Tài liệu Cấu trúc và ngữ nghĩa của bộ phận tục ngữ có từ chỉ thực vật

Trêng §¹i häc Vinh Khoa ng÷ v¨n ======*****====== Ph¹m thÞ liªn CÊu tróc vµ ng÷ nghÜa Cña bé phËn tôc ng÷ cã tõ chØ thùc vËt kho¸ luËn tèt nghiÖp ®¹i häc Chuyªn ngµnh: lý luËn ng«n ng÷ Gi¸o viªn híng dÉn : ®Æng lu Sinh viªn thùc hiÖn Líp v¨n : Ph¹m thÞ liªn : 42E3 – Ng÷ Vinh – 2006 Môc lôc Trang 1 2 3 3.1 3.2 4 Ch¬ng Lêi nãi ®Çu Më ®Çu Lý do chän ®Ò tµi LÞch sö vÊn ®Ò §èi tîng vµ môc ®Ých nghiªn cøu. §èi tîng nghiªn cøu. Môc ®Ých nghiªn cøu. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu Mét sè vÊn ®Ò chung liªn quan ®Õn ®Ò tµi. 1 1.1 1.1.1 1.1.2 1.2 Ch¬ng Kh¸i niÖm vÒ tôc ng÷ §Þnh nghÜa Ph©n biÖt tôc ng÷ víi thµnh ng÷. Nh×n chung vÒ bé phËn tôc ng÷ cã tõ chØ thùc vËt §Æc ®iÓm cÊu t¹o cña bé phËn tôc ng÷ cã tõ 6 6 8 13 16 2 2.1 chØ thùc vËt. Ph©n lo¹i tôc ng÷ cã tõ chØ thùc vËt theo sè lîng 16 2.2 2.2.1 2.2.2. 2.3. ©m tiÕt. VÇn vµ nhÞp ë bé phËn tôc ng÷ cã tõ chØ thùc vËt. VÇn NhÞp. C¬ng vÞ ng÷ ph¸p cña tõ chØ thùc vËt trong c©u 18 18 20 23 2.3.1 2.3.2 tôc ng÷. VÒ kh¶ n¨ng kÕt hîp cña vèn tõ chØ thùc vËt. C¬ng vÞ ng÷ ph¸p cña tõ chØ thùc vËt trong c©u 23 26 Ch¬ng tôc ng÷. §Æc ®iÓm ng÷ nghÜa cña bé phËn tôc ng÷ cã 31 3 3.1 tõ chØ thùc vËt. Nh÷ng loµi thùc vËt cã mÆt trong tôc ng÷. 31 2 1 2 2 3 5 5 5 5 6 3.2 Tôc ng÷ cã tõ chØ thôc vËt dïng theo nghÜa hiÓn 37 3.3 ng«n. NghÜa hµm Èn cã trong bé phËn tôc ng÷ cã tõ chØ 40 3.4 3.5 thùc vËt. Tõ chØ thùc vËt ®îc dïng theo nghÜa biÓu trng. Vµi ®Æc ®iÓm v¨n hãa ngêi ViÖt thÓ hiÖn qua bé 41 44 phËn tôc ng÷ cã tõ chØ thùc vËt. KÕt luËn Tµi liÖu tham kh¶o. Lêi nãi ®Çu Tôc ng÷ lµ mét bé phËn cÊu thµnh cña nÒn v¨n häc d©n gian ViÖt Nam, lµ c«ng cô t duy vµ lµ c«ng cô diÔn ®¹t s¾c bÐn ®îc h×nh thµnh trong lêi ¨n tiÕng nãi hµng ngµy cña nh©n d©n vµ ®îc truyÒn tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c. Víi ®Ò tµi §Æc ®iÓm cÊu tróc vµ ng÷ nghÜa cña bé phËn tôc ng÷ cã tõ chØ thùc vËt, chóng t«i mong muèn ®îc gãp mét phÇn nhá bÐ vµo viÖc t×m hiÓu, kh¸m ph¸ tôc ng÷ - mét hiÖn tîng ng«n ng÷ Èn chøa nhiÒu ®iÒu thó vÞ cÇn ®îc gi¶i m·. §Ó hoµn thµnh kho¸ luËn, ngoµi nç lùc cña b¶n th©n, em ®· nhËn ®îc sù híng dÉn nhiÖt t×nh, chu ®¸o cña thÇy §Æng Lu, sù gãp ý ch©n thµnh cña c¸c thÇy c« gi¸o trong khoa Ng÷ v¨n, sù ®éng viªn, cæ vò cña b¹n bÌ. Cho phÐp t¸c gi¶ luËn v¨n ®îc bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c. 3 49 51 Do thêi gian cã h¹n vµ sù hiÓu biÕt cña ngêi thùc hiÖn ®Ò tµi cßn h¹n chÕ nªn kho¸ luËn nµy ch¾c ch¾n sÏ kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt, sai lÇm. Ngêi viÕt mong nhËn ®îc nh÷ng lêi chØ b¶o vµ bæ sung cña c¸c thÇy c« gi¸o còng nh ý kiÕn cña c¸c b¹n bÌ. T¸c gi¶ Ph¹m ThÞ Liªn 1 Më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi 1.1. Tôc ng÷ ®îc xem nh lµ mét kho b¸u trong v¨n ho¸ d©n téc. Khi häc tËp, nghiªn cøu ng«n ng÷ cña d©n téc, ai còng muèn hiÓu ®îc ng«n ng÷ ®ã mét c¸ch thÊu ®¸o vµ sö dông nã mét c¸ch thµnh th¹o. §Ó ®¹t ®îc ®iÒu nµy, ngêi ®äc kh«ng thÓ kh«ng ®i s©u t×m hiÓu vµ tiÕp thu kho tµng tôc ng÷ vµ thµnh ng÷ cña ng«n ng÷ ®ã. Bëi v×, trong giao tiÕp, vËn dông tôc ng÷ vµ thµnh ng÷ mét c¸ch ®óng lóc, ®óng chç vµ ®¹t hiÖu qu¶ lµ mét ®iÒu kh«ng ®¬n gi¶n chót nµo. Trong t¸c phÈm v¨n häc, viÖc vËn dông tôc 4 ng÷, thµnh ng÷ mét c¸ch s¸ng t¹o sÏ ®em ®Õn mét hiÖu qu¶ nghÖ thuËt cao. V× thÕ, tôc ng÷ lu«n lµ ®èi tîng nghiªn cøu cña c¸c nhµ ng«n ng÷ häc, c¸c nhµ v¨n ho¸, nhµ th¬…M.Gorki ®· tõng khuyªn c¸c nhµ v¨n trÎ nhÊt thiÕt ph¶i häc tËp vµ sö dông thµnh th¹o tôc ng÷ nh sö dông bµn tay cña m×nh. B¸c Hå gäi tôc ng÷ lµ “nh÷ng viªn ngäc quý”. Së dÜ, tôc ng÷ lu«n lµ ®èi tîng t×m hiÓu, kh¸m ph¸ cña ®«ng ®¶o giíi nghiªn cøu thuéc c¸c ngµnh khoa häc kh¸c nhau bëi v× tôc ng÷ kh«ng chØ cã vÎ ®Ñp c©n ®èi, hµi hoµ, hµm sóc, dÔ nhí, mµ søc hÊp dÉn cña nã cßn ë néi dung phong phó, ®a d¹ng. Chóng ta sÏ thÊy ®îc lèi nãi, lèi t duy, nÕp nghÜ còng nh ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ in ®Ëm trong tôc ng÷ cña d©n téc. V× lÏ ®ã, tõ gãc nh×n cña nh÷ng ngêi nghiªn cøu ng«n ng÷, chóng t«i tiÕn hµnh t×m hiÓu “§Æc ®iÓm cÊu tróc vµ ng÷ nghÜa cña bé phËn tôc ng÷ cã tõ chØ thùc vËt”. 1.2. Vèn tõ chØ thùc vËt ®i vµo tôc ng÷ ®îc thÓ hiÖn díi h×nh thøc vµ néi dung rÊt ®a d¹ng vµ phong phó. HiÓu ®îc bé phËn tôc ng÷ nµy lµ mét ®iÒu hÕt søc lý thó vµ bæ Ých. Tôc ng÷ lµ mét bé phËn cña nÒn v¨n häc, v¨n ho¸ d©n gian, nã lµ mét thÓ lo¹i tiªu biÓu trong ch¬ng tr×nh trung häc c¬ së vµ phæ th«ng trung häc. V× thÕ, ®èi víi mét gi¸o viªn v¨n häc trong t¬ng lai th× viÖc t×m hiÓu ®Ò tµi nµy l¹i cã ý nghÜa rÊt quan träng. H¬n n÷a trong cuéc sèng vµ giao tiÕp hµng ngµy th× viÖc t×m hiÓu bé phËn tôc ng÷ cã tõ chØ thùc vËt sÏ lµm t¨ng thªm vèn sèng, vèn hiÓu biÕt vÒ 5 thÕ giíi xung quanh còng nh kh¶ n¨ng vËn dông tôc ng÷ trong c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau cña ®êi sèng x· héi. §©y còng lµ nh÷ng lÝ do ®Ó chóng t«i m¹nh d¹n thùc hiÖn ®Ò tµi ®· lùa chän. 2. LÞch sö vÊn ®Ò Tôc ng÷ lµ gia tµi quý b¸u cña d©n téc, ®· tõng l«i cuèn sù chó ý cña nhiÒu ngµnh khoa häc kh¸c nhau t×m hiÓu, khai th¸c, trong ®ã lÜnh vùc v¨n häc vµ ng«n ng÷ ®· cã nh÷ng ®ãng gãp nhÊt ®Þnh. Tríc khi trë thµnh ®èi tîng su tÇm vµ giíi thiÖu ®éc lËp nh c¸c thÓ lo¹i s¸ng t¸c d©n gian kh¸c, th× ë ViÖt Nam, tôc ng÷ ®· ®îc ghi l¹i víi môc ®Ých sö dông nh lµ mét thø tµi liÖu bæ trî trong nhiÒu tríc t¸c v¨n häc vµ khoa häc. C¸c s¸ng t¸c v¨n th¬ N«m lµ n¬i ®ãn nhËn vµ ghi l¹i mét c¸ch phong phó nh÷ng s¸ng t¸c tôc ng÷ cña nh©n d©n. Cã thÓ kÓ ra ®©y nh÷ng c«ng tr×nh b»ng ch÷ N«m ®Çu tiªn chøa ®ùng ®îc nhiÒu tôc ng÷ h¬n c¶: Nam phong ng÷ ng¹n thi cña Ng« §×nh Th¸i (thÕ kû XIX), §¹i Nam quèc tuý cña Ng« Gi¸p §Ëu (thÕ kû XIX), KhÈu sö ký, Ph¬ng ng«n tôc ng÷, Tôc ng÷ tËp biÓu, Nam quèc ph¬ng ng«n tôc ng÷ bÞ lôc (khuyÕt danh). C¸c c«ng tr×nh b»ng ch÷ quèc ng÷ còng rÊt phong phó: Tôc ng÷, cæ ng÷, gia ng«n cña Huúnh TÞnh Cña (XuÊt b¶n n¨m 1879), G¬ng phong tôc cña §oµn Duy B×nh (®¨ng trªn §«ng D¬ng t¹p chÝ, tËp míi, sè 161- 164), Nam ng¹n chÝnh cÈm cña Ph¹m Quang San (2 tËp, n¨m 1918), Tôc ng÷ c¸ch ng«n cña Hµn Th¸i D¬ng (1920), §iÒu tra vÒ tôc 6 ng÷ ph¬ng ng«n cña Ban v¨n häc Héi khai trÝ tiÕn ®øc (Nam Phong, sè 66, n¨m 1922), Quèc ng¹n cña L¬ng Thóc Kú (1931), An Nam tôc ng÷ cña Vò Nh L©m vµ NguyÔn §a Gia (1933), Phong dao, ca dao ph¬ng ng«n, tôc ng÷ cña NguyÔn V¨n ChiÓu (1936), Ng¹n ng÷ ca dao cña NguyÔn Can Méng (1941)… C¸c c«ng tr×nh su tËp trªn ®©y Ýt nhiÒu ®· cã ®ãng gãp vµo viÖc b¶o tån vµ giíi thiÖu ®îc mét phÇn quan träng vèn tôc ng÷ cæ truyÒn cña d©n téc ta. Tuy nhiªn vÒ néi dung vµ ph¬ng ph¸p biªn so¹n cha ®¸p øng ®îc nhu cÇu t×m hiÓu tôc ng÷ vµ thêng su tËp mét c¸ch bao hµm c¶ thµnh ng÷, tôc ng÷ vµ ca dao. TiÕp ®Õn, bé s¸ch cã ý nghÜa h¬n c¶ trong viÖc ®i t×m sù ph©n biÖt gi÷a tôc ng÷ vµ thµnh ng÷ lµ t¸c gi¶ D¬ng Qu¶ng Hµm trong s¸ch “ViÖt Nam v¨n häc sö yÕu” (1943). N¨m 1975, nhãm t¸c gi¶ Chu Xu©n Diªn, L¬ng V¨n §ang vµ Ph¬ng Tó ®· cho ra ®êi tËp s¸ch Tôc ng÷ ViÖt Nam víi sè lîng 4151 c©u, trong ®ã cã 577 c©u cã tõ chØ thùc vËt. Nhãm t¸c gi¶ ®· s¾p xÕp tôc ng÷ theo tõng chñ ®Ò néi dung. N¨m 1996 cã Tôc ng÷ ViÖt Nam chän läc cña V¬ng Trung HiÕu gåm 9000 c©u tôc ng÷ vµ còng ®îc s¾p xÕp theo chñ ®Ò. §Æc biÖt, c«ng tr×nh su tËp tôc ng÷ gÇn ®«ng nhÊt ph¶i kÓ ®Õn: Kho tµng tôc ng÷ ngêi ViÖt (2002) cña nhãm 7 t¸c gi¶ NguyÔn Xu©n KÝnh, NguyÔn Thuý Loan, Phan Lan H¬ng, NguyÔn Lu©n víi sè lîng 16.098 c©u tôc ng÷. Nh×n chung, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu trªn ®· thÓ hiÖn tÝnh c«ng phu trong viÖc su tËp vµ s¾p xÕp tôc ng÷ theo néi dung chñ ®Ò. §iÒu nµy ®· ®¸p øng ®îc yªu cÇu cña viÖc t×m hiÓu ng«n ng÷ häc ®· cã. Bªn c¹nh ®ã, th× ë gãc ®é ng«n ng÷ häc ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ tôc ng÷ vµ cã sù ph©n biÖt thµnh ng÷ víi tôc ng÷ nh: Tõ vµ vèn tõ tiÕng ViÖt hiÖn ®¹i (1968) cña NguyÔn V¨n Tu, bµi “Gãp ý kiÕn vÒ ph©n biÖt thµnh ng÷ vµ tôc ng÷” cña Cï §×nh Tó, råi c«ng tr×nh VÊn ®Ò cÊu t¹o tõ cña tiÕng ViÖt hiÖn ®¹i (1976) cña Hå Lª. N¨m 1976, NguyÔn ThiÖn Gi¸p cho ra m¾t gi¸o tr×nh Tõ vùng tiÕng ViÖt; Hoµng V¨n Hµnh cã bµi viÕt “Tôc ng÷ trong c¸ch nh×n cña ng÷ nghÜa häc” (Ng«n ng÷ sè 4/1980). §Æc biÖt t¸c gi¶ NguyÔn Th¸i Hoµ víi Tôc ng÷ ViÖt Nam, cÊu tróc vµ thi ph¸p (1997). Ngoµi ra cßn cã rÊt nhiÒu luËn ¸n th¹c sÜ nghiªn cøu vÒ tôc ng÷ nh t¸c gi¶ NguyÔn Nh Sanh víi §Æc ®iÓm ng÷ nghÜa cña tôc ng÷ ViÖt Nam, t¸c gi¶ T¹ ThÞ Toµn víi §Æc ®iÓm cÊu tróc vµ ng÷ nghÜa cña tôc ng÷ vÒ n«ng nghiÖp (2004). Nh vËy, vÊn ®Ò tôc ng÷ ®· cã rÊt nhiÒu c«ng tr×nh su tËp, biªn so¹n vµ nghiªn cøu díi nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau. §ã lµ nh÷ng tµi liÖu tham kh¶o rÊt cÇn thiÕt gióp chóng t«i cã híng ®Ó triÓn khai ®Ò tµi §Æc ®iÓm cÊu tróc vµ ng÷ nghÜa cña bé phËn tôc ng÷ cã tõ chØ thùc vËt. 3. §èi tîng vµ môc ®Ých nghiªn cøu 8 3.1. §èi tîng nghiªn cøu §Ó thùc hiÖn ®Ò tµi nµy, chóng t«i tiÕn hµnh kh¶o s¸t cuèn Tôc ng÷ ViÖt Nam (1975) cña nhãm c¸c t¸c gi¶ Chu Xu©n Diªn, L¬ng V¨n §ang vµ Ph¬ng Tri, trong ®ã cã 4151 c©u tôc ng÷ cã tõ chØ thùc vËt. 3. 2. Môc ®Ých nghiªn cøu Qua viÖc t×m hiÓu, kh¶o s¸t c¸c c©u tôc ng÷ cã tõ chØ thùc vËt, chóng t«i nh»m môc ®Ých t×m hiÓu vÒ cÊu tróc, ng÷ nghÜa còng nh ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ cña ngêi ViÖt thÓ hiÖn ë bé phËn tôc ng÷ nµy. 4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu Tríc mét ®èi tîng nh vËy, chóng t«i sö dông c¸c ph¬ng ph¸p nghiªn cøu: ph¬ng ph¸p hèng kª, ph©n lo¹i; ph¬ng ph¸p so s¸nh, ®èi chiÕu, vµ ph¬ng ph¸p ph©n tÝch tæng hîp. 9 Ch¬ng 1 Mét sè vÊn ®Ò chung liªn quan ®Õn ®Ò tµi 1.1. Kh¸i niÖm vÒ tôc ng÷ 1.1.1. §Þnh nghÜa Tôc ng÷ lµ mét trong nh÷ng thÓ lo¹i v¨n häc d©n gian cã mèi quan hÖ h÷u c¬ h¬n c¶ víi lêi ¨n tiÕng nãi hµng ngµy cña nh©n d©n. Tôc ng÷ cã søc s¶n sinh lín vµ thêng xuyªn ®îc sö dông nh mét c«ng cô t duy vµ diÔn ®¹t s¾c bÐn. Tôc ng÷ ®îc s¸ng t¹o ra tríc hÕt nh»m ®¸p øng nhu cÇu tæng kÕt vµ phæ biÕn kinh nghiÖm ®êi sèng, kinh nghiÖm lÞch sö, x· héi cña quÇn chóng lao ®éng. V× thÕ tôc ng÷ cã søc sèng l©u bÒn trong ®êi sèng tinh thÇn cña nh©n d©n. VÊn ®Ò cña tôc ng÷ ®îc nh×n nhËn ë gãc ®é nghiªn cøu kh¸c nhau. ë gãc ®é nghiªn cøu v¨n häc, ®· cã rÊt nhiÒu ®Þnh nghÜa vÒ tôc ng÷. T¸c gi¶ D¬ng Qu¶ng Hµm trong cuèn ViÖt Nam v¨n häc sö yÕu cho r»ng: “Mét c©u tôc ng÷ tù nã ph¶i cã mét ý nghÜa ®Çy ®ñ, hoÆc khuyªn r¨n hoÆc chØ b¶o ®iÒu g×” (tr. 15). Theo t¸c gi¶ Vò Ngäc Phan trong cuèn Tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam th× “Tôc ng÷ lµ mét c©u tù nã diÔn trän vÑn mét ý, mét nhËn xÐt, mét kinh nghiÖm, mét lu©n lý, mét c«ng lý, cã khi lµ mét sù phª ph¸n” (tr. 31). Trong chuyªn luËn T×m hiÓu tiÕn tr×nh v¨n häc d©n gian ViÖt Nam (1974), Cao Huy §Ønh xÕp tôc ng÷ vµo lo¹i “v¨n häc ®óc rót kinh nghiÖm thùc tiÔn” (tr. 242 – 243). Cßn c¸c t¸c gi¶ cña cuèn LÞch sö v¨n häc ViÖt Nam tËp 1 l¹i quan niÖm: “Tôc ng÷ lµ mét c©u nãi thêng ng¾n gän, cã vÇn hoÆc kh«ng cã vÇn, cã nhÞp ®iÖu hoÆc kh«ng cã nhÞp ®iÖu, ®óc kÕt kinh nghiÖm s¶n xuÊt hay ®Êu tranh, rót ra ch©n lý phæ biÕn, ghi l¹i mét nhËn xÐt t©m lý phong tôc tËp qu¸n cña nh©n d©n” (tr. 227). Nh vËy, xung quanh vÊn ®Ò ®Þnh nghÜa vÒ tôc ng÷ cña c¸c t¸c gi¶ nghiªn cøu v¨n häc ta cã thÓ nhËn thÊy r»ng: c¸c ®Þnh nghÜa tôc ng÷ dï ®îc diÔn ®¹t kh¸c nhau nhng nh×n chung ®Òu nªu lªn hai b×nh diÖn cña tôc ng÷ lµ néi dung vµ h×nh thøc. VÒ néi dung: tôc ng÷ mang néi dung th«ng b¸o trän vÑn, nªu lªn vÊn ®Ò vÒ ®óc rót kinh nghiÖm ®êi sèng, x· héi, còng nh phong tôc tËp qu¸n cña ngêi d©n lao ®éng. VÒ h×nh thøc: tôc ng÷ lµ mét c©u nãi ng¾n gän, sóc tÝch. ë gãc nh×n cña ng«n ng÷ häc, c¸c nhµ nghiªn cøu thõa hëng Ýt nhiÒu nh÷ng thµnh tùu ®i tríc cña c¸c nhµ nghiªn cøu v¨n häc. V× thÕ cã khi ®Þnh nghÜa tôc ng÷ ®a ra cã sù lÉn lén, nguyªn nh©n lµ do cha ph©n ®Þnh r¹ch rßi ranh giíi c¸c cÊp ®é ng«n ng÷. Trong c«ng tr×nh Tõ vµ vèn tõ tiÕng ViÖt hiÖn ®¹i, NguyÔn V¨n Tu cho r»ng: “Trong tiÕng ViÖt, nh÷ng tôc ng÷, ph¬ng ng«n vµ ng¹n ng÷ cã liªn quan ®Õn thµnh ng÷ vµ qu¸n ng÷. Chóng kh«ng ph¶i lµ ®èi tîng cña tõ vùng mµ lµ ®èi tîng cña v¨n häc d©n gian. Nhng v× chóng lµ mét ®¬n vÞ s½n cã trong ng«n ng÷ ®îc dïng ®i dïng l¹i ®Ó trao ®æi t tëng cho nªn chóng dÝnh d¸ng ®Õn vÊn 11 ®Ò côm tõ cè ®Þnh. Thùc ra, chóng lµ nh÷ng c©u hoµn chØnh chØ mét néi dung ®Çy ®ñ, kh«ng cÇn nh÷ng thµnh phÇn có ph¸p nµo c¶ (tr. 87). GÆp gì quan ®iÓm cña NguyÔn V¨n Tu lµ §¸i Xu©n Ninh, t¸c gi¶ cuèn Ho¹t ®éng cña tõ tiÕng ViÖt (1978). ¤ng kh¼ng ®Þnh: “Côm tõ cè ®Þnh bao gåm c¶ thµnh ng÷ lÉn tôc ng÷, qu¸n ng÷ lµ ®èi tîng cña v¨n häc d©n gian, v× tôc ng÷, ng¹n ng÷, qu¸n ng÷ còng lµ mét ®¬n vÞ s½n cã trong tiÕng nãi” (tr. 24). Nh vËy, c¶ §¸i Xu©n Ninh vµ NguyÔn V¨n Tu ®Òu cho r»ng: tôc ng÷ kh«ng ph¶i lµ mét ®¬n vÞ ng«n ng÷ mµ lµ lêi nã liªn quan ®Õn côm tõ cè ®Þnh. Cï §×nh Tó l¹i ®a ra mét quan niÖm: “Tôc ng÷ lµ mét c©u hoµn chØnh, diÔn ®¹t trän vÑn mét ý tëng, cã cÊu t¹o lµ c¸c kÕt cÊu hai trung t©m” (tr. 14). T¸c gi¶ cuèn VÊn ®Ò cÊu t¹o tõ cña tiÕng ViÖt hiÖn ®¹i (1979) xem “Tôc ng÷ lµ nh÷ng c©u cè ®Þnh mang mét néi dung ®óc kÕt kinh nghiÖm s¶n xuÊt hoÆc ®èi nh©n xö thÕ” (tr. 101). NguyÔn ThiÖn Gi¸p còng cã c¸ch hiÓu riªng cña m×nh khi viÕt: “Tôc ng÷ lµ ng÷ mang chøc n¨ng th«ng b¸o” (trang 25). Cuèi cïng ph¶i kÓ ®Õn lµ Hoµng V¨n Hµnh trong bµi Tôc ng÷ trong c¸ch nh×n cña ng÷ nghÜa häc (T¹p chÝ ng«n ng÷ sè 4/1980), t¸c gi¶ cho r»ng: “Tôc ng÷ lµ nh÷ng c©u – th«ng ®iÖp nghÖ thuËt”. §©y lµ mét c¸ch nh×n kh¸ míi mÎ. 12 Trªn ®©y lµ c¸c ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ tôc ng÷ cña c¸c nhµ ng«n ng÷ do tôc ng÷ ®îc nh×n nhËn díi nh÷ng cÊp ®é cña ng«n ng÷ kh¸c nhau. Tãm l¹i, tæng hîp c¸c gãc nh×n vÒ v¨n häc, ng«n ng÷ ta cã thÓ ®i ®Õn ®Þnh nghÜa vÒ tôc ng÷ nh sau: “Tôc ng÷ lµ nh÷ng s¸ng t¸c d©n gian, cã kÕt cÊu lµ mét c©u hoµn chØnh, ng¾n gän, sóc tÝch. Tôc ng÷ thêng cã vÇn, cã nhÞp ®iÖu, dÔ nhí, dÔ thuéc nh»m nªu lªn nh÷ng nhËn xÐt, ph¸n ®o¸n, ®óc kÕt nh÷ng kinh nghiÖm, tri thøc cuéc sèng cña nh©n d©n vÒ nh÷ng hiÖn tîng cña tù nhiªn vµ x· héi ®îc lu truyÒn tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c”. 1.1.2. Ph©n biÖt tôc ng÷ víi thµnh ng÷. Tõ tríc ®Õn nay ®· cã rÊt nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ tôc ng÷. Nh÷ng c«ng tr×nh su tËp vÒ tôc ng÷ bíc ®Çu hÇu hÕt ®Òu giíi thiÖu tôc ng÷ chung víi ca dao vµ thµnh ng÷. ë c¸c c«ng tr×nh nµy, th× gi÷a tôc ng÷ vµ thµnh ng÷ Ýt khi ®îc ngêi ta xem xÐt mét c¸ch r¹ch rßi nh lµ hai thÓ lo¹i s¸ng t¸c d©n gian kh¸c nhau. C«ng tr×nh ®Çu tiªn ®i t×m sù kh¸c nhau gi÷a tôc ng÷ vµ thµnh ng÷ lµ c«ng tr×nh cña t¸c gi¶ D¬ng Qu¶ng Hµm. ¤ng viÕt: “Mét c©u tôc ng÷ tù nã ph¶i cã mét ý nghÜa ®Çy ®ñ hoÆc khuyªn r¨n hoÆc chØ b¶o ®iÒu g×, cßn thµnh ng÷ chØ lµ nh÷ng lêi nãi cã s½n ®Ó ta tiÖn dïng mµ diÔn ®¹t mét ý g× hoÆc t¶ mét tr¹ng th¸i g× cho nã mµu mÌ” (tr. 15). Trong ý kiÕn trªn, ta thÊy béc lé ra phÇn nµo xu híng coi tôc ng÷ nh lµ mét hiÖn tîng ý thøc x· héi vµ thµnh ng÷ nh lµ hiÖn tîng ng«n ng÷. 13 Vò Ngäc Phan nhËn xÐt ý kiÕn cña D¬ng Qu¶ng Hµm: “§Þnh nghÜa nh vËy kh«ng ®îc râ”, v× nh thÕ cha ®Ò ra ®îc nh÷ng tiªu chÝ cô thÓ cho sù ph©n biÖt tôc ng÷ víi thµnh ng÷. Vò Ngäc Phan ®· nhÊn m¹nh: “Tôc ng÷ lµ mét c©u, tù nã diÔn trän vÑn mét ý, mét nhËn xÐt, mét kinh nghiÖm, mét lu©n lý, mét c«ng lý, cã khi lµ mét sù phª ph¸n. Cßn thµnh ng÷ lµ mét phÇn c©u s½n cã. Nã lµ mét bé phËn cña c©u mµ nhiÒu ngêi ®· quen dïng, nhng tù riªng nã kh«ng diÔn ®¹t ®îc mét ý trän vÑn”. Ta thÊy sù ph©n biÖt tôc ng÷ vµ thµnh ng÷ ®· râ rµng h¬n bëi dùa trªn hai tiªu chÝ: néi dung vµ kÕt cÊu ng÷ ph¸p. Tuy nhiªn vÉn tån t¹i nh÷ng b¨n kho¨n: cã nh÷ng thµnh ng÷ cã cÊu t¹o ng÷ ph¸p lµ mét c©u trong khi kh«ng Ýt tôc ng÷ cã cÊu t¹o lµ mét côm tõ. Trong cuèn Tôc ng÷ ViÖt Nam (1975). Chu Xu©n Diªn ®a ra tiªu chÝ ph©n biÖt míi: “Sù kh¸c nhau c¬ b¶n vÒ néi dung cña thµnh ng÷ vµ tôc ng÷ sÏ ®îc ph¸t hiÖn nh lµ sù kh¸c nhau vÒ néi dung cña hai h×nh thøc t duy: kh¸i niÖm vµ ph¸n ®o¸n” (tr. 27 – 28). Vµ “sù kh¸c nhau lµ ë chç nh÷ng tri thøc Êy khi ta rót l¹i thµnh nh÷ng kh¸i niÖm th× ta cã thµnh ng÷, cßn khi ®îc tr×nh bµy, ®îc diÔn ®¹t thµnh nh÷ng ph¸n ®o¸n th× ta cã tôc ng÷” (tr. 73). Trong cuèn “V¨n häc d©n gian ViÖt Nam”, t¸c gi¶ Hoµng TiÕn Tùu ®· ®a ra hai tiªu chÝ ®Ó ph©n biÖt néi dung vµ h×nh thøc: “Tôc ng÷ lµ mét thµnh phÈm trän vÑn c¶ vÒ h×nh thøc vµ t duy (cã néi dung vµ ý nghÜa râ rµng). Cßn thµnh ng÷ lµ “b¸n thµnh phÈm” gièng nh nh÷ng “tÊm bª t«ng ®óc s½n”, ë trong mçi thµnh ng÷ chØ 14 diÔn ®¹t mét kh¸i niÖm (chø kh«ng ph¶i lµ mét ph¸n ®o¸n nh tôc ng÷) nghÜa lµ chØ t¬ng ®¬ng víi mét tõ hoÆc mét tæ hîp tõ”. Cha hµi lßng víi nh÷ng kiÕn gi¶i trªn, c¸c nhµ nghiªn cøu ë c¸c ngµnh khoa häc kh¸c nhau ®· ®i s©u h¬n vµo viÖc ph©n biÖt r¹ch rßi ranh giíi gi÷a tôc ng÷ vµ thµnh ng÷. §Çu tiªn ph¶i kÓ ®Õn NguyÔn V¨n MÖnh – t¸c gi¶ cña bµi “Ranh giíi gi÷a thµnh ng÷ vµ tôc ng÷” (T¹p chÝ ng«n ng÷ sè 3/1972). ¤ng kh¼ng ®Þnh: “Gi÷a thµnh ng÷ vµ tôc ng÷, cã thÓ t×m ra nh÷ng ®Æc ®iÓm khu biÖt râ rµng ë c¶ hai ph¬ng diÖn néi dung vµ h×nh thøc”. ¤ng kÕt luËn “Cã thÓ nãi néi dung cña thµnh ng÷ mang tÝnh chÊt hiÖn tîng, cßn néi dung tôc ng÷ mang tÝnh chÊt quy luËt. Tõ sù kh¸c nhau c¬ b¶n vÒ néi dung dÉn ®Õn sù kh¸c nhau vÒ h×nh thøc ng÷ ph¸p, vÒ n¨ng lùc ho¹t ®éng trong chuçi lêi nãi…VÒ h×nh thøc ng÷ ph¸p, mçi thµnh ng÷ chØ lµ mét côm tõ, cha ph¶i lµ mét c©u hoµn chØnh. Tôc ng÷ th× kh¸c h¼n. Mçi tôc ng÷ tèi thiÓu lµ mét c©u” (tr. 13). TiÕp ®Õn, còng trªn T¹p chÝ ng«n ng÷ sè 1/1973, trong bµi “Gãp ý kiÕn vÒ sù ph©n biÖt thµnh ng÷ víi tôc ng÷”, Cï §×nh Tó ®· ®a ra nh÷ng tiªu chÝ chøc n¨ng ®Ó khu biÖt thµnh ng÷ vµ tôc ng÷. Theo «ng: “Sù kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a thµnh ng÷ vµ tôc ng÷ lµ sù kh¸c nhau vÒ chøc n¨ng. Thµnh ng÷ lµ nh÷ng ®¬n vÞ cã s½n mang chøc n¨ng ®Þnh danh, nãi kh¸c ®i, dïng ®Ó gäi tªn mét sù vËt, tÝnh chÊt, hµnh ®éng…” vµ “Tôc ng÷ ®øng vÒ mÆt ng«n ng÷ häc cã chøc n¨ng kh¸c h¼n so víi thµnh 15 ng÷. Tôc ng÷ còng nh c¸c s¸ng t¹o kh¸c cña d©n gian nh ca dao, truyÖn cæ tÝch ®Òu lµ c¸c th«ng b¸o…Nã th«ng b¸o mét nhËn ®Þnh, mét kÕt luËn vÒ mét ph¬ng diÖn nµo ®ã cña thÕ giíi kh¸ch quan… Do vËy, mçi tôc ng÷ ®äc lªn lµ mét c©u hoµn chØnh, diÔn ®¹t trän vÑn mét ý tëng. §ã còng chÝnh lµ lý do gi¶i thÝch tôc ng÷ cã cÊu t¹o lµ c¸c kÕt cÊu hai trung t©m” (tr. 14). Ngoµi viÖc sö dông chøc n¨ng lµm tiªu chÝ khu biÖt tôc ng÷ vµ thµnh ng÷, «ng cßn cã mét ®ãng gãp kh¸ quan träng khi ®a ra quan niÖm: thµnh ng÷ cã kÕt cÊu mét trung t©m vµ tôc ng÷ cã kÕt cÊu hai trung t©m. Trong gi¸o tr×nh Tõ vùng tiÕng ViÖt, NguyÔn ThiÖn Gi¸p cho r»ng: “tôc ng÷ lµ mang chøc n¨ng th«ng b¸o”, “ph©n biÖt víi thµnh ng÷ lµ nh÷ng ng÷ mang chøc n¨ng ®Þnh danh” (tr. 25). Trong lÇn t¸i b¶n, «ng viÕt: “VÒ mÆt néi dung, nghÜa cña tôc ng÷ gÇn víi côm tõ tù do, bëi v× nã kh«ng biÓu thÞ mét kh¸i niÖm nh thµnh ng÷ mµ biÓu thÞ mét tæ hîp c¸c kh¸i niÖm” (tr. 87). Tæng hîp ý kiÕn cña c¸c t¸c gi¶ trªn ®©y ta cã thÓ ®i ®Õn sù ph©n biÖt gi÷a thµnh ng÷ vµ tôc ng÷ nh sau: a) VÒ néi dung ý nghÜa Néi dung cña tôc ng÷ lµ néi dung ph¸n ®o¸n. Tôc ng÷ thêng nªu lªn mét nhËn xÐt, mét kinh nghiÖm, mét lu©n lý, c«ng lý, hay mét lêi khuyªn hoÆc mét lêi phª b×nh ®îc ®óc rót tõ trong thùc tÕ ®êi sèng cña con ngêi. VÝ dô: §Ó nªu lªn mét nhËn xÐt vÒ hiÖn tîng tù nhiªn – x· héi, tôc ng÷ cã c©u: - Trêi ®ang n¾ng, cá gµ tr¾ng th× ma. 16 - Cha mÑ sinh con trêi sinh tÝnh. Nªu lªn kinh nghiÖm s¶n xuÊt: - NhÊt níc, nh× ph©n, tam cÇn, tø gièng. - §Êt ná, giá ph©n. Rót ra nh÷ng kinh nghiÖm sèng: - GÇn mùc th× ®en, gÇn ®Ìn th× r¹ng. - Giµ nÐo, ®øt d©y. Nªu lªn c«ng lý, lu©n lý: - ¸c gi¶, ¸c b¸o. - ¨n qu¶ nhí kÎ trång c©y. - §ãi cho s¹ch, r¸ch cho th¬m. Ngô ý mØa mai phª ph¸n: - MiÖng nam m«, bông mét bå dao g¨m. Cßn néi dung cña thµnh ng÷ lµ néi dung cña kh¸i niÖm. NghÜa cña thµnh ng÷ lµ nghÜa bãng to¸t ra tõ toµn bé kÕt cÊu chø kh«ng ph¶i suy ra tõ tõng thµnh tè. VÝ dô: - Níc ®æ ®Çu vÞt. - Níc ®æ l¸ khoai. - C«ng d· trµng. Nh÷ng thµnh ng÷ trªn biÓu thÞ néi dung kh¸i niÖm “Sù uæng c«ng” b) VÒ chøc n¨ng: Tôc ng÷ cã chøc n¨ng th«ng b¸o. VÝ dô: - Ruéng kh«ng ph©n nh th©n kh«ng cña: kinh nghiÖm s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. 17 Thµnh ng÷ cã chøc n¨ng ®Þnh danh (gäi tªn mét sù vËt, kh¸i niÖm, mét h×nh ¶nh, mét tr¹ng th¸i…) VÝ dô: - ¨n tr¾ng mÆc tr¬n: ý nãi sù nhµn h¹. - Hai s¬ng mét n¾ng: diÔn t¶ sù vÊt v¶, lam lò, cÇn cï. c) VÒ mÆt h×nh thøc Tôc ng÷ cã cÊu t¹o ng÷ ph¸p cña c©u, cßn thµnh ng÷ cã cÊu t¹o ng÷ ph¸p cña côm tõ cè ®Þnh (t¬ng ®¬ng víi tõ). Nh vËy, vÒ mÆt h×nh thøc, sù kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a tôc ng÷ vµ thµnh ng÷ lµ sù kh¸c biÖt vÒ cÊp ®é. Tôc ng÷ thuéc cÊp ®é cao h¬n tõ, thùc tÕ cho thÊy mét sè c©u tôc ng÷ chøa thµnh ng÷: - §Ñp nh tiªn, lo phiÒn còng xÊu. - Õch ngåi ®¸y giÕng coi trêi b»ng vung. - Chång yªu, xá ch©n lç mòi… ë ®©y ta thÊy r»ng c¶ thµnh ng÷ vµ tôc ng÷ ®Òu lµ nh÷ng ®¬n vÞ cã s½n, cã tÝnh æn ®Þnh vµ bÒn v÷ng. Nhng vÒ mÆt h×nh thøc, cã mét bé phËn rÊt dÔ lÉn lén. Cã nh÷ng c©u tôc ng÷ cã cÊu t¹o lµ mét côm tõ vµ ngîc l¹i cã nh÷ng thµnh ng÷ l¹i cã cÊu t¹o lµ c©u. V× thÕ, ranh giíi nµy chØ mang tÝnh chÊt t¬ng ®èi. Chóng ta cÇn ph¶i dùa vµo c¶ tiªu chÝ chøc n¨ng – ng÷ nghÜa ë trªn nh ®· nãi ®Ó khu biÖt thµnh ng÷ vµ tôc ng÷. VÝ dô: Thµnh ng÷ cã cÊu t¹o h×nh thøc t¬ng ®¬ng nh c©u: - c¸ n»m trªn thít. 18 - chuét sa chÜnh g¹o. - Chim sa c¸ lÆn. MÆc dï cã cÊu t¹o hinh thøc lµ c©u, nhng néi dung cña nã chØ t¬ng øng víi mét bé phËn cña c©u(mét trung t©m) kh«ng thÓ trë thµnh tôc ng÷, v× nã cha ph¶i lµ mét th«ng b¸o trän vÑn, mét ph¸n ®o¸n. Ch¼ng h¹n chim sa c¸ lÆn, ®äc lªn chóng ta chØ cã thÓ cã ®îc mét h×nh ¶nh vÒ sù ho¹t ®éng “chim sa”, “c¸ lÆn” chø cha mang chøc n¨ng mét th«ng b¸o mét ph¸n ®o¸n ®éc lËp, bëi v× tríc nh÷ng ®¬n vÞ nµy lµ nh÷ng tiÒn gi¶ ®Þnh v¾ng mÆt. Cho nªn trong hµnh chøc, ngêi ta ph¶i thªm nh÷ng thµnh phÇn kh¸c vµo th× míi diÔn ®¹t mét th«ng b¸o trän vÑn. VÝ dô: C« Êy cã vÎ ®Ñp chim sa c¸ lÆn.Còng vËy, C¸ n»m trªn thít chØ to¸t lªn nghÜa” nguy kÞch”, ®èi tîng nµo nguy kÞch?-kh«ng ®îc nªu lªn trong thµnh ng÷. Cho nªn thµnh ng÷ nµy chØ cã mét trung t©m. Cßn tôc ng÷ l¹i cã cÊu t¹o t¬ng ®¬ng víi ng÷ nh : - Nhót Thanh Ch¬ng, t¬ng Nam §µn - Da La, cµ L¸ng - Bè gËy tre, mÑ gËy v«ng MÆc dï cã cÊu t¹o lµ côm tõ, nhng nã l¹i thÓ hiÖn mét nhËn ®Þnh mang tÝnh kh¸i qu¸t. VÝ nh ë c©u tôc ng÷ Nhót Thanh Ch¬ng, t¬ng Nam §µn ta hiÓu r»ng nhót lµ ®Æc s¶n cña Thanh Ch¬ng, t¬ng ngon nhÊt lµ ë Nam §µn. Tãm l¹i, gi÷a thµnh ng÷ vµ tôc ng÷ bªn c¹nh nh÷ng ®iÓm gièng nhau nhÊt ®Þnh chóng cã sù kh¸c nhau vÒ néi dung, h×nh thøc còng nh vÒ chøc n¨ng. §Ó ®i ®Õn 19 mét sù ph©n ®Þnh r¹ch rßi gi÷a thµnh ng÷ vµ tôc ng÷, chóng ta ph¶i dùa vµo nh÷ng tiªu chÝ kh«ng chØ vÒ h×nh thøc mµ cßn c¶ mÆt chøc n¨ng. 1.2.Nh×n chung vÒ bé phËn tôc ng÷ cã tõ chØ thùc vËt Tôc ng÷ lµ mét kho tµng lu gi÷ kinh nghiÖm ®êi sèng, kinh nghiÖm lÞch sö cña con ngêi ®· ®îc tÝch luü l¹i tõ hµng ngµn n¨m ®Êu tranh víi tù nhiªn, ®Êu tranh d©n téc, ®Êu tranh giai cÊp vµ sinh ho¹t céng ®ång cña nh©n d©n ta. Cã thÓ nãi, tôc ng÷ lµ kho b¸u v¨n ho¸ cña d©n téc. Tôc ng÷ ph¶n ¸nh tÊt c¶ c¸c ph¬ng diÖn cña ®êi sèng x· héi, nã chøa ®ùng néi dung phong phó vµ ®a d¹ng. Qua viÖc kh¶o s¸t bé phËn tôc ng÷ cã tõ chØ thùc vËt trong cuèn Tôc ng÷ ViÖt Nam cña nhãm t¸c gi¶ : Chu Xu©n Diªn, L¬ng V¨n §¨ng vµ Ph¬ng Tri, chóng t«i nhËn thÊy r»ng: so víi c¸c bé phËn kh¸c cña giíi tù nhiªn th× thùc vËt cã quan hÖ gÇn gòi vµ thiÕt thùc víi ®êi sèng con ngêi. Thùc vËt ë níc ta rÊt phong phó vµ ®a d¹ng, nã sinh tån cïng víi con ngêi vµ cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi con ngêi, v× thÕ, khi ®i vµo tôc ng÷ nã còng ®îc thÓ hiÖn hÕt søc phong phó vµ ®a d¹ng. Tõ nh÷ng c©y l¬ng thùc hoa mµu, nh÷ng c©y cá rÊt ®çi b×nh thêng ®Õn nh÷ng dîc th¶o…tÊt c¶ ®Òu cã mÆt trong tôc ng÷ cña ngêi ViÖt. Mét ®iÒu ®Æc biÖt lµ bé phËn tôc ng÷ cã tõ chØ thùc vËt ë ®©y kh«ng chØ ®¬n thuÇn dïng víi nghÜa hiÓn ng«n lµ chØ vÒ c©y cá, vÒ giíi thùc vËt th«ng thêng, mµ nh÷ng “c©y cá” khi ®i vµo tôc ng÷ l¹i chøa ®ùng néi dung phong phó. Nã thÓ hiÖn kinh nghiÖm vÒ hiÖn tîng tù nhiªn, thêi tiÕt, vÝ dô: - Trêi ®¬ng n¾ng, cá gµ tr¾ng th× ma 20