lôc ng«n (s¸u ch÷) hoÆc ngò ng«n (n¨m ch÷) vµo nh÷ng vÞ trÝ kh«ng nhÊt ®Þnh. NguyÔn Tr·i ®· dïng h×nh thøc ch÷ N«m ®Ó ghi lêi th¬ “tiÕng ViÖt” cña m×nh ë thÕ kû XV. Bè côc tËp th¬ tuy vÉn dùa theo c«ng thøc phæ biÕn thêi bÊy giê nhng ®îc chØnh lý chon läc theo c¸ch riªng cña t¸c gi¶. C«ng thøc phæ biÕn trong “ng©m vÞnh” dùa vµo nguyªn lý “Thiªn nh©n t¬ng dù” (Trêi víi ngêi cã liªn quan, tøc nguyªn lý “Thiªn ®Þa v¹n vËt nhÊt thÓ”, nguyªn lý “PhiÕm thÇn luËn” theo quan niÖm cña ph¬ng T©y. C«ng 20