Tài liệu Cảnh huống ngôn ngữ ở hà giang

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM .................................... NGUYỄN THỊ THANH HUYỀN CẢNH HUỐNG NGÔN NGỮ Ở HÀ GIANG LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ Thái Nguyên- 2010 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 1 http://www.lrc-tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM .................................... NGUYỄN THỊ THANH HUYỀN CẢNH HUỐNG NGÔN NGỮ Ở HÀ GIANG Chuyên ngành: Ngôn ngữ học Mã số: 60.22.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: GS. TS. NGUYỄN ĐỨC TỒN Thái Nguyên- 2010 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 2 http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, là kết quả lao động nghiêm túc, tìm tòi và kế thừa trong quá trình nghiên cứu của tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kì công trình nào khác. Tác giả Nguyễn Thị Thanh Huyền Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 3 http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, tôi được sự hướng dẫn tận tình của GS.TS, Nguyễn Đức Tồn, Viện Ngôn ngữ học, thầy đã có những định hướng ban đầu, những lời nhận xét và chỉ dẫn quý báu trong suốt quá trình tôi thực hiện luận văn. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành, sâu sắc nhất của tôi tới thầy về những ý kiến quý báu và thời gian mà thầy đã dành cho tôi. Tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành của mình tới tất cả những thầy cô đã tận tình giảng dạy, hướng dẫn và quan tâm giúp đỡ tôi trong suốt thời gian theo học chương trình thạc sĩ Ngôn ngữ khóa 2008 - 2010 tại trường Đại học Sư phạm - ĐHTN cũng như quá trình bắt tay vào viết và hoàn thành luận văn. Cuối cùng tôi xin cảm ơn những người than trong gia đình, những bạn bè khác đã hết lòng động viên , khuyến khích, giúp đỡ và tạo điều kiện để tôi có kết quả cưới cùng ngày hôm nay. Thái Nguyên, tháng 08 năm 2010 Tác giả Nguyễn Thị Thanh Huyền Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 4 http://www.lrc-tnu.edu.vn MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU..........................................................................................................5 1. Lí do chọn đề tài...........................................................................................5 2. Lịch sử vấn đề...............................................................................................7 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.................................................................8 4. Phương pháp nghiên cứu...............................................................................9 5. Đóng góp mới..............................................................................................10 6. Bố cục luận văn...........................................................................................11 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ THỰC TIỄN...................................12 1.1 Những cơ sở lí thuyết có liên quan đến cảnh huống ngôn ngữ.................12 1.1.1 Khái niệm “cảnh huống ngôn ngữ ” ......................................................12 1.1.2 Các nhân tố hình thành cảnh huống ngôn ngữ.......................................13 1.1.3.. Sự phân loại cảnh huống ngôn ngữ......................................................15 1.1.4 Những khái niệm có liên quan đến cảnh huống ngôn ngữ.....................16 1.1.4.1 Song ngữ, đa ngữ.................................................................................16 1.1.4.2 Các nhân tố làm nảy sinh các hiện tượng đa ngữ................................18 1.1.4.3 Song thể ngữ, đa thể ngữ. ...................................................................19 1.1.4.4 Năng lực giao tiếp...............................................................................21 1.1.4.5 Sự pha tạp ngôn ngữ............................................................................22 1.1.4.6 Tiếng phổ thông. .................................................................................24 1.1.5 Các khái niệm về chính sách ngôn ngữ và các loại hình chính sách ngôn ngữ..........................................................................................................24 1.1.5.1 Khái niệm “chính sách ngôn ngữ”.......................................................24 1.1.5.2 Các loại hình chính sách ngôn ngữ phổ biến và đặc điểm của chúng......27 1.2 Những đặc điểm khái quát về địa lí tự nhiên, kinh tế xã - văn hóa - xã hội và dân cư ở Hà Giang......................................................................................27 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 5 http://www.lrc-tnu.edu.vn 1.2.1 Khái quát chung về địa lí, kinh tế xã hội Hà Giang...............................27 1.2.2 Giới thiệu chung về các dân tộc ở Hà Giang..........................................31 1.2.3 Giới thiệu chung về các ngôn ngữ ở Hà Giang......................................34 1.2.4 Giới thiệu chung về văn hóa, giáo dục ở Hà Giang...............................35 1.2.4.1 Về tình hình giáo dục..........................................................................35 1.2.4.2 Về lĩnh vực văn hoá....... .....................................................................38 Tiểu kết............................................................................................................41 Chƣơng 2: ĐẶC ĐIỂM ĐỊNH LƢỢNG VÀ ĐỊNH CHẤT CỦA CẢNH HUỐNG NGÔN NGỮ Ở HÀ GIANG.........................................................42 2.1 Đặc điểm cảnh huống ngôn ngữ ở Hà Giang xét theo tiêu chí định lượng....42 2.1.1 Số lượng của các ngôn ngữ ở Hà Giang .....................................................42 2.1.2 Số lượng người nói mỗi thứ tiếng trong quan hệ với số lượng chung của cư dân Hà Giang.............................................................................................43 2.1.3 Số lượng các ngôn ngữ nổi trội về mặt chức năng ở Hà Giang và số lượng các phạm vi giao tiếp của mỗi ngôn ngữ ở Hà Giang trong quan hệ với số lượng chung các phạm vi giao tiếp.............................................................45 2.2 Đặc điểm cảnh huống ngôn ngữ ở Hà Giang theo tiêu chí định chất........46 2.2.1 Đặc điểm các ngôn ngữ ở Hà Giang ......................................................46 2.2.2 Quan hệ cội nguồn của các ngôn ngữ ở Hà Giang.................................48 2.2.3 Tương quan về tỉ trọng (hay tinh chất cân bằng) về chức năng các ngôn ngữ ở Hà Giang...............................................................................................52 2.2.4 Đặc điểm của ngôn ngữ nổi trội về chức năng ở Hà Giang...................53 2.3.1 Tình hình sử dụng ngôn ngữ ở người Mông..........................................53 2.3.1.1 Tình hình người Mông sử dụng ngôn ngữ mẹ đẻ................................53 2.3.1.2 Tình hình người Mông sử dụng tiếng Việt..........................................55 2.3.1.3 Tình hình người Mông sử dụng ngôn ngữ các dân tộc khác...............56 2.3.2 Tình hình sử dụng ngôn ngữ ở người Tày..............................................57 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 6 http://www.lrc-tnu.edu.vn 2.3.2.1 Tình hình người Tày sử dụng ngôn ngữ mẹ đẻ...................................57 2.3.2.2 Tình hình người Tày sử dụng tiếng Việt.............................................59 2.3.2.3 Tình hình người Tày sử dụng ngôn ngữ các dân tộc khác..................60 2.3.3 Tình hình sử dụng ngôn ngữ ở người La Chí.........................................60 2.3.3.1 Tình hình người La Chí sử dụng ngôn ngữ mẹ đẻ..............................60 2.3.3.2 Tình hình người La Chí sử dụng tiếng Việt........................................61 2.3.3.3 Tình hình người La Chí sử dụng ngôn ngữ các dân tộc khác.............61 Tiểu kết............................................................................................................61 Chƣơng 3: ĐẶC ĐIỂM CẢNH HUỐNG NGÔN NGỮ Ở HÀ GIANG XÉT THEO TIÊU CHÍ ĐỊNH GIÁ VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA ĐỐI VỚI CHÍNH SÁCH NGÔN NGỮ Ở HÀ GIANG......................................64 3.1. Thái độ đối với tiếng mẹ đẻ của các dân tộc ở Hà Giang.........................64 3.1.1 Trong đời sống hằng ngày......................................................................64 3.1.2 Trong văn nghệ và truyền thông.............................................................66 3.1.3 Trong giáo dục........................................................................................70 3.2 Thái độ đối với tiếng phổ thông của các dân tộc ở Hà Giang...................72 3.2.1 Trong đời sống hằng ngày......................................................................72 3.2.2 Trong lĩnh vực văn hóa.......................................................................... 74 3.2.3 Trong lĩnh vực giáo dục........................................................................ 75 3.3 Ý kiến của đồng bào các dân tộc thiểu số ở Hà Giang về tình hình sử dụng ngôn ngữ của họ............................................................................................. 77 3.3.1 Đối với tiếng mẹ đẻ................................................................................77 3.3.2 Đối với tiếng phổ thông..........................................................................78 3.3.3 Đối với sự nghiệp phát triển văn hóa giáo dục ở dân tộc mình..............78 3.4 Kiến nghị.................................................................................................. 79 3.4.1 Đánh giá chung.......................................................................................79 3.4.1.1. Đối với ngôn ngữ các dân tộc thiểu số...............................................80 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 7 http://www.lrc-tnu.edu.vn 3.4.1.2 Đối với tiếng phổ thông.......................................................................80 3.4.2 Kiến nghị cụ thể.....................................................................................81 3.4.2.1 Về chương trình giáo dục và giáo dục ngôn ngữ ...............................81 3.4.2.2 Về đào tạo đội ngũ giáo viên.............................................................. 82 3.4.2.3 Về xây dựng cơ sở vật chất.................................................................83 3.4.3 Một số biện pháp thực hiện....................................................................83 Tiểu kết............................................................................................................93 KẾT LUẬN....................................................................................................95 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................98 PHỤ LỤC.....................................................................................................101 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 8 http://www.lrc-tnu.edu.vn MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1 Hà Giang là một tỉnh miền núi vùng cao biên giới cực bắc của Tổ quốc, có trên 20 dân tộc anh em như: Mông, Dao, Tày, Nùng, Lô Lô, Giáy, Bố Y, Pu Péo, Cờ Lao, Phù Lá, Pà Thẻn, Kinh… thuộc các ngữ hệ khác nhau: Nam Á, Tày – Thái, Mông – Miền, Hán – Tạng. Có thể nói, Hà Giang là một trong số các tỉnh có nhiều dân tộc nhất ở nước ta. Các dân tộc ở Hà Giang phân bố xen cài bên nhau trên những địa hình núi non hùng vĩ, hiểm trở, độ cao trung bình 1.500 m – 1.600m so với mực nước biển. Nhìn chung đời sống của đồng bào các dân tộc ở đây còn khó khăn, mức sống không đồng đều nhau giữa các dân tộc và giữa các vùng khác nhau trong tỉnh. Hà Giang được xem là một tỉnh còn nhiều khó khăn nhất cả nước hiện nay. Các dân tộc cư trú ở Hà Giang hiện nay là kết quả của những cuộc di cư từ những vùng đất khác nhau và vào những thời gian khác nhau trong lịch sử. Song Hà Giang - “đất lành chim đậu”, các dân tộc anh em hội tụ nơi đây sớm hình thành một cộng đồng đoàn kết thương yêu đùm bọc nhau, một lòng xây dựng quê hương và bảo vệ biên cương thiêng liêng của Tổ quốc, đồng thời có mong muốn bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống đậm đà bản sắc dân tộc mình. Một trong những nét văn hóa cần bảo tồn và phát triển là ngôn ngữ dân tộc Hà Giang. 2.2 Ngôn ngữ là một trong những yếu tố cơ bản cấu thành nên văn hóa và mang bản sắc của văn hoá dân tộc, là một trong những phương tiện quan trọng nhất tạo nên tính thống nhất của từng dân tộc. Do hiểu được tầm quan trọng của ngôn ngữ, Chính phủ Việt Nam không ngừng có những chính sách bảo tồn, phát triển ngôn ngữ của các dân tộc nói riêng và tạo nên sự thống nhất trong ngôn ngữ toàn Việt Nam nói chung. Đây chính là việc tiến hành Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 9 http://www.lrc-tnu.edu.vn các biện pháp tổ chức giải quyết các vấn đề về ngôn ngữ, với các biện pháp nhằm làm biến đổi hoặc duy trì cảnh huống ngôn ngữ hay biến đổi hay duy trì chuẩn mực ngôn ngữ. Như vậy cảnh huống ngôn ngữ có vai trò quyết định đối với các chính sách ngôn ngữ. Chỉ có chính sách ngôn ngữ nào chú ý để có sự phù hợp với đặc điểm các nhân tố thuộc cảnh huống ngôn ngữ thì mới khả năng thực thi thành công và cho kết quả tốt đẹp. Xuất phát từ lí do này mà việc nghiên cứu cảnh huống ngôn ngữ ở Việt Nam nói chung, ở Hà Giang nói riêng có vai trò quan trọng, nhằm hướng tới việc giáo dục và sử dụng ngôn ngữ (tiếng mẹ đẻ của các dân tộc thiểu số cũng như tiếng Việt) có hiệu quả hơn, góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế xã hội ở nơi đây. 2.3 Là một giáo viên sinh ra và lớn lên ở vùng dân tộc thiểu số và nhiều năm qua gắn bó với vùng đất này, tôi luôn trăn trở về kết quả dạy và học đối với học sinh dân tộc thiểu số ở nơi mình sinh sống và công tác nói riêng và các học sinh cư trú ở Hà Giang nói chung. Tình trạng sử dụng song ngữ ở hầu hết học sinh dân tộc thiểu số khi đến trường là phổ biến. Tuy nhiên việc các em tiếp nhận tiếng Việt, việc học ngôn ngữ thứ hai (ngoài ngôn ngữ mẹ đẻ là tiếng dân tộc mình) và sử dụng trong học tập ở trường, hiện nay đang gặp không ít khó khăn. Đây chính là phương tiện và cũng là rào cản lớn đối với các em để hòa nhập được với nhau và nắm bắt được kiến thức trong nhà trường. Do vậy, việc tạo ra được một môi trường song ngữ lí tưởng đối với học sinh các dân tộc sinh sống trên địa bàn Hà Giang là một yêu cầu cấp thiết, nhằm vừa bảo tồn và phát triển tiếng mẹ đẻ của học sinh, vừa giúp học sinh nắm bắt và sử dụng tốt được tiếng Việt, từ đó có điều kiện nâng cao chất lượng giáo dục trong nhà trường. Nhận thức được tầm quan trọng của vấn đề nói trên, chúng tôi mạnh dạn chọn đề tài luận văn là Cảnh huống ngôn ngữ ở Hà Giang để nghiên cứu, nhằm chỉ ra các đặc điểm và những nhân tố ảnh hưởng đến tình hình sử Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 10 http://www.lrc-tnu.edu.vn dụng ngôn ngữ ở Hà Giang. Từ đó luận văn góp phần giúp chính quyền hoạch định chính sách ngôn ngữ phù hợp hơn ở Hà Giang. 2. Lịch sử vấn đề 2.1 Vấn đề nghiên cứu cảnh huống ngôn ngữ Cảnh huống ngôn ngữ của một quốc gia nói chung hay của một khu vực nói riêng được hình thành trong suốt một thời gian dài chứ không chỉ trong một vài năm. Cảnh huống ngôn ngữ có vai trò như căn cứ để từ đó đưa ra các chính sách ngôn ngữ. Nhận thức được điều này, mấy chục năm gần đây các nhà khoa học đã quan tâm nghiên cứu cảnh huống ngôn ngữ, nhằm xác định được những cơ sở lí thuyết chung cũng như thực tế ở những vùng miền khác nhau, phục vụ cho nghiên cứu trong ngôn ngữ học nói chung và ngôn ngữ học xã hội nói riêng. Đề cập đến cảnh huống ngôn ngữ không thể không nhắc tới các tác giả quốc tế: V.YU.Mikhailchenko, A.E.Karlinskij, Iu.A.Zhluktenko, V.C.Rubalkin, V.A.Tkachenko… Ở Việt Nam có thể nhắc đến các tác giả: Trần Trí Dõi với “Nghiên cứu các dân tộc thiểu số ở Việt Nam”, “Thực trạng giáo dục ở vùng dân tộc miền núi một số tỉnh của Việt Nam”, Khổng Diễn với “Danh số và dân tộc ở Việt Nam”, Tạ Văn Thông (chủ biên) với “Tìm hiểu ngôn ngữ các dân tộc ở Việt Nam”, …và một loạt các bài viết của Tạ Văn Thông: “Chữ viết của các dân tộc thiểu số ở Việt Nam”, Nguyễn Đức Tồn với “Cảnh huống và chính sách ngôn ngữ ở Liên bang Nga”…. Nói chung các công trình đã xuất bản trong nước chỉ nghiên cứu từng khía cạnh khác nhau của tình hình sử dụng một ngôn ngữ nào đó hoặc một nhân tố nào đó tại một địa phương nhất định trên lãnh thổ Việt Nam. Cho đến nay chưa có một công trình nào nghiên cứu một cách sâu sắc và toàn diện về cảnh huống ngôn ngữ ở Hà Giang để phục vụ cho việc xây dựng chính sách dân tộc và ngôn ngữ tại dịa phương này. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 11 http://www.lrc-tnu.edu.vn 2.2 Vấn đề nghiên cứu về Hà Giang Từ những năm 90 của thế kỉ XX trở lại đây có rất nhiều công trình nghiên cứu về các dân tộc thiểu số ở Hà Giang: Trường Lưu, Hùng Đình Quý (chủ biên) với “Văn hóa dân tộc Hmông Hà Giang”, Bộ Văn hóa – Thông tin, Sở Thông tin – Thể thao Hà Giang xuất bản năm 1996; Hùng Đình Quý (chủ biên) với “Văn hóa truyền thống ởHà Giang”, Sở Văn hóa – Thông tin Hà Giang và Viện Dân tộc học, xuất bản năm 1999; Lê Duy Đại, Triệu Đức Thanh (chủ biên) với “Văn hóa truyền thống các dân tộc ở Hà Giang”, Nhà xuất bản Sở Văn hóa - Thông tin tỉnh Hà Giang, xuất bản năm (1994); Triệu Đức Thanh (chủ biên) với “Các dân tộc ở Hà Giang”, Ủy ban Nhân dân tỉnh Hà Giang, Nhà xuất bản Thế giới (2008)…. Tuy nhiên các công trình này chỉ chú trọng mô tả các nét văn hóa truyền thống của các dân tộc ở tỉnh Hà Giang. Việc nghiên cứu ngôn ngữ các dân tộc ở Hà Giang nói chung, một thành tố trong văn hóa truyền thống và cảnh huống ngôn ngữ ở Hà Giang nói riêng, chưa được coi như một đối tượng độc lập mà chỉ là những nghiên cứu điểm xuyết. Nghiên cứu về cảnh huống ngôn ngữ ở Hà Giang; nghiên cứu về các ngôn ngữ ở Hà Giang: Mông, Pu Péo, Pà Thẻn, Dao, La Chí…; nghiên cứu về ngôn ngữ giáo dục ở Hà Giang trong việc dạy và học tiếng – chữ Mông chưa được quan tâm thích đáng. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1 Đối tƣợng nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu cảnh huống ngôn ngữ nói chung, chỉ ra các đặc điểm và các nhân tố cơ bản ảnh hưởng đến việc sử dụng ngôn ngữ ở Hà Giang (trong đó tập trung vào nghiên cứu theo kiểu trường hợp ngôn ngữ của người Mông là dân tộc chiếm tỷ lệ đông nhất tại tỉnh; tiếng Tày là ngôn ngữ của dân tộc có nguồn gốc bản địa và cũng là ngôn ngữ được sử dụng trong giao tiếp ở tất cả 11 huyện, thị với tư cách như ngôn ngữ vùng; Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 12 http://www.lrc-tnu.edu.vn ngôn ngữ của dân tộc La Chí đại diện cho nhóm các dân tộc đặc biệt ít người) nhằm mục đích miêu tả cụ thể hơn các đặc điểm cảnh huống ngôn ngữ ở Hà Giang. Trong quá trình nghiên cứu, tác giả luận văn đã tiến hành điều tra điền dã tại 9 xã của các huyện có các dân tộc thuộc đối tượng nghiên cứu trong luận văn ở tỉnh Hà Giang. Nơi cư trú ở các dân tộc nói trên là huyện Đồng Văn, huyện Mèo Vạc, huyện Bắc Quang, huyện Yên Minh, huyện Quản Bạ, huyện Bắc Mê, huyện Hoàng Su Phì. Chúng tôi đã khảo sát về thực tế sử dụng các ngôn ngữ nơi đây, cũng như ý kiến của các nhà quản lí và giáo viên; thái độ, nguyện vọng của học sinh và đồng bào các dân tộc về vấn đề dạy và học tiếng Việt và tiếng mẹ đẻ của mình nên như thế nào. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu một số khía cạnh trong cảnh huống ngôn ngữ ở Hà Giang như sau: - Thực trạng sử dụng ngôn ngữ trong đời sống hàng ngày của các cộng đồng được nghiên cứu, bao gồm việc sử dụng tiếng mẹ đẻ, ngôn ngữ phổ thông trong những hoàn cảnh giao tiếp khác nhau (trong gia đình, làng bản, ở trường học, ở chợ, trong lễ hội…). - Đánh giá được khả năng sử dụng ngôn ngữ trong đời sống hàng ngày, trong giáo dục ở hoàn cảnh thực tế của địa phương Hà Giang và trong các hoạt động khác nhau của đời sống, ở các tầng lớp xã hội khác nhau. - Từ những kết quả nghiên cứu kể trên, chúng tôi mạnh dạn thử đề xuất một số giải pháp trong việc bảo tồn và phát triển tiếng mẹ đẻ của các dân tộc, đồng thời giáo dục và sử dụng tiếng Việt có hiệu quả hơn trong hoạt động giáo dục và đời sống xã hội của đồng bào các dân tộc thiểu số ở Hà Giang. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn này được thực hiện với những phương pháp nghiên cứu chủ yếu sau: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 13 http://www.lrc-tnu.edu.vn 4.1 Phƣơng pháp ngôn ngữ học điền dã Phương pháp này được sử dụng để thu thập tư liệu về cảnh huống ngôn ngữ ở các cộng đồng dân tộc tại địa phương, với các thao tác như: sử dụng các bảng hỏi, ghi âm ,chụp ảnh, phỏng vấn, thu thập các số liệu tại chỗ, các văn bản ghi của học sinh…để hoàn thiện hồ sơ tư liệu làm căn cứ cho nghiên cứu. 4.2 Phƣơng pháp thống kê Phương pháp này được sử dụng để định lượng các yếu tố có liên quan đến cảnh huống ngôn ngữ, từ đó có cơ sở xác minh luận điểm nghiên cứu khoa học. 4.3 Phƣơng pháp miêu tả Với các thao tác phân tích và tổng hợp, phương pháp này được sử dụng để chỉ ra thực trạng sử dụng ngôn ngữ và các nhân tố ảnh hưởng tới tình trạng này, đồng thời rút ra được các đặc điểm chung của cảnh huống ngôn ngữ ở Hà Giang. 5. Đóng góp mới 5.1 Về lí luận Kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần soi sáng những vấn đề lí luận chung về cảnh huống ngôn ngữ vốn mới được nghiên cứu chủ yếu ở nước ngoài, từ đó thúc đẩy sự phát triển của chuyên ngành ngôn ngữ học xã hội vốn còn non trẻ ở Việt Nam. Luận văn có thể mang lại những kinh nghiệm nghiên cứu quý cho ai quan tâm trong lĩnh vực này. 5.2 Về thực tiễn Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể cung cấp những luận cứ có giá trị để Đảng và Nhà nước ta nói chung, các nhà lãnh đạo ở Hà Giang nói riêng, trong việc hoạch định chính sách dân tộc, chính sách về ngôn ngữ tại Hà Giang trong mối quan hệ với các địa phương khác trong cả nước khi thực hiện các Nghị quyết Đại hội lần thứ XI Đảng cộng sản Việt Nam. Đặc biệt giúp cho công tác văn hóa – giáo dục ở Hà Giang phát triển đúng hướng và có kết Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 14 http://www.lrc-tnu.edu.vn quả hơn. Đây cũng có thể là tài liệu giúp tìm hiểu sâu sắc hơn về tình hình chính trị-kinh tế - xã hội ở Hà Giang. 6. Bố cục luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Phụ lục và Thư mục tài liệu tham khảo, luận văn có các chương mục sau: Chương 1: Những cơ sở lí luận và thực tiễn Chương 2: Đặc điểm của cảnh huống ngôn ngữ ở Hà Giang xét theo các tiêu chí định lượng và định chất Chương 3: Đặc điểm của cảnh huống ngôn ngữ ở Hà Giang xét theo tiêu chí định giá và những vấn đề đặt ra đối với chính sách ngôn ngữ xã hội ở Hà Giang. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 15 http://www.lrc-tnu.edu.vn Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ THỰC TIỄN 1.1 Những cơ sở lí thuyết có liên quan đến cảnh huống ngôn ngữ 1.1.1 Khái niệm “cảnh huống ngôn ngữ ” Có rất nhiều các công trình nghiên cứu về chính sách ngôn ngữ nói chung và cảnh huống ngôn ngữ nói riêng. Trong hầu hết các công trình này các tác giả đều đưa ra những quan niệm của mình về cảnh huống ngôn ngữ. Có thể điểm một số công trình sau: V.YU. Mikhalchenco với Những vấn đề dân tộc - ngôn ngữ ở Liên bang Nga: Cảnh huống ngôn ngữ và chính sách ngôn ngữ // cảnh huống và chính sách ngôn ngữ ở các quốc gia đa dân tộc; Nguyễn Đức Tồn với Cảnh huống và chính sách ở Liên bang Nga; Nguyễn Văn Lợi với Một số vấn đề về chính sách ngôn ngữ ở các quốc gia đa dân tộc... Nhìn chung các tác giả đều đưa ra những khái niệm về cảnh huống ngôn ngữ. Mặc dù nhấn mạnh ở khía cạnh này hay khía cạnh khác nhưng tựu chung lại các tác giả đều cho rằng: Cảnh huống ngôn ngữ là sự phân bố những hình thức tồn tại khác nhau của ngôn ngữ trên một lãnh thổ. Đặc biệt, Nguyễn Đức Tồn trong bài nghiên cứu của mình có dẫn ra ý kiến của V.Yu.Mikhalchenco như sau: "Cảnh huống ngôn ngữ là sự phân bố được hình thành trong suốt một thời gian dài trên một lãnh thổ nhất định những hình thức tồn tại khác nhau (ngôn ngữ văn học, khẩu ngữ, các phương ngữ) và những hình thức thể hiện khác nhau (nói và viết) của các ngôn ngữ đang hành chức trên lãnh thổ này" [30,9]. Tác giả Nguyễn Văn Lợi trong "Một số vấn đề về chính sách ngôn ngữ ở các quốc gia đa dân tộc" nêu quan điểm như sau: "Cảnh huống ngôn ngữ là toàn bộ các hình thái tồn tại (bao gồm cả các phong cách) của một ngôn ngữ, hay toàn bộ các ngôn ngữ trong mối quan hệ tương hỗ về lãnh thổ - xã hội và sự tương tác về mặt chức năng, trong giới hạn của một khu vực địa lí, hay một lãnh thổ hành chính - chính trị nhất định". Mặc dù cách tiếp cận theo Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 16 http://www.lrc-tnu.edu.vn hướng chức năng của Nguyễn Văn Lợi khác với cách cách tiếp cận theo hướng hình thức của V.Yu.Mikhalchenco nhưng nội hàm của hai quan niệm này đều là như nhau. Trên đây là lược thuật một số quan điểm nghiên cứu chính về cảnh huống ngôn ngữ. Có thể nói: Cảnh huống ngôn ngữ là một khái niệm quan trọng trong ngôn ngữ xã hội học và có liên quan trực tiếp đối với chính sách ngôn ngữ. Nói cách khác chính sách ngôn ngữ gắn bó chặt chẽ với cảnh huống ngôn ngữ. Tuy nhiên để có cách nhìn nhận đúng về cảnh huống ngôn ngữ thì cần phải xem xét nhiều khía cạnh khác,trong đó có các nhân tố hình thành nên cảnh huống ngôn ngữ. 1.1.2.Các nhân tố hình thành cảnh huống ngôn ngữ Cảnh huống ngôn ngữ của một quốc gia hay khu vực nào đó được hình thành nên trong suốt mấy chục năm chứ không phải chỉ trong một vài năm nhất định. Trong quá trình hình thành cảnh huống ngôn ngữ chịu sự tác động của rất nhiều các nhân tố khác nhau. Theo V.Yu.Mikhalchenco, các nhân tố hình thành nên cảnh huống ngôn ngữ là: 1. Các nhân tố dân tộc - nhân khẩu: thành phần dân tộc của cư dân trong một khu vực, cách cư trú của những người thuộc các dân tộc khác nhau, sự phân hóa xã hội, trình độ học vấn của họ. 2. Các nhân tố ngôn ngữ học: Trạng thái cấu trúc và chức năng của một ngôn ngữ: trong ngôn ngữ này lại có các phong cách chức năng, hệ thống thuật ngữ, truyền thống chữ viết... 3. Các nhân tố vật chất: có các cuốn từ điển, sách hội thoại, tài liệu, giáo viên, hệ thống lớp học ngôn ngữ... 4. Các nhân tố con người: Những định hướng có giá trị của người bản ngữ, tri năng ngôn ngữ, sự sàng lọc ngôn ngữ mới của họ.... Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 17 http://www.lrc-tnu.edu.vn Hay như T.B.Kjuchkova thì lại cho rằng: cảnh huống ngôn ngữ là một hiện tượng phức tạp gồm nhiều tầng bậc, gồm các thông số chủ quan và khách quan. 1. Thông số chủ quan bao gồm: - Sự đánh giá của những đối tượng sử dụng ngôn ngữ về các ngôn ngữ và các hình thức tồn tại các ngôn ngữ tham gia vào cảnh huống. - Sự đánh giá tập trung khả năng thích dụng trong giao tiếp, uy tín văn hóa và thẩm mĩ của ngôn ngữ... 2. Thông số khách quan bao gồm: - Số lượng các ngôn ngữ (phương ngữ, biệt ngữ... hành chức trên địa bàn lãnh thổ hành chính). - Số người sử dụng các ngôn ngữ này, cách phân bố các đối tượng sử dụng, số lượng phạm vi giao tiếp của từng ngôn ngữ, số lượng người có chức năng ưu thế và đặc tính ngôn ngữ của chúng (biến thể của một ngôn ngữ hay các ngôn ngữ khác nhau). - Quan hệ cấu trúc loại hình giữa chúng (cùng ngữ hệ hay khác ngữ hệ, tính bình đẳng hay không bình đẳng về chức năng giữa chúng, đặc điểm ngôn ngữ có ưu thế (bản ngữ hay ngôn ngữ nhập). Như vậy, có thể thấy cảnh huống ngôn ngữ được hình thành từ rất nhiều nhân tố. Dựa vào các nhân tố trên, có thể phân loại và miêu tả cảnh huống ngôn ngữ theo các tiêu chí: định lượng, định chất và định giá . 1. Các tiêu chí định lượng gồm: - Số lượng các thứ tiếng (thổ ngữ/ phương ngữ/ ngôn ngữ). - Số lượng người nói mỗi thứ tiếng trong quan hệ với số lượng chung cư dân khu vực đó. - Số lượng các phạm vi giao tiếp của mỗi ngôn ngữ trong quan hệ với số lượng chung các phạm vi giao tiếp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 18 http://www.lrc-tnu.edu.vn - Số lượng các ngôn ngữ nổi trội về chức năng. 2. Các tiêu chí định chất gồm: - Đặc điểm của các thứ tiếng thuộc khu vực đó: chúng là các biến thể của một ngôn ngữ, hay là các ngôn ngữ độc lập. - Quan hệ về cấu trúc và cội nguồn các ngôn ngữ: các tiếng giống nhau hay khác nhau về loại hình; có quan hệ cội nguồn với nhau hay không; mức độ quan hệ cội nguồn. - Tính chất cân bằng về chức năng của các ngôn ngữ, tính chất cân đối phi cân đối về chức năng của các thứ tiếng. 3. Tiêu chí định giá liên quan đến sự cân bằng của người bản ngữ hay người nói ngôn ngữ khác về tính hữu ích, giá trị văn hóa của ngôn ngữ. 1.1.3. Sự phân loại cảnh huống ngôn ngữ Trên cơ sở các nhân tố hình thành, cảnh huống ngôn ngữ được phân loại: 1. Dựa theo số lượng ngôn ngữ: Theo số lượng các ngôn ngữ được sử dụng trên một khu vực có thể chia cảnh huống ngôn ngữ thành: cảnh huống ngôn ngữ một thành tố và cảnh huống ngôn ngữ đa thành tố. 2. Dựa theo tiêu chí định chất: - Theo tiêu chí định chất 1: Có thể phân chia thành: quốc gia có cảnh huống ngôn ngữ đơn ngữ (chỉ có một ngôn ngữ với các biến thể của ngôn ngữ này) và quốc gia có cảnh huống ngôn ngữ đa ngữ (từ hai ngôn ngữ trở lên). - Theo tiêu chí định chất 2: Có thể xét theo 2 tiêu chí nhỏ: a. Xét theo quan hệ cội nguồn: các quốc gia đa ngữ có thể chia thành: cảnh huống ngôn ngữ đồng nguồn và cảnh huống ngôn ngữ phi đồng nguồn b. Xét theo loại hình: các quốc gia đa ngữ có thể chia thành: cảnh huống ngôn ngữ đồng hình và cảnh huống ngôn ngữ phi đồng hình. - Theo tiêu chí định chất 3 - tiêu chí năng lực giao tiếp của các ngôn ngữ: có thể chia cảnh huống ngôn ngữ ra thành: cảnh huống ngôn ngữ cân bằng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 19 http://www.lrc-tnu.edu.vn (trong đó các ngôn ngữ có chức năng giao tiếp ngang bằng nhau) và cảnh huống ngôn ngữ phi cân bằng (khi các ngôn ngữ có năng lực giao tiếp không ngang bằng nhau). - Theo tiêu chí thứ 4 có thể chia cảnh huống ngôn ngữ thành: cảnh huống ngôn ngữ cội nguồn (ngôn ngữ nổi trội là ngôn ngữ bản địa) và cảnh huống ngôn ngữ ngoại ngôn (ngôn ngữ nổi trội là tiếng nước ngoài). 1.1.4 Những khái niệm có liên quan đến cảnh huống ngôn ngữ 1.1.4.1 Song ngữ, đa ngữ a. Song ngữ Ngôn ngữ là phương tiện giao tiếp quan trong nhất của xã hội con người. Mỗi một cộng đồng xã hội hay dân tộc khác nhau có những hình thức giao tiếp khác nhau. Có những dân tộc trong xã hội chỉ dùng một ngôn ngữ duy nhất để giao tiếp với nhau. Trường hợp ấy gọi là tình trạng đơn ngữ. Lại có những dân tộc trong xã hội để giao tiếp với nhau người ta sử dụng nhiều hơn 2 ngôn ngữ trong sinh hoạt hàng ngày. Trường hợp này người ta gọi là tình trạng song ngữ. Nói như Nguyễn Văn Khang trong "Ngôn ngữ học xã hội" thì "Song ngữ, theo cách hiểu chung nhất, là hiện tượng sử dụng 2 hay trên 2 ngôn ngữ của người song ngữ trong xã hội đa ngữ" [7,39]. Đồng thời với việc làm rõ khái niệm này, chúng tôi cũng nêu ra một số khái niệm liên quan đến song ngữ. - Người song ngữ: là người biết 2 hoặc trên 2 ngôn ngữ hoàn toàn như nhau, có khả năng sử dụng một cách thuần thục 2 ngôn ngữ đó. Tuy nhiên trên thực tế thì việc sử dụng thuần thục 2 ngôn ngữ của một người song ngữ là không hề đơn giản. Cho nên khả năng song ngữ của người song ngữ được chia thành 2 loại lớn: song ngữ hoàn toàn và song ngữ bộ phận: + Song ngữ hoàn toàn là khả năng nắm một cách chủ động, tự do như nhau 2 ngôn ngữ đến mức có thể tư duy trực tiếp bằng từng ngôn ngữ mà không cần dịch từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác - song ngữ lí tưởng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 20 http://www.lrc-tnu.edu.vn