Tài liệu Cấu tạo, ngữ nghĩa và việc sử dụng lớp thành ngữ hán việt trong ngôn ngữ viết tiếng việt

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH Vâ thÞ diÖu hång CÊu t¹o, ng÷ nghÜa vµ viÖc sö dông líp thµnh ng÷ h¸n - viÖt trong ng«n ng÷ viÕt tiÕng viÖt Chuyên ngành: Ng«n ng÷ häc Mã số: 60.22.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ ng÷ v¨n Người hướng dẫn khoa học: TS. TrÇn V¨n Minh Vinh, 2010 1 Lêi c¶m ¬n Tríc hÕt, chóng t«i xin bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c ®Õn TS. TrÇn V¨n Minh- ngêi ®· trùc tiÕp híng dÉn tËn t×nh chóng t«i trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu vµ hoµn thµnh luËn v¨n. Chóng t«i xin ®îc bµy tá lßng biÕt ¬n ®èi víi c¸c thÇy c« trong tæ ng«n ng÷ cña trêng §¹i häc Vinh ®· cã nhiÒu ®ãng gãp vµ híng dÉn khoa häc gióp chóng t«i hoµn thµnh luËn v¨n nµy. Nh©n dÞp kÕt thóc khãa häc, chóng t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n khoa Ng÷ v¨n, khoa Sau ®¹i häc, Trêng §¹i häc Vinh, tËp thÓ cao häc XVI LÝ luËn ng«n ng÷ ®· t¹o ®iÒu kiÖn gióp ®ì chóng t«i trong qu¸ tr×nh häc tËp . Chóng t«i còng xin bµy tá lßng biÕt ¬n ®èi víi gia ®×nh, b¹n bÌ, ®ång nghiÖp ®· thêng xuyªn an ñi, ®éng viªn chóng t«i trong suèt thêi gian häc tËp vµ lµm luËn v¨n. Do nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan vµ chñ quan luËn v¨n cã thÓ cßn nh÷ng ®iÓm cÇn bµn. Chóng t«i rÊt mong nhËn ®îc sù gãp ý cña thÇy c« vµ b¹n ®äc. Xin ch©n thµnh c¶m ¬n! Vinh, th¸ng 12 n¨m 2010 Ngêi thùc hiÖn: Vâ ThÞ DiÖu Hång 2 MôC LôC Trang Më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi 1 2. LÞch sö vÊn ®Ò 1 3. Môc ®Ých, nhiÖm vô, ®èi tîng nghiªn cøu 6 4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 7 5. §ãng gãp cña ®Ò tµi 7 6. Bè côc cña luËn v¨n 8 Ch¬ng 1: giíi thuyÕt liªn quan ®Õn ®Ò tµi 1.1. Xung quanh kh¸i niÖm thµnh ng÷ 1.1.1. VÒ ®Þnh nghÜa thµnh ng÷ 9 1.1.2. VÒ viÖc ph©n lo¹i thµnh ng÷ 11 1.1.3. VÒ nghÜa cña thµnh ng÷ 16 1.1.4. Ph©n biÖt thµnh ng÷ víi tôc ng÷ 18 3 1.1.5. Gi¸ trÞ sö dông cña thµnh ng÷ trong ho¹t ®éng ng«n ng÷ 24 1.2. Líp thµnh ng÷ H¸n -ViÖt 1.2.1. TiÕp xóc ng«n ng÷ H¸n - ViÖt vµ viÖc mîn tõ ng÷ tiÕng H¸n vµo tiÕng ViÖt 26 1.2.2. Líp thµnh ng÷ H¸n - ViÖt 35 1.3. TiÓu kÕt ch¬ng 1 36 Ch¬ng 2: cÊu t¹o vµ ng÷ nghÜa cña thµnh ng÷ H¸n – ViÖt trong tiÕng viÖt 2.1. §Æc ®iÓm cÊu t¹o cña thµnh ng÷ H¸n - ViÖt 2.1.1. Kh¸i qu¸t vÒ cÊu t¹o cña thµnh ng÷ H¸n - ViÖt 38 2.1.2. C¸c d¹ng cÊu tróc cña thµnh ng÷ H¸n - ViÖt 41 2.2. §Æc ®iÓm ng÷ nghÜa cña thµnh ng÷ H¸n – ViÖt 2.2.1. Kh¸i qu¸t vÒ nghÜa cña thµnh ng÷ H¸n – ViÖt 50 2.2.2. C¸c kiÓu ViÖt hãa vÒ nghÜa cña thµnh ng÷ H¸n – ViÖt 52 2.3. TiÓu kÕt ch¬ng 2 64 Ch¬ng 3: ViÖc sö dông thµnh ng÷ H¸n - ViÖt trong ng«n ng÷ viÕt TiÕng ViÖt 3.1. ViÖc dïng thµnh ng÷ H¸n - ViÖt trong th¬ N«m trung ®¹i 4 3.1.1. §Æc ®iÓm ng«n ng÷ th¬ N«m trung ®¹i 65 3.1.2.Thành ng÷ H¸n - ViÖt trong th¬ N«m trung ®¹i 67 3.2. Thµnh ng÷ H¸n - ViÖt trong v¨n chÝnh luËn tiÕng ViÖt 3.2.1. §Æc ®iÓm ng«n ng÷ v¨n chÝnh luËn tiÕng ViÖt 79 3.2.2. Hå ChÝ Minh dïng thµnh ng÷ H¸n - ViÖt trong v¨n chÝnh luËn 3.3. 80 TiÓu kÕt ch¬ng 93 KÕt luËn 95 Tµi liÖu tham kh¶o 97 Phô lôc 101 5 3 Më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi 1.1. TiÕng ViÖt vµ tiÕng H¸n cïng thuéc lo¹i h×nh ng«n ng÷ ®¬n lËp, cã lÞch sö ph¸t triÓn l©u ®êi. Sù tiÕp xóc gi÷a hai ng«n ng÷ nµy b¾t ®Çu diÔn ra tõ vµi thÕ kû tríc C«ng nguyªn vµ ®· kÐo dµi hµng ngµn n¨m. Qua qu¸ tr×nh tiÕp xóc ®ã, bªn c¹nh viÖc mîn rÊt nhiÒu tõ ng÷ cña tiÕng H¸n ®Ó gãp phÇn lµm phong phó, ®a d¹ng kho tõ vùng tiÕng ViÖt, ngêi ViÖt cßn mîn tõ tiÕng H¸n mét sè lîng kh¸ lín thµnh ng÷. Nh÷ng thµnh ng÷ gèc H¸n nµy khi ®· ®îc mîn vµo tiÕng ViÖt ®îc gäi lµ líp thµnh ng÷ H¸n – ViÖt vµ trë thµnh mét bé phËn ®¸ng kÓ trong kho thµnh ng÷ tiÕng ViÖt. §Õn nay, bé phËn thµnh ng÷ thuÇn ViÖt ®· ®îc su tÇm, giíi thiÖu vµ ®îc nghiªn cøu t¬ng ®èi toµn diÖn (cÊu tróc, ng÷ nghÜa, gi¸ trÞ sö dông, ...); trong khi líp thµnh ng÷ H¸n - ViÖt cha ®îc ViÖt ng÷ häc quan t©m ®Çy ®ñ. V× thÕ, viÖc kh¶o s¸t líp thµnh ng÷ H¸n - ViÖt lµ cÇn thiÕt, nh»m x¸c ®Þnh sù t¬ng ®ång vµ kh¸c biÖt gi÷a líp thµnh ng÷ nµy vµ bé phËn thµnh ng÷ thuÇn ViÖt, mÆt kh¸c thÊy 6 ®îc kh¶ n¨ng vµ gi¸ trÞ cña chóng trong ho¹t ®éng ng«n ng÷ cña ngêi ViÖt. 1.2. Lµ mét ®¬n vÞ trong hÖ thèng tõ vùng, c¸c thµnh ng÷ thuÇn ViÖt vµ H¸n – ViÖt ®Òu cã tÝnh cè ®Þnh vÒ cÊu tróc vµ ng÷ nghÜa. Tuy vËy, khi ®îc ngêi ViÖt mîn vµo ®Ó sö dông, c¸c thµnh ng÷ H¸n – ViÖt ®· chÞu nh÷ng t¸c ®éng nhÊt ®Þnh cña quy luËt tiÕng ViÖt. Cã nh÷ng biÕn ®æi nµo ®· x¶y ra vÒ cÊu tróc vµ ng÷ nghÜa ë líp thµnh ng÷ nµy ®Ó chóng tån t¹i vµ ®îc sö dông hiÖu qu¶ trong tiÕng ViÖt, nhÊt lµ trong ng«n ng÷ viÕt? §Ò tµi luËn v¨n CÊu t¹o, ng÷ nghÜa vµ viÖc sö dông líp thµnh ng÷ H¸n – ViÖt trong ng«n ng÷ viÕt tiÕng ViÖt nh»m gãp phÇn tr¶ lêi c©u hái ®ã. 2. LÞch sö vÊn ®Ò Còng nh tôc ng÷, thµnh ng÷ thuéc lo¹i ®¬n vÞ ng«n ng÷ “lµm s½n” (víi nghÜa: chóng ®· ®îc tiÒn nh©n t¹o ra tõ bao giê ®ã; c¸c thÕ hÖ sau ®· cã s½n ®Ó dïng). Còng nh tõ, thµnh ng÷ lµ mét lo¹i ®¬n vÞ tõ vùng. Nhng so víi tõ, thµnh ng÷ cã nh÷ng kh¸c biÖt c¶ vÒ h×nh thøc lÉn néi dung. §Õn nay, thµnh ng÷ tiÕng ViÖt ®· ®îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu quan t©m, t×m hiÓu tõ nh÷ng gãc ®é kh¸c nhau. Díi ®©y, chóng t«i ®iÓm l¹i lÞch sö vÊn ®Ò nghiªn cøu thµnh ng÷ trong tiÕng ViÖt theo ba híng. 2.1. ViÖc su tÇm, biªn so¹n vµ nhËn diÖn ®¬n vÞ thµnh ng÷ tiÕng ViÖt a) ViÖc nhËn diÖn, su tÇm, biªn so¹n vÒ thµnh ng÷ trong nghiªn cøu V¨n häc d©n gian. 7 Cã lÏ c«ng tr×nh ®Çu tiªn nghiªn cøu thµnh ng÷ ë níc ta lµ cuèn “VÒ tôc ng÷ vµ ca dao” cña Ph¹m Quúnh (1921). Trong ®ã, thµnh ng÷ ®îc Ph¹m Quúnh nh¾c ®Õn trong sù ®èi chiÕu, so s¸nh víi ca dao, tôc ng÷. Trong “ViÖt Nam v¨n häc sö yÕu” (D¬ng Qu¶ng Hµm - 1951), ë phÇn ®Çu (T×m hiÓu vÒ v¨n ch¬ng b×nh d©n), t¸c gi¶ ®· x¸c ®Þnh sù kh¸c nhau gi÷a thµnh ng÷ vµ tôc ng÷; tõ ®ã chØ ra 2 ®Æc trng cña thµnh ng÷ tiÕng ViÖt: a) Thµnh ng÷ lµ ®¬n vÞ ng«n ng÷ tån t¹i díi d¹ng s½n cã (mang tÝnh t¸i hiÖn); b) Chøc n¨ng cña thµnh ng÷ lµ ®Þnh danh (cã cïng chøc n¨ng víi tõ, nhng kh¸c víi tõ c¸ch thøc ®Þnh danh cña thµnh ng÷ bao giê còng mang mµu s¾c, h×nh ¶nh cã tÝnh Èn dô). Ngoµi ra cßn ph¶i kÓ ®Õn c«ng tr×nh “Tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam” cña Vò Ngäc Phan (1971). §©y lµ nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu lín vÒ V¨n häc d©n gian, trong ®ã c¸c t¸c gi¶ ®Òu chØ ra nh÷ng nÐt c¬ b¶n nhÊt cña thµnh ng÷, gióp ngêi ®äc cã thÓ nhËn diÖn ®¬n vÞ nµy vµ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó c¸c nhµ nghiªn cøu kh¸c tiÕp tôc t×m hiÓu ®Çy ®ñ c¸c ®Æc trng kh¸c cña thµnh ng÷ tiÕng ViÖt. b) Tõ gãc ®é ng«n ng÷ häc, nhiÒu t¸c gi¶ ®· gãp phÇn minh ®Þnh kh¸i niÖm vÒ ®¬n vÞ thµnh ng÷ mét c¸ch cô thÓ, râ rµng h¬n, nhÊt lµ qua viÖc ph©n biÖt thµnh ng÷ vµ tôc ng÷ (hai ®¬n vÞ “lµm s½n” cã nh÷ng ®iÓm gÇn gòi nhau). Trong bµi b¸o “Ranh giíi gi÷a thµnh ng÷ vµ tôc ng÷” (T¹p chÝ Ng«n ng÷ - 1972), NguyÔn V¨n MÖnh nhÊn m¹nh: 8 cÇn ph¶i t×m cho ra ranh giíi râ rµng gi÷a thµnh ng÷ vµ tôc ng÷. Theo t¸c gi¶, cÇn dùa vµo hai tiªu chÝ néi dung ng÷ nghÜa vµ h×nh th¸i ng÷ ph¸p ®Ó ph©n biÖt thµnh ng÷ vµ tôc ng÷ . Néi dung cña thµnh ng÷ lµ tÝnh h×nh ¶nh; cßn néi dung cña tôc ng÷ lµ quy t¾c, quy luËt. VÒ h×nh th¸i ng÷ ph¸p, nãi chung thµnh ng÷ lµ côm tõ chø kh«ng ph¶i lµ c©u; cßn tôc ng÷ th× ngîc l¹i, bÊt kú tôc ng÷ nµo còng lµ c©u. Trong bµi viÕt: “Gãp ý kiÕn vÒ ph©n biÖt thµnh ng÷ víi tôc ng÷“ (1973), Cï §×nh Tó còng cè g¾ng ph©n ®Þnh thµnh ng÷ vµ tôc ng÷ . Theo «ng, thµnh ng÷ lµ ®¬n vÞ ng«n ng÷ cã s½n, thùc hiÖn chøc n¨ng ®Þnh danh, ®îc sö dông ®Ó gäi tªn hiÖn tîng, tÝnh chÊt, hµnh ®éng. VÒ ph¬ng diÖn nµy, thµnh ng÷ t¬ng ®¬ng víi tõ; cßn tôc ng÷ còng nh nh÷ng v¨n b¶n kh¸c cña s¸ng t¸c d©n gian (nh ca dao, truyÖn cæ tÝch) lu«n lu«n cã nh÷ng th«ng b¸o. T¸c gi¶ NguyÔn ThiÖn Gi¸p th× kh¼ng ®Þnh: Tôc ng÷ lµ mét cÊu tróc cè ®Þnh trong ®ã nªu lªn mét c¸ch ®Çy ®ñ kinh nghiÖm sèng, kinh nghiÖm x· héi cña nh©n d©n lao ®éng; qu¸n ng÷ lµ mét cÊu tróc cè ®Þnh ®îc sö dông nhiÒu lÇn víi nh÷ng phong c¸ch, chøc n¨ng nhÊt ®Þnh; cßn thµnh ng÷ lµ ®¬n vÞ trung gian gi÷a mét bªn lµ qu¸n ng÷, mét bªn lµ tôc ng÷. NguyÔn ThiÖn Gi¸p ®· dùa vµo sù ®èi lËp vÒ h×nh th¸i vµ néi dung ®Ó ph©n biÖt gi÷a thµnh ng÷ vµ tôc ng÷. Mèc quan träng trong viÖc nghiªn cøu thµnh ng÷ tiÕng ViÖt lµ viÖc NguyÔn Lùc vµ L¬ng V¨n §ang xuÊt b¶n cuèn 9 Thµnh ng÷ tiÕng ViÖt (1976). Tuy c¸c so¹n gi¶ cha su tËp hÕt c¸c thµnh ng÷ tiÕng ViÖt nhng ®©y lµ mét nguån ng÷ liÖu rÊt bæ Ých ®èi víi viÖc nghiªn cøu thµnh ng÷ tiÕng ViÖt mét c¸ch hÖ thèng vµ chuyªn s©u h¬n. Trong lêi nãi ®Çu, c¸c so¹n gi¶ nªu quan ®iÓm vÒ thµnh ng÷: giíi h¹n bªn díi cña thµnh ng÷ lµ côm tõ gåm hai tõ, cßn giíi h¹n bªn trªn lµ c©u; thµnh ng÷ lµ ®¬n vÞ tõ vùng trung gian n»m gi÷a hai giíi h¹n ®ã. Nh vËy, khi ph©n ®Þnh thµnh ng÷ vµ tôc ng÷, c¸c t¸c gi¶ trªn ®Òu dùa vµo nh÷ng ®Æc ®iÓm sau ®©y cña c¸c ®¬n vÞ ng«n ng÷ nµy: cÊu tróc h×nh th¸i, néi dung ng÷ nghÜa vµ chøc n¨ng cña chóng trong hÖ thèng ng«n ng÷. 2.2. ViÖc nghiªn cøu thµnh ng÷ tiÕng ViÖt nãi chung trªn c¸c mÆt: cÊu t¹o, ng333÷ nghÜa vµ sö dông. Tríc hÕt, cã thÓ nhËn thÊy ®iÒu nµy trong nhiÒu gi¸o tr×nh hoÆc chuyªn luËn vÒ tõ vùng - ng÷ nghÜa tiÕng ViÖt (ch¼ng h¹n: VÊn ®Ò cÊu t¹o tõ cña tiÕng ViÖt hiÖn ®¹i (Hå Lª - 1976); Tõ vµ vèn tõ tiÕng ViÖt (NguyÔn V¨n Tu - 1985); C¬ së ng÷ nghÜa häc tõ vùng (§ç H÷u Ch©u - 1987), Tõ vùng ng÷ nghÜa tiÕng ViÖt (§ç H÷u Ch©u, 1999); Tõ vùng häc tiÕng ViÖt (NguyÔn ThiÖn Gi¸p - 1998), v.v..). Trong nh÷ng s¸ch trªn, c¸c t¸c gi¶ ®Òu bµn vÒ côm tõ cè ®Þnh nãi chung vµ minh ®Þnh kh¸i niÖm thµnh ng÷ nãi riªng. NguyÔn V¨n Tu (Tõ vµ vèn tõ tiÕng ViÖt hiÖn ®¹i 1985) dïng c¶ ch¬ng 7 ®Ó kh¶o s¸t nh÷ng vÊn ®Ò vÒ côm tõ cè ®Þnh (thµnh ng÷). Sau khi nªu kh¸i niÖm vÒ thµnh ng÷, t¸c gi¶ ®· dùa vµo kÕt cÊu ng÷ ph¸p ®Ó chia thµnh 10 ng÷ thµnh hai lo¹i chÝnh: thµnh ng÷ cã h×nh thøc nh c©u ®¬n gi¶n vµ thµnh ng÷ cã h×nh thøc nh c©u phøc hîp. T¸c gi¶ tiÕp tôc chia nhá thµnh ng÷ ra c¸c c¸c tiÓu lo¹i. Kh¸c víi nh÷ng ngêi kh¸c xem thµnh ng÷ chØ lµ nh÷ng côm tõ cè ®Þnh, NguyÔn V¨n Tu xem thµnh ng÷ lµ ®¬n vÞ thuéc bËc c©u, nhng phÇn lín lµ nh÷ng c©u rót gän. T¸c gi¶ NguyÔn ThiÖn Gi¸p (Tõ vùng häc tiÕng ViÖt1998), dµnh kh¸ nhiÒu trang ë Ch¬ng 1 ®Ó nªu kh¸i niÖm vµ ®i s©u ph©n lo¹i thµnh ng÷ tiÕng ViÖt. B»ng viÖc ph©n biÖt thµnh ng÷ hoµ kÕt vµ thµnh ng÷ hîp kÕt, ®ång thêi ph©n biÖt ng÷ ®Þnh danh vµ côm tõ tù do, t¸c gi¶ ®· chØ ra ®îc nhiÒu ®Æc trng vÒ cÊu t¹o vµ ng÷ nghÜa cña thµnh ng÷ tiÕng ViÖt. Cã thÓ kÓ thªm mét sè tµi liÖu kh¸c: “VÒ tÝnh biÓu trng cña thµnh ng÷ trong tiÕng ViÖt” (Bïi Kh¾c ViÖt - 1978), “TÝnh biÓu trng cña thµnh ng÷ tiÕng ViÖt” (Phan Xu©n Thµnh - 1999), Cuéc sèng cña thµnh ng÷, tôc ng÷ trong kho tµng ca dao ngêi ViÖt (NguyÔn Nh· B¶n - 2003), v.v.. Tríc khi xuÊt b¶n chuyªn kh¶o Thµnh ng÷ häc tiÕng ViÖt (2004), t¸c gi¶ Hoµng V¨n Hµnh còng ®· cã c¸c bµi viÕt nh: “Suy nghÜ vÒ c¸ch dïng thµnh ng÷ qua v¨n th¬ Hå Chñ tÞch” (1973), “C¸c kiÓu thµnh ng÷ Èn dô ho¸ ®èi xøng” (2001); “Thµnh ng÷ Èn dô ho¸ phi ®èi xøng trong tiÕng ViÖt” (2003). Cho ®Õn nay, Thµnh ng÷ häc tiÕng ViÖt lµ c«ng tr×nh chuyªn s©u nhÊt vÒ thµnh ng÷ tiÕng ViÖt. ë cuèn s¸ch nµy, t¸c gi¶ ®· kh¸i qu¸t c¸c ph¬ng diÖn c¬ b¶n cña thµnh ng÷ tiÕng ViÖt vÒ ®Æc trng cÊu tróc, ng÷ nghÜa, 11 ph©n biÖt thµnh ng÷ víi tôc ng÷, quan hÖ gi÷a thµnh ng÷ víi v¨n ho¸ vµ viÖc sö dông thµnh ng÷ trong giao tiÕp. Cuèn s¸ch ®· t¹o mét c¬ së lý thuyÕt ®¸ng tin cËy cho nh÷ng ai muèn tiÕp tôc kh¸m ph¸ kho tµng thµnh ng÷ cña d©n téc ViÖt vµ cña tõng ®Þa ph¬ng. Nh×n chung, c¸c t¸c gi¶ ®Òu thèng nhÊt r»ng thµnh ng÷ lµ ®¬n vÞ ng«n ng÷ t¬ng ®¬ng víi tõ nhng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng vÒ cÊu t¹o, ng÷ nghÜa vµ kh¶ n¨ng sö dông. GÇn ®©y, thµnh ng÷ ®· lµ ®Ò tµi nghiªn cøu cña kh¸ nhiÒu khãa luËn hoÆc luËn v¨n tèt nghiÖp ngµnh Ng÷ v¨n. Ch¼ng h¹n, ë Trêng §¹i häc Vinh ®· cã nh÷ng ®Ò tµi nh: Kh¶o s¸t cÊu tróc thµnh ng÷ tiÕng ViÖt (Lª ThÞ H¶i V©n, Khãa luËn - 2006), Thµnh ng÷ ®ång nghÜa vµ thµnh ng÷ tr¸i nghÜa trong tiÕng ViÖt (TrÇn Anh T, LuËn v¨n - 2004), H×nh ¶nh biÓu trng trong thµnh ng÷ so s¸nh tiÕng ViÖt (Bïi ThÞ Thi Th¬, LuËn v¨n - 2006), Thµnh ng÷ trong TruyÖn KiÒu (TrÇn ThÞ Loan, LuËn v¨n - 2005), C¸ch sö dông thµnh ng÷ trong c¸c bµi nãi, bµi viÕt cña Hå Chñ tÞch (NguyÔn ThÞ Thóy Hßa, LuËn v¨n -2005), ... C¸c ®Ò tµi nh trªn ngoµi viÖc x¸c ®Þnh kh¸i niÖm, ®Æc ®iÓm cÊu tróc - ng÷ nghÜa cña thµnh ng÷ ®Òu tËp trung chøng minh vai trß sö dông cña thµnh ng÷ trong t¸c phÈm v¨n häc ViÖt Nam. 2.3. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, mét sè ngêi ®· quan t©m ®Õn líp thµnh ng÷ H¸n - ViÖt. Tuy nhiªn phÇn lín ®ã lµ nh÷ng c«ng tr×nh su tËp vµ gi¶i nghÜa c¸c thµnh ng÷ gèc H¸n. Ch¼ng h¹n: Tõ ®iÓn gi¶i thÝch thµnh ng÷ gèc H¸n (Nh ý, 12 NguyÔn V¨n Khang, Phan Xu©n Thµnh - 1994), Tõ ®iÓn thµnh ng÷, tôc ng÷ H¸n ViÖt (NguyÔn V¨n H»ng, TrÇn Thanh Liªm - 2005). C¸c nghiªn cøu chuyªn s©u vÒ líp thµnh ng÷ H¸n – ViÖt cßn Ýt; ®ã thêng lµ nh÷ng bµi viÕt nhá lÎ, hoÆc lµ mét ch¬ng, mét môc trong gi¸o tr×nh vÒ tiÕng ViÖt. Ch¼ng h¹n, “B×nh diÖn ng«n ng÷ v¨n ho¸ x· héi cña c¸c thµnh ng÷ gèc H¸n” (NguyÔn V¨n Khang, V¨n ho¸ d©n gian - sè 1/1994). HoÆc trong Tõ ®iÓn thµnh ng÷ tiÕng ViÖt (NguyÔn Lùc, L¬ng V¨n §ang - 1993) cã nh÷ng ®Ò cËp nhá ®Õn bé phËn thµnh ng÷ H¸n - ViÖt. Cã thÓ nãi, ®Õn nay cha cã c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu líp thµnh ng÷ H¸n – ViÖt mét c¸ch hÖ thèng vµ chi tiÕt. V× vËy, chóng t«i chän ®Ò tµi CÊu t¹o, ng÷ nghÜa vµ viÖc sö dông líp thµnh ng÷ H¸n – ViÖt trong ng«n ng÷ viÕt tiÕng ViÖt víi dông ý qua ®ã cã ®îc c¸i nh×n ®Çy ®ñ vµ kü cµng h¬n vÒ líp thµnh ng÷ H¸n - ViÖt trong tiÕng ViÖt, nhÊt lµ nh÷ng biÕn ®æi cña chóng díi t¸c ®éng cña tiÕng ViÖt khi chóng ®îc mîn vµo ng«n ng÷ nµy. 3. Môc ®Ých, nhiÖm vô vµ ®èi tîng nghiªn cøu 3.1 Môc ®Ých Qua kh¶o s¸t cÊu tróc - ng÷ nghÜa vµ viÖc sö dông líp thµnh ng÷ H¸n – ViÖt trong ng«n ng÷ viÕt tiÕng ViÖt, ®Ò tµi gãp phÇn vµo tiÕn tr×nh nghiªn cøu vÒ kho tµng thµnh ng÷ phong phó vµ ®a d¹ng cña d©n téc ViÖt. 3.2 NhiÖm vô 13 §Ó ®¹t ®Õn môc ®Ých nãi trªn, ®Ò tµi cã c¸c nhiÖm vô sau: - X¸c ®Þnh kh¸i niÖm thµnh ng÷ H¸n - ViÖt; su tËp, thèng kª vµ ph©n lo¹i líp thµnh ng÷ H¸n - ViÖt vÒ mÆt cÊu t¹o; x¸c ®Þnh ®iÓm t¬ng ®ång vµ kh¸c biÖt vÒ cÊu t¹o gi÷a líp thµnh ng÷ H¸n – ViÖt vµ bé phËn thµnh ng÷ thuÇn ViÖt. - Kh¶o s¸t - so s¸nh cÊu t¹o vµ ng÷ nghÜa cña líp thµnh ng÷ H¸n - ViÖt víi c¸c thµnh ng÷ H¸n nguyªn ng÷ ®Ó x¸c ®Þnh ®iÓm bÊt biÕn vµ kh¶ biÕn cña thµnh ng÷ H¸n - ViÖt khi ®îc mîn vµo hÖ thèng tõ vùng tiÕng ViÖt. - Kh¶o s¸t - ph©n tÝch viÖc sö dông líp thµnh ng÷ H¸n - ViÖt trong mét sè phong c¸ch chøc n¨ng cña ng«n ng÷ viÕt tiÕng ViÖt (v¨n chÝnh luËn Hå ChÝ Minh, th¬ N«m trung ®¹i) ®Ó minh chøng cho gi¸ trÞ sö dông cña líp thµnh ng÷ nµy. 3.3. §èi tîng nghiªn cøu C¸c thµnh ng÷ H¸n ViÖt cã trong c¸c tµi liÖu: 1- Thµnh ng÷ tiÕng ViÖt (NguyÔn Lùc, L¬ng V¨n §ang - 1993); 2- Tõ ®iÓn thµnh ng÷, tôc ng÷ ViÖt Nam ( Vò Dung, Vò Thuý Anh, Vò Quang Hµo - 2008); 3- Tõ ®iÓn gi¶i thÝch thµnh ng÷ gèc H¸n (Nh ý, NguyÔn V¨n Khang, Phan Xu©n Thµnh – 1994). Ngoµi ra, chóng t«i cßn dïng Tõ ®iÓn thµnh ng÷, tôc ng÷ H¸n ViÖt (NguyÔn V¨n H»ng, TrÇn Thµnh Liªm - 2005) ®Ó ®èi chiÕu gi÷a thµnh ng÷ H¸n - ViÖt vµ thµnh ng÷ H¸n 14 nguyªn ng÷ ®Ó t×m hiÓu nh÷ng biÕn ®æi cña chóng khi ®i vµo tiÕng ViÖt. §Ó nghiªn cøu viÖc sö dông thµnh ng÷ H¸n – ViÖt trong ng«n ng÷ viÕt tiÕng ViÖt, chóng t«i chän TuyÓn tËp v¨n chÝnh luËn (Hå ChÝ Minh), Quèc ©m thi tËp (NguyÔn Tr·i) vµ TruyÖn KiÒu (NguyÔn Du) lµm tµi liÖu kh¶o s¸t chÝnh. 4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô nãi trªn cña luËn v¨n, chóng t«i dïng c¸c ph¬ng ph¸p nghiªn cøu sau: 4.1. Ph¬ng ph¸p thèng kª, ph©n lo¹i ®îc dïng khi kh¶o s¸t su tËp, thèng kª, ph©n lo¹i líp thµnh ng÷ H¸n - ViÖt. 4.2 Ph¬ng ph¸p miªu t¶ ®îc dïng khi nghiªn cøu miªu t¶ vÒ cÊu t¹o, ng÷ nghÜa cña líp thµnh ng÷ H¸n – ViÖt. 4.3. Ph¬ng ph¸p so s¸nh ®îc dïng khi t×m hiÓu nh÷ng biÕn ®æi cña thµnh ng÷ H¸n - ViÖt khi ®i vµo hÖ thèng tiÕng ViÖt. 4.4. Ph¬ng ph¸p qui n¹p ®îc dïng khi nªu ®¸nh gi¸ vµ khi viÕt tiÓu kÕt c¸c ch¬ng, viÕt phÇn kÕt luËn cña luËn v¨n. 5. §ãng gãp cña luËn v¨n Lµ ®Ò tµi ®Çu tiªn nghiªn cøu vÒ cÊu t¹o, ng÷ nghÜa vµ viÖc sö dông cña líp thµnh ng÷ H¸n – ViÖt trong ng«n ng÷ viÕt tiÕng ViÖt, luËn v¨n gãp phÇn vµo tiÕn tr×nh nghiªn cøu vÒ kho tµng thµnh ng÷ tiÕng ViÖt nãi chung (víi sù phong phó vÒ sè lîng, ®a d¹ng vÒ kiÓu lo¹i cÊu t¹o, ng÷ nghÜa vµ c¶ vÒ nguån gèc). 15 6. Bè côc cña luËn v¨n Ngoµi Më ®Çu, KÕt luËn vµ Phô lôc (danh s¸ch thµnh ng÷ H¸n - ViÖt), phÇn Néi dung cña luËn v¨n gåm 3 ch¬ng: Ch¬ng 1: Giíi thuyÕt liªn quan ®Õn ®Ò tµi Ch¬ng 2: §Æc ®iÓm cÊu t¹o vµ ng÷ nghÜa cña thµnh ng÷ H¸n - ViÖt trong tiÕng ViÖt Ch¬ng 3: ViÖc sö dông thµnh ng÷ H¸n - ViÖt trong ng«n ng÷ viÕt tiÕng ViÖt Ch¬ng 1 GIíI THUYÕT LI£N QUAN §ÕN §Ò TµI 1.1 Xung quanh kh¸i niÖm thµnh ng÷ 16 1.1.1. VÒ ®Þnh nghÜa thµnh ng÷ Thµnh ng÷ lµ mét ®¬n vÞ kh¸ ®Æc biÖt vµ còng hÕt søc phøc t¹p cña ng«n ng÷. ViÖc t×m ra nh÷ng tiªu chÝ cô thÓ, x¸c ®¸ng ®Ó x¸c ®Þnh kh¸i niÖm vÒ thµnh ng÷ lµ ®iÒu kh«ng ®¬n gi¶n v× vËy cho ®Õn nay vÉn cha cã kh¸i niÖm chuÈn vÒ thµnh ng÷, mÆc dÇu vÊn ®Ò nµy rÊt ®îc c¸c nhµ ng«n ng÷ häc quan t©m nghiªn cøu. T¸c gi¶ D¬ng Qu¶ng Hµm (ViÖt Nam v¨n häc sö yÕu 1951), ngêi ®Çu tiªn ®Ò cËp ®Õn thµnh ng÷ tiÕng ViÖt, quan niÖm: “Thµnh ng÷ lµ nh÷ng lêi nãi cã s½n ®Ó ta tiÖn dïng mµ diÔn ®¹t mét ý g× hoÆc mét tr¹ng th¸i g× cho cã mµu mÌ”. T¸c gi¶ NguyÔn ThiÖn Gi¸p (1975) trong cuèn Tõ vùng häc tiÕng ViÖt ®· ®Þnh nghÜa vÒ thµnh ng÷ rÊt ng¾n gän: “Thµnh ng÷ lµ nh÷ng côm tõ cè ®Þnh, võa cã tÝnh hoµn chØnh vÒ nghÜa, võa cã tÝnh gîi c¶m”. [ 10 ; tr 12] TiÕp ®ã t¸c gi¶ NguyÔn V¨n Tu, trong Tõ vµ vèn tõ tiÕng ViÖt hiÖn ®¹i (1976) ®· ®a ra ý kiÕn: “Thµnh ng÷ lµ côm tõ cè ®Þnh mµ c¸c tõ trong ®ã ®· mÊt ®i tÝnh ®éc lËp ®Õn mét tr×nh ®é cao vÒ nghÜa kÕt hîp lµm mét khèi v÷ng ch¾c, hoµn chØnh. NghÜa cña chóng kh«ng ph¶i do nghÜa tõng yÕu tè t¹o ra. Cã thÓ cã h×nh tîng còng cã thÓ kh«ng cã. NghÜa cña chóng còng kh¸c nghÜa cña nh÷ng tõ nhng còng cã thÓ c¾t nghÜa b»ng tõ nguyªn häc”. [44; tr. 189] Trong chuyªn kh¶o VÊn ®Ò cÊu t¹o cña tiÕng ViÖt hiÖn ®¹i, t¸c gi¶ Hå Lª quan niÖm : “Thµnh ng÷ lµ nh÷ng tæ hîp tõ (gåm nhiÒu tõ hîp l¹i) cã tÝnh v÷ng ch¾c vÒ cÊu t¹o vµ 17 tÝnh bãng bÈy vÒ ý nghÜa ®Ó miªu t¶ mét h×nh ¶nh, mét h×nh tîng, mét tÝnh c¸ch hay mét tr¹ng th¸i nµo ®ã”. [21; tr 97] N¨m 1986, qua bµi “Vµi suy nghÜ gãp phÇn x¸c ®Þnh thµnh ng÷ tiÕng ViÖt”, NguyÔn V¨n MÖnh cã lêi kh¼ng ®Þnh khi so s¸nh thµnh ng÷ víi tôc ng÷: “VÒ h×nh thøc ng÷ ph¸p nãi chung mçi thµnh ng÷ lµ mét côm tõ, cha ph¶i lµ mét c©u hoµn chØnh. Tôc ng÷ th× kh¸c h¼n. Mçi tôc ng÷ lµ mét c©u”. [26 ; tr 12] Gi¸o s §ç H÷u Ch©u trong cuèn Tõ vùng ng÷ nghÜa tiÕng ViÖt l¹i x¸c ®Þnh thµnh ng÷ ë ®Æc tÝnh t¬ng ®¬ng víi tõ cña chóng. ¤ng cho r»ng: “C¸i quyÕt ®Þnh ®Ó x¸c ®Þnh ng÷ cè ®Þnh lµ tÝnh t¬ng ®¬ng víi tõ cña chóng vÒ chøc n¨ng cÊu t¹o c©u. Chóng ta nãi ng÷ cè ®Þnh t¬ng ®¬ng víi tõ kh«ng ph¶i chØ v× chóng cã tÝnh s½n cã, b¾t buéc nh tõ mµ cßn v× ë trong c©u chóng cã thÓ thay thÕ cho mét tõ, ë vÞ trÞ c¸c tõ hoÆc cã thÓ kÕt hîp víi tõ ®Ó t¹o c©u”. [6; tr 73] C¸c t¸c gi¶ Tõ ®iÓn gi¶i thÝch thuËt ng÷ ng«n ng÷ häc ®a ra ®Þnh nghÜa: “Thµnh ng÷ lµ côm tõ hay ng÷ cè ®Þnh cã tÝnh nguyªn khèi vÒ ng÷ nghÜa t¹o thµnh mét chØnh thÓ ®Þnh danh cã ý nghÜa chung kh¸c víi tæng sè ý nghÜa cña c¸c thµnh tè cÊu thµnh nã, tøc lµ kh«ng cã nghÜa ®en vµ ho¹t ®éng nh mét tõ riªng biÖt ë trong c©u”. [50; tr. 271] Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc (Lª B¸ H¸n, NguyÔn Kh¾c Phi, TrÇn §×nh Sö ®ång chñ biªn - 1994) ®Þnh nghÜa: 18 “Thµnh ng÷ tiÕng ViÖt lµ ®o¹n c©u, côm tõ cã s½n, t¬ng ®èi cè ®Þnh, bÒn v÷ng, kh«ng nh»m diÔn ®¹t mét ý, mét nhËn xÐt trän vÑn nh tôc ng÷, mµ nh»m thÓ hiÖn mét quan niÖm díi mét h×nh thøc sinh ®éng, hÊp dÉn. Dï ng¾n hay dµi, xÐt vÒ néi dung ý nghÜa còng nh vÒ chøc n¨ng ng÷ ph¸p, thµnh ng÷ còng chØ t¬ng ®¬ng nh tõ, nhng lµ tõ ®· ®îc t« ®iÓm vµ nhÊn m¹nh nghÜa b»ng sù diÔn ®¹t sinh ®éng cã tÝnh nghÖ thuËt”. [11 ; tr. 249] T¸c gi¶ Hoµng V¨n Hµnh, ngêi ®îc xem lµ gi¸o s ®Çu ngµnh vÒ thµnh ng÷ häc tiÕng ViÖt, ®· ®Þnh nghÜa vÒ thµnh ng÷: “Thµnh ng÷ lµ mét tæ hîp tõ cè ®Þnh bÒn v÷ng vÒ h×nh th¸i cÊu tróc, hoµn chØnh, bãng bÈy vÒ ý nghÜa. §îc sö dông réng r·i trong giao tiÕp hµng ngµy ®Æc biÖt lµ trong khÈu ng÷”. [13 ; tr 27]. Tãm l¹i, tuy cã nhiÒu c¸ch hiÓu kh¸c nhau vÒ thµnh ng÷ nhng còng cã thÓ thÊy r»ng vÒ c¬ b¶n tÊt c¶ c¸c kh¸i niÖm trªn ®Òu thèng nhÊt víi nhau ë néi hµm cña nã. Sù kh¸c nhau chØ lµ ë nh÷ng khÝa c¹nh thuéc ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm. Dùa vµo ®Þnh nghÜa cña c¸c nhµ nghiªn cøu ®i tríc vµ qua qu¸ tr×nh kh¶o nghiÖm, t×m hiÓu, chóng t«i ®i ®Õn mét c¸ch hiÓu kh¸i qu¸t vÒ thµnh ng÷: ®ã lµ nh÷ng côm tõ cè ®Þnh, cã kÕt cÊu v÷ng ch¾c, cã chøc n¨ng ®Þnh danh vµ mang ý nghÜa biÓu trng, ®îc sö dông t¬ng ®¬ng nh tõ. 1.1.2. VÒ viÖc ph©n lo¹i thµnh ng÷ Nh ®· nãi, thµnh ng÷ lµ mét ®¬n vÞ ng«n ng÷ hÕt søc phøc t¹p. ViÖc x¸c ®Þnh ®óng c¸i c¨n cø (hoÆc tiªu chuÈn) 19 ®Ó ph©n lo¹i thµnh ng÷ lµ ®iÒu kh«ng dÔ. V× thÕ, ®Õn nay ®· cã nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i kh¸c nhau. Díi ®©y chØ lµ mét sè trong nh÷ng c¸ch ph©n lo¹i ®· cã: a) Ph©n lo¹i thµnh ng÷ theo sè lîng thµnh tè trong cÊu t¹o. C¸c t¸c gi¶ L¬ng V¨n §ang vµ NguyÔn Lùc trong cuèn Thµnh ng÷ tiÕng ViÖt chia thµnh ng÷ thµnh 3 kiÓu: 1/ KiÓu thµnh ng÷ cã kÕt cÊu ba tiÕng. VÝ dô: ¸c nh hïm; bÐ h¹t tiªu;… 2/ KiÓu thµnh ng÷ cã kÕt cÊu bèn tiÕng. VÝ dô: b¸n vî ®î con; ¸c gi¶ ¸c b¸o, ¨n to nãi lín; … §©y lµ kiÓu phæ biÕn nhÊt trong thµnh ng÷ tiÕng ViÖt. KiÓu 2/ tiÕp tôc ®îc chia ra 3 kiÓu nhá: 2.1/ KiÓu thµnh ng÷ ghÐp lÆp (nh: ¨n bít ¨n xÐn;, chÕt mª chÕt mÖt; chói ®Çu chói mòi; ... ) 2.2/ KiÓu thµnh ng÷ lµ tæ hîp 4 tõ ®¬n (nh: nh¾m m¾t xu«i tay; nhµ tranh v¸ch ®Êt; ¨n bê ë bôi…). 3/ KiÓu thµnh ng÷ cã kÕt cÊu 5 hay 6 tiÕng còng t¬ng ®¬ng nh kiÓu kÕt cÊu trªn (nh: trÎ kh«ng tha, giµ kh«ng th¬ng; treo ®Çu dª b¸n thÞt chã..). Mét sè thµnh ng÷ cã kÕt cÊu tõ b¶y, t¸m, mêi tiÕng. Chóng cã thÓ do 2 hay 3 ng÷ ®o¹n, hoÆc do 2 hay 3 mÖnh ®Ò liªn hîp t¹o thµnh mét tæ hîp kiÓu ng÷ có dµi cè ®Þnh (nh: vªnh v¸o nh bè vî ph¶i ®Êm; vÐn tay ¸o x« ®èt nhµ t¸ng giÊy,…). Râ rµng, dùa vµo sè lîng thµnh tè lµ chØ dùa vµo h×nh thøc, nªn c¸ch ph©n lo¹i nµy kh«ng ph¶n ¸nh ®îc tÝnh chÊt quan hÖ vµ ®Æc ®iÓm bªn trong cña thµnh ng÷ tiÕng ViÖt . b) Ph©n lo¹i thµnh ng÷ theo kÕt cÊu ng÷ ph¸p 20