më ®Çu
1. Lý do chän ®Ò tµi
1. NguyÔn Tr·i (1380-1442) lµ anh hïng d©n téc, lµ
mét danh nh©n v¨n hãa thÕ giíi, ®ång thêi còng lµ mét
®¹i thi hµo cña d©n téc. ¤ng ®· ®Ó l¹i mét sù nghiÖp
s¸ng t¸c ®å sé víi nh÷ng t¸c phÈm kiÖt xuÊt. Mét m¶ng
chiÕm vÞ trÝ rÊt quan träng cña sù nghiÖp s¸ng t¸c cña
«ng lµ th¬ N«m. Víi sè lîng kh¸ ®å sé lµ 254 bµi th¬, Quèc
©m thi tËp ®· thÓ hiÖn mét c¸ch ®Çy ®ñ con ngêi cña
nhµ th¬.
Hoµi cæ nghÜa lµ híng vÒ qu¸ khø, ®iÒu nµy thêng
thÊy ë nh÷ng bËc thi nh©n xa. ViÕt vÒ qu¸ khø còng lµ
c¸ch con ngêi bµy tá th¸i ®é ®èi víi hiÖn t¹i, nhÊt lµ trong
x· héi phong kiÕn. §Æc biÖt ®èi víi c¸c thi nh©n xa, tÇng
líp trÝ thøc nho häc, nh÷ng ngêi ®îc ®µo t¹o t¹i cöa
Khæng, s©n Tr×nh chÞu ¶nh hëng m¹nh mÏ vµ s©u s¾c
cña v¨n ho¸ ph¬ng §«ng th× hoµi cæ kh«ng chØ lµ c¶m
høng mµ cßn lµ nhu cÇu c¶m xóc, mét ho¹t ®éng tinh thÇn
kh«ng thÓ thiÕu. Nhí l¹i qu¸ khø c¸c thi nh©n so s¸nh víi
thùc t¹i tõ ®ã còng béc lé râ quan ®iÓm cña m×nh ®èi víi
thùc t¹i.
2 . Quèc ©m thi tËp lµ tËp th¬ næi tiÕng cña NguyÔn
Tr·i gåm 254 bµi. PhÇn lín sè bµi th¬ trong Quèc ©m thi
tËp ®îc NguyÔn Tr·i s¸ng t¸c trong giai ®o¹n cuèi ®êi, khi
nhµ th¬ cã nhiÒu t©m sù, v× vËy mµ c¶m høng hoµi cæ
trong tËp th¬ cµng s©u ®Ëm h¬n. Khi nghiªn cøu c¶m
1
høng nµy chóng ta cã ®iÒu kiÖn tiÕp xóc víi con ngêi thi
nh©n cña NguyÔn Tr·i. §ã lµ con ngêi vïa cã tÇm nh×n xa,
tr«ng réng cña mét triÕt gia hiÓu thÊu mäi xu thÕ tiÕn
triÓn cña sù vËt, biÕt híng vÒ nh÷ng nh©n tè míi ®ang
n¶y sinh. Nhng mÆt kh¸c con ngêi Êy l¹i lu«n híng vÒ
nh÷ng gi¸ trÞ tèt ®Ñp, híng vÒ thiªn nhiªn, cá c©y hoa l¸,
hßa m×nh vµo thiªn nhiªn ®Ó thÊy ®îc chÝnh m×nh, thÊy
®îc t©m hån m×nh.
2. Môc ®Ých, yªu cÇu cña viÖc gi¶i quyÕt ®Ò tµi
1. Lµm s¸ng tá nh÷ng biÓu hiÖn cô thÓ cña c¶m høng
hoµi cæ trong Quèc ©m thi tËp. §Ó lµm ®îc ®iÒu nµy ®ßi
hái chóng t«i ph¶i tiÕn hµnh kh¶o s¸t tÊt c¶ c¸c bµi th¬
trong Quèc ©m thi tËp
cña NguyÔn Tr·i, kh¸i qu¸t nªn
nh÷ng néi dung chung nhÊt cô thÓ nhÊt cña c¶m høng nµy.
2. LÝ gi¶i nh÷ng c¨n nguyªn cña c¶m høng hoµi cæ ë
tËp th¬, ®¸nh gi¸ c¶m høng nµy cña nhµ th¬.
3. LÞch sö vÊn ®Ò
C¶m høng hoµi cæ trong Quèc ©m thi tËp cña
NguyÔn Tr·i ®· ®îc mét sè nhµ nghiªn cøu nh¾c ®Õn ë
mét vµi khÝa c¹nh trong nh÷ng bµi viÕt cña m×nh:
- NiÒm thao thøc lín trong th¬ NguyÔn Tr·i (NguyÔn
HuÖ Chi-Trªn con ®êng t×m hiÓu th¬ v¨n NguyÔn Tr·i.
Nxb V¨n häc, H,1980).
- Mét vµi nÐt vÒ NguyÔn Tr·i qua th¬ N«m (Hoµi
Thanh-
600 n¨m NguyÔn Tr·i , Nxb T¸c phÈm míi, H,
1980).
2
- Con ngêi c¸ nh©n trong th¬ N«m NguyÔn Tr·i (TrÇn
§×nh Sö-VÒ con ngêi c¸ nh©n trong v¨n häc cæ ViÖt Nam,
Nxb Gi¸o Dôc, H, 1997).
-
Anh hïng vµ c¶m quan anh hïng qua th¬ v¨n
NguyÔn Tr·i (Bïi Duy T©n – KØ niÖm 600 n¨m n¨m sinh
NguyÔn Tr·i. Nxb Khoa häc x· héi, H, 1982).
Nh÷ng bµi viÕt nµy ®· ®Ò cËp ®Õn mét sè khÝa
c¹nh cña c¶m høng hoµi cæ. NguyÔn HuÖ Chi ®· chØ ra
®îc nçi luyÕn tiÕc qu¸ khø thÓ hiÖn trong th¬ «ng vÒ
nh÷ng g× mét ®i kh«ng trë l¹i. Hoµi Thanh, TrÇn §×nh Sö
chØ ra ®îc mét vµi nÐt riªng trong con ngêi c¸ nh©n
NguyÔn Tr·i. Hai t¸c gi¶ ®·
nãi lªn ®îc nçi
niÒm cña
NguyÔn Tr·i ®èi víi tuæi trÎ cña m×nh.
Tuy nhiªn, mÆc dï ®· ®Ò cËp ®Õn mét sè biÓu hiÖn
cña c¶m høng hoµi cæ nhng râ rµng ®ã míi chØ lµ nh÷ng
khÝa c¹nh nhá, cha ®Çy ®ñ. ThËm chÝ cã ngêi chØ xem ®ã
lµ mét ý ®Ó dÉn d¾t ®Ó tõ ®ã lµm râ mét néi dung kh¸c.
Trªn c¬ së kÕ thõa nh÷ng néi dung trªn, luËn v¨n nµy
chóng t«i sÏ nghiªn cøu s©u h¬n, râ h¬n biÓu hiÖn cña
c¶m høng hoµi cæ. Bëi lÏ c¶m høng nµy lµ tæng hßa cña
nhiÒu gi¸ trÞ, nhiÒu ý nghÜa nhng trong ®ã lín nhÊt lµ ý
nghÜa nh©n sinh. Nã còng thÓ hiÖn sù g¾n bã cña nhµ
thêi th¬ ®èi víi ®Êt níc, con ngêi, d©n téc.
4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
LuËn v¨n nµy chóng t«i sö dông c¸c ph¬ng ph¸p phæ
biÕn nh: Thèng kª, tæng hîp, ph©n tÝch, so s¸nh ( so s¸nh
3
víi c¶m høng hoµi cæ trong øc Trai thi tËp ) ®Ó t×m ra
nh÷ng nÐt t¬ng ®ång .
5. Bè côc luËn v¨n
Ngoµi phÇn më ®Çu vµ phÇn kÕt luËn, néi dung chñ
yÕu cña luËn v¨n ®îc chóng t«i tr×nh bµy trong ba ch¬ng :
Ch¬ng 1: NguyÔn Tr·i viÕt vÒ tuæi trÎ cña m×nh
Ch¬ng 2: NguyÔn Tr·i viÕt vÒ c¸c nh©n vËt ViÖt Nam
trong qu¸ khø
Ch¬ng 3 : NguyÔn Tr·i viÕt vÒ c¸c nh©n vËt trong lÞch
sö Trung Hoa
4
Ch¬ng I
NguyÔn Tr·i ViÕt VÒ Tuæi TrÎ Cña M×nh
1.1. KÝ øc b»ng th¬ vÒ tuæi trÎ ®Çy hoµi b·o
Hoµi cæ nghÜa lµ nhí vÒ qu¸ khø. C¶m høng hoµi cæ
ë ®©y chÝnh lµ nguån c¶m xóc híng vÒ qu¸ khø, vÒ mét
thêi ®· qua, t×m thÊy nh÷ng gi¸ trÞ ®Ñp ®Ï cña mét thêi,
tõ ®ã béc lé ®îc t tëng, t×nh c¶m, c¶m xóc cña b¶n th©n
m×nh tríc thùc t¹i.
NguyÔn Tr·i viÕt Quèc ©m thi tËp vµo giai ®o¹n vÒ
C«n S¬n ë Èn, giai ®o¹n mµ cuéc ®êi «ng ®· tr¶i qua bao
th¨ng trÇm, sãng giã, sau bao tr¶i nghiÖm. 254 bµi th¬
Quèc ©m thi tËp thùc sù lµ b¶n tæng kÕt ®¸nh gi¸ vÒ con
ngêi, tÝnh c¸ch, lèi sèng, suy nghÜ …Con ngêi NguyÔn Tr·i
víi ®Çy ®ñ ph¬ng diÖn ®· ®îc thÓ hiÖn, trong ®ã cã c¶
nçi niÒm hoµi cæ s©u kÝn cña «ng. §ã lµ lßng hoµi niÖm
vÒ qu¸ khø, tuæi trÎ ®Ñp ®Ï mµ hµo hïng, còng lµ thêi ®¹i
víi ®Çy ®ñ nh÷ng biÕn cè lÞch sö. ChÝnh thêi ®¹i Êy ®·
t¹o ra biÕt bao anh hïng, hµo kiÖt, nh÷ng con ngêi ®· lµm
nªn lÞch sö vÎ vang cña d©n téc. Giê ®©y khi m¸i ®Çu ®·
b¹c, ngo¶nh l¹i nh×n thêi oai hïng xa xa l¹i hiÖn vÒ ®Çy
®ñ nhÊt nguyªn vÑn nhÊt.
Trong Quèc ©m thi tËp NguyÔn Tr·i ®· ghi l¹i mét chuçi
ký øc b»ng th¬ vÒ mét thêi tuæi trÎ ®Çy hoµi b·o, ®Çy biÕn
®éng. Më ®Çu lµ bµi th¬ V« ®Ò nãi vÒ mêi n¨m giã bôi, mêi
n¨m phiªu b¹t trªn con ®êng ®i t×m minh chñ :
Gãc thµnh nam, lÒu mét c¨n
No níc uèng, thiÕu c¬m ¨n
Con ®ßi trèn, dêng ¸i quyÕn
5
Bµ ngùa gÇy, thiÕu kÎ ch¨n
Ao vîi hÑp hßi, kh«n th¶ c¸
Nhµ quen thó thøa ng¹i nu«i v»n
TriÒu quan ch¼ng ph¶i, Èn ch¼ng ph¶i,
Gãc thµnh Nam, lÒu mét c¨n.
Bµi th¬ ra ®êi tõ rÊt sím. Theo §¹i ViÖt sö ký toµn th
vµ theo Di c¶o cña §inh LiÖt, sau khi nhµ Hå bÞ suy sôp
NguyÔn Phi Khanh ra ®Çu thó vµ bÞ gi¶i ®i V¹n S¬n §iÕm
(Hå B¾c, Trung Quèc). NguyÔn Tr·i
cïng hai b¸c ruét lµ
NguyÔn Th, NguyÔn Sïng kh«n khÐo gi¶ ®Çu hµng råi
chèn ®i theo TrÇn Trïng Quang. Lóc bÞ giÆc truy lïng ba
b¸c ch¸u ch¹y vµo thµnh NghÖ An bÞ chÆn l¹i ë Kh¶ Lu
gÇn Thµnh Nam, råi bÞ qu¶n thóc ë ®ã tõ 1413-1416 míi
®îc tha bæng ®a ra §«ng Quan c¶i huÊn. Ýt l©u sau
NguyÔn Tr·i trèn tho¸t. Kho¶ng n¨m 1422-1423 lªn Lçi
Giang ®a B×nh Ng« s¸ch cho Lª Lîi. Bµi th¬ ghi l¹i thêi
gian nµy cña «ng, mét thêi rÊt hµo hïng vµ oanh liÖt, tõ ®ã
gîi vÒ qu¸ khø, tuæi trÎ kh«ng thÓ nµo quªn.
NguyÔn Tr·i sinh ra vµ lín lªn gi÷a lóc x· héi phong
kiÕn ViÖt Nam cã nhiÒu biÕn chuyÓn s©u s¾c. ¤ng nh×n
thÊy nh÷ng l·nh ®Þa réng lín, sù giµu cã xa hoa cùc kú cña
®¹i quý téc nhµ TrÇn víi hµng ngh×n gia n«. Råi «ng l¹i
chøng kiÕn sù suy tµn cña giai cÊp quý téc bëi nh÷ng c¶i
c¸ch cña Hå Quý Ly nhÊt lµ cuéc ®¹i tµn s¸t n¨m 1391.
¤ng chøng kiÕn uy thÕ cña nhµ Hå, víi nh÷ng c¶i c¸ch nh:
Ph¸t hµnh tiÒn giÊy, di d©n khÈn hoang … Råi l¹i chøng
kiÕn sù thÊt b¹i cña nhµ Hå khi qu©n Minh vµo x©m lîc,
6
viÖc cha con Hå Quý Ly vµ c¶ ngêi cha th©n yªu cña «ng
bÞ giÆc Minh b¾t gi¶i vÒ Trung Quèc. ¤ng ®· tõng nÕm
tr¶i nh÷ng n¨m sèng c¬ cùc díi ¸ch chiÕm ®ãng cña giÆc
Minh. Th¬ng d©n, th¬ng th©n ®au khæ mµ thÊy m×nh
bÊt lùc. ¤ng ®· chøng kiÕn phong trµo ®Êu tranh anh dòng
do nhµ TrÇn l·nh ®¹o lÇn lît thÊt b¹i víi nh÷ng tÊm g¬ng
hy sinh bÊt khuÊt cña nh÷ng anh quý téc yªu níc nhµ TrÇn.
¤ng còng ®îc chøng kiÕn sù thiÕt lËp chÕ ®é chiÕm ®ãng
qu©n sù cña bän x©m lîc Minh víi thµnh lòy vµ ®ån bèt
kh¾p n¬i, víi chÝnh s¸ch lµm kiÖt quÖ søc ngêi, søc cña
cña d©n ta, víi sù khñng bè tµn b¹o cha tõng cã. §Êt níc tëng nh ch×m s©u vµo häa diÖt vong, bçng nhiªn l¹i håi
sinh khi rõng nói Lam S¬n nhãm häp trµo kh¸ng chiÕn.
ChÝnh NguyÔn Tr·i ®· chøng kiÕn vµ tham gia vµo mét
phßng trµo kú diÖu nhÊt cña lÞch sö d©n téc- mét thêi kú
rùc rì nhÊt .
Tuæi trÎ cña NguyÔn Tr·i ®· cã nh÷ng lóc thËt h¨m
hë :
Trêng èc ba thu, uæng mæ danh
Ch¼ng tµi ®©u xøng chøc tiªn sinh.
Cuèc cµy íc x¸o vên ch tö,
ThuyÒn män kh«n ®a biÓn lôc kinh
¸n s¸ch c©y ®Ìn hai b¹n cò
Song mai hiªn tróc mét lßng thanh.
7
L¹i mõng nguyªn khÝ cßn
thÞnh
Cßn cËy v× hay mét ch÷ ®inh.
( Ng«n
chÝ 6)
§©y lµ mét thêi kú ®Çy hµo hïng, chÝ khÝ, tuæi trÎ
trµn ®Çy sù h¨m hë. NguyÔn Tr·i muèn ®em hÕt tµi män
cña m×nh ra ®Ó phôc vô giang s¬n, ®Êt níc, phôc vô
nh©n d©n. C©u th¬ viÕt vÒ thêi cßn trÎ, nãi ®Õn chuyÖn
häc hµnh, tu dìng thuë nhá. NguyÔn Tr·i sinh n¨m 1380 cã
s¸ch nãi lµ sinh ë NhÞ Khª, n¬i cha d¹y häc. PhÇn ch¾c lµ
sinh ë dinh «ng ngo¹i råi lín lªn ë ®ã, v× thÕ «ng ®· nhËn
®îc sù trùc tiÕp chØ b¶o d¹y dç cña «ng ngo¹i. Mêi tuæi
«ng ngo¹i mÊt «ng vÒ ë víi cha, ®· ®îc cha khen:
Lôc tuÕ nhi ®ång ph¶ ¸i th
(Con th¬ s¸u tuæi ®· ham ®äc
s¸ch)
ThÕ lµ tríc ®ã ®· häc vµ tíi ®ã ®· rÊt ham häc.
Kh«ng Ýt chµng th sinh tù b¶o: m×nh nh loµi cuèc c»n, nhng cuèc x¸o cho chÝn c¸i vên cña tr¨m nhµ (ch tö) ch¾c
còng gÆt h¸i ®îc:
Cuèc c»n íc x¸o vên ch tö
M×nh th× nh thuyÒn män mµ bÓ s¸u kinh (lôc kinh)
cña nhµ nho th× mªnh m«ng, g¾ng ®ua theo bÌ b¹n
kh«ng thËt dÔ dµng:
8
ThuyÒn män kh«n ®ua bÓ lôc
kinh
Häc ë ®©y lµ võa häc võa tu dìng, coi b¹n bÌ víi
m×nh lµ ®Ìn vµ s¸ch, mai vµ tróc. Lµ lÊy s¸ch vµ ®Ìn mµ
luyÖn chÝ cña m×nh. Häc lµm ngêi cña chµng th sinh lóc
nhá tuæi lµ nh vËy. Chµng sÜ tö xa còng ®· tr¶i qua bao
vÊt v¶ v× thi cö. Khi x· héi ®ang trong thêi k× rèi ren, vua
quan nhµ TrÇn bá bª c«ng viÖc triÒu chÝnh khiÕn mu«n
d©n lÇm than, c¬ cùc, NguyÔn Tr·i muèn d©ng hiÕn tµi
trÝ cña m×nh, muèn ®em søc m×nh ra ®Ó x©y dùng ®Êt
níc. NguyÔn Tr·i chuÈn bÞ ®i thi th× nhµ Hå lªn thay nhµ
TrÇn, «ng do dù kh«ng muèn ®i :
§· mÊy thu qua ®Ó lÖ nhµ
Duyªn nµo ®eo ®¼ng khã ch¨ng tha
Mét th©n lÈn khuÊt ®êng khoa môc
Hai ch÷ m¬ mµng viÖc quèc gia.
(Ng«n chÝ 7)
NguyÔn Tr·i lµ con ch¸u nhµ TrÇn, giê nhµ TrÇn suy
vong th× t©m tr¹ng do dù Êy còng lµ ®iÒu dÔ hiÓu. ThÕ
nhng c¶m quan chÝnh trÞ, lßng yªu th¬ng d©n chóng ®·
thóc ®Èy «ng. N¨m 1400 NguyÔn Tr·i lªn kinh øng thÝ vµ
®· ®Ëu, ®îc Hå Quý Ly phong cho chøc Ch¸nh chëng ®µi
ngù sö.
Ra lµm quan víi nhµ Hå, «ng kh«ng tr¸nh khái ®îc ngêi
khen kÎ chª:
9
Cã kÎ th× chª, cã kÎ khen…
ThËm chÝ cã kÎ cêi chÕ giÔu cho r»ng cha con
NguyÔn Tr·i khÐo “®æi tr¾ng thay ®en” :
Ai thÊy r»ng cêi lµ thÕ th¸i
Ghª thÕ, biÕn b¹c lµm ®en
(Tøc sù 2)
Tuæi trÎ cña NguyÔn Tr·i lµ vËy. ¤ng lu«n muèn ®em
søc m×nh cèng hiÕn cho ®Êt níc. Ngay tõ thuë thiÕu thêi,
NguyÔn Tr·i ®· x©y dùng cho m×nh méng ®em tµi trÝ
®Ó gióp d©n gióp ®êi.
ThÕ nhng sù nghiÖp nhµ Hå tån t¹i kh«ng ®îc bao
n¨m bëi kh«ng quy phôc ®îc lßng d©n, ý d©n . Qu©n
Minh dùa vµo chiªu bµi “lËt Hå phôc TrÇn” sang cíp níc ta,
nh©n d©n sèng trong c¶nh c¬ cùc lÇm than . NguyÔn Tr·i
ph¶i thèt lªn :
ë thÕ nhiÒu phen thÊy khãc cêi
N¨m nay tuæi ®· ngo¹i t m¬i .
Lßng ngêi mét sù yªm chng
mét
§Ìn kh¸ch mêi thu l¹nh hÕt mêi !
(Tù thuËt 9)
BiÕt bao nhiªu bµi th¬ ®· ph¶n ¸nh nh÷ng suy t Êy,
nh÷ng ®au khæ Êy cña NguyÔn Tr·i tríc c¶nh níc mÊt nhµ
tan, qu©n thï b¹o ngîc:
§éc sinh ®éc b·o u tiªn niÖm
Täa ñng hµn kh©m d¹ bÊt miªn
10
(H¶i khÈu d¹ b¹c h÷u
c¶m)
(Suèt ®ªm «m m·i tÊm lßng “lo tríc”
Ch¨n l¹nh choµng vai thøc suèt ®ªm)
Nçi lo cho d©n ®· thêng xuyªn day døt NguyÔn Tr·i.
¤ng ®· ®ªm ®ªm ch¼ng ngñ, cã ®ªm thøc m·i bªn ngän
®Ìn mê, ngåi m·i bªn vÇng tr¨ng l¹nh. Cã ®ªm tùa m·i bªn
song suèt ba canh ma giã, thæn thøc nhí quª trong c¶nh
th¸i b×nh. Cã ®ªm bçng x« gèi ngåi dËy:
Phó quèc binh cêng ch¨ng
cã chíc
B»ng t«i nµo thuë Ých chng
d©n.
(TrÇn
t×nh 37)
Lµm g× ®©y ®Ó gióp cho nh©n d©n ®ang sèng díi
nanh vuèt cña qu©n thï? Nh©n d©n bao giê míi ®îc gi¶i
phãng? Nh©n d©n bao giê míi trë l¹i cuéc sèng Êm no an
vui, bao giê hÕt nçi sÇu th¶m o¸n giËn? Nh÷ng næi lo
l¾ng ®èi víi nh©n d©n ngµy ®ªm th«i thóc NguyÔn Tr·i
suy t ®Ó t×m ra con ®êng ®uæi giÆc cøu níc. ¤ng muèn
®em hÕt trÝ tuÖ, t©m huyÕt, tµi n¨ng ®Ó phôc vô nh©n
d©n, phôc vô ®Êt níc. Ngêi thanh niªn trÝ thøc Êy thËt
h¨m hë nhiÖt t×nh.
May thay ë m¶nh ®Êt Thanh Hãa anh hïng xuÊt hiÖn
mét v× tinh tó: B×nh §Þnh V¬ng Lª Lîi. NguyÔn Tr·i víi tÊm
11
lßng yªu níc th¬ng d©n ®· ®i theo nghÜa qu©n, quyÕt
®em søc m×nh ®¸nh ®æ qu©n thï, giµnh ®éc lËp cho d©n
téc. ViÕt vÒ thêi gian khæ mµ hµo hïng oanh liÖt Êy,
NguyÔn Tr·i nhí l¹i :
Tõ ngµy gÆp héi phong
v©n
Bæ b¸o cha hÒ ®Æng mç
ph©n
G¸nh kh«n ®¬ng quyÒn tíng phñ
Lui ngâ ®îc ®Êt nho thÇn
¦íc bÒ gi¶ ¬n minh chóa
HÕt kháe phï ®¹o th¸nh
nh©n .
Quèc phó binh quyÒn ch¨ng
cã chíc
B»ng t«i nµo thuë Ých chng
d©n .
(TrÇ
n t×nh 1)
“Héi phong v©n” theo Kinh DÞch ý nãi rång m©y, hæ
giã, ngô ý vua t«i nhãm häp víi nhau. Cuéc khëi nghÜa Lam
S¬n ph¸t ®éng tõ nh÷ng n¨m 1416-1418 ban ®Çu chØ cã
mét sè thµnh viªn tham gia, sau ®ã ph¸t triÓn lªn. N¨m
1422 – 1423 Lª Lîi ®Æt tæng hµnh dinh ë Lçi Giang (Thanh
Hãa) NguyÔn Tr·i vµo yÕt kiÕn nhµ vua, vµ d©ng lªn nhµ
12
vua B×nh Ng« s¸ch. §©y lµ thêi ®iÓm ®¸nh dÊu sù nghiÖp
cña NguyÔn Tr·i. Ph¶i ch¨ng ®ã còng chÝnh lµ thêi ®iÓm
gÆp “héi phong v©n” mµ «ng kh«ng bao giê quªn. Vµ ph¶i
ch¨ng tõ lóc ®ã «ng nguyÖn ®em hÕt søc m×nh ®Ó phôc
vô cuéc kh¸ng chiÕn :
Bæ b¸o cha hÒ ®Æng mç
ph©n
G¸nh kh«n ®¬ng quyÒn tíng phñ
Lui ngâ ®îc ®Êt nho thÇn
(TrÇn t×nh
1)
Ta b¾t gÆp ë ®©y mét hoµi b·o lín mét tr¸ch nhiÖm
lín cña ngêi tri thøc trÎ. Thêi kú hµo hïng, ngêi thi thøc lu«n
muèn sèng trong c¶nh vua t«i trªn díi mét lßng v× d©n v×
níc :
T«i ng¬i th× mét lßng trung hiÕu
Mùa ®Ó ngh×n ®êi tiÕng hæ hang
(Tù th¸n
23)
Bui cã mét lßng trung lÉn hiÕu
(ThuËt
høng 24)
GÆp ®îc Lª Lîi nghÜa lµ tiÕp tôc thùc hiÖn ®îc hoµi
b·o ®· Êp ñ tõ l©u cña m×nh. Tr¶i qua mêi n¨m kh¸ng
chiÕn gian khæ, víi bao vÊt v¶ mµ nghÜa qu©n ph¶i chÞu
nh :
13
Khi Linh Kh«i l¬ng hÕt mÊy tuÇn
Khi Kh«i HuyÖn qu©n kh«ng mét ®éi
(B×nh Ng« §¹i
C¸o)
ThÕ nhng qu©n d©n víi quyÕt t©m mét lßng ®·
kh¾c phôc khã kh¨n lµm cho qu©n Minh ph¶i khiÕp sî.
§©y lµ giai ®o¹n hµo hïng nhÊt oanh liÖt nhÊt, còng lµ giai
®o¹n mµ NguyÔn Tr·i ®îc thi thè tµi n¨ng, ®em hoµi b·o
cña m×nh mµ phôc vô ®Êt níc. Giäng th¬ cña «ng cßn
vang väng mét thêi rùc rì :
Mõng thuë th¸i b×nh yªu
hÕt tÊc
No lßng tù t¹i qu¶n chi lµ…
Hay:
§Êt thiªn tö dìng t«i thiªn
tö
§êi th¸i b×nh ca khóc th¸i
b×nh
(ThuËt
høng 20)
ThÕ lµ bao nhiªu n¨m mong ®îi, bao nhiªu n¨m nÕm
mËt n»m gai, vÊt v¶ khæ cùc n¬i rõng s©u níc ®éc b©y giê
®· ®îc ®Òn ®¸p. Giang s¬n ®· thu vÒ mét mèi, nÒn ®éc
lËp ®· trë l¹i víi ®Êt níc, d©n téc. §iÒu nµy ®ång nghÜa víi
viÖc NguyÔn Tr·i ®¹t ®îc nh÷ng íc m¬, nguyÖn väng cña
m×nh.
14
Giê ®©y khi ®ang ngåi trªn m¶nh ®Êt C«n S¬n, víi
t thÕ cña mét Èn sÜ nghÜ vÒ qu¸ khø, ©m vang cña thêi
®¹i anh hïng l¹i trµo s«i . V× mét sù nghiÖp to lín th×
“qu¶n chi lµ …”. ë NguyÔn Tr·i ta cßn b¾t gÆp mét con ngêi h¨m hë ®em hÕt søc m×nh ®Ó x©y dùng ®Êt níc, lu«n
lu«n cã mét suy nghÜ :
T«i §êng Ngu ë ®Êt §êng Ngu.
Trong Quèc ©m thi tËp chóng ta b¾t gÆp rÊt nhiÒu
c©u, nhiÒu bµi NguyÔn Tr·i nh¾c vÒ ®Êt §êng Ngu. §êng,
Ngu lµ hai nhµ níc phong kiÕn thÞnh trÞ Trung Quèc tån t¹i
díi thêi céng s¶n nguyªn thñy. Thêi ®¹i Êy cã bao nhiªu
nh©n tµi, NguyÔn Tr·i íc ao m×nh ®îc sèng trong thêi ®ã.
V× vËy «ng mong muèn mét nhµ níc nh thÕ:
NgÉm ngét s¬n l©m lÉn thÞ triÒu
Nµo ®©u ch¼ng lµ ®Êt §êng Nghiªu.
( M¹n
thuËt2)
hay :
Khã lÉn vui, ch¨ng thña tr¸ch
V× chng ®êi cã chóa §êng Ngu.
( ThuËt
høng13)
¤ng lu«n m¬ vÒ x· héi Nghiªu ThuÊn:
15
Non phó xu©n cao níc VÞ Thanh
M©y quyÕn nguyÖt, kh¸ch v«
t×nh
§Êt thiªn tö dìng t«i thiªn tö
§êi th¸i b×nh ca khóc th¸i b×nh
C¬m ¸o kh«n ®Òn Nghiªu ThuÊn trÞ
Tãc t¬ cha b¸o mÑ cha sinh .
(ThuËt høng 20)
Trong bµi Tù th¸n 28 «ng viÕt:
Xin lµm ®êi trÞ mç th¸i b×nh
Vµ:
Giµu nh÷ng cña tù nhiªn Êy
Khñng khØnh dÇu lßng ë ®Êt Nghiªu
§ã thùc sù lµ mét x· héi thËt tèt ®Ñp:
Vua Nghiªu ThuÊn, d©n Nghiªu
ThuÊn
Dêng Êy ta ®µ phØ së nguyÒn
(Tù
th¸n 4)
X· héi lÝ tëng nh vËy sÏ ®îc thùc hiÖn nhê vua quan
cã tr¸ch nhiÖm, lo l¾ng cho h¹nh phóc cña nh©n d©n,
l¾ng nghe nguyÖn väng cña d©n “kh«ng lÊy ®iÒu muèn
cña mét ngêi mµ cìng Ðp mu«n ngµn ngêi kh«ng muèn
ph¶i nghe theo. Quan l¹i trÞ d©n ph¶i theo phÐp c«ng
b»ng, lµm viÖc cÇn mÉn. LÊy viÖc quèc gia lµm c«ng viÖc
cña m×nh, lÊy ®iÒu lo cña sinh d©n lµm ®iÒu lo cña thiÕt
16
kû”.Quan hÖ hßa môc mµ «ng mong mái kh«ng ph¶i chØ lµ
vua vµ d©n trong níc, mµ cßn lµ gi÷a c¸c d©n téc l¸ng
giÒng víi nhau.
NguyÔn Tr·i lu«n yªu cÇu cao ®èi víi ngêi cÇm quyÒn,
tõ vua cho ®Õn quan.Theo NguyÔn Tr·i ph¶i “hßa thuËn
t«ng nh©n”, “nhí gi÷ mét lßng h÷u ¸i, th¬ng yªu d©n
chóng, nghÜ lµm nh÷ng viÖc khoan nh©n”. C©u nãi cã hai
vÕ.ë vÕ trªn lµ nãi ®Õn viÖc ®oµn kÕt néi bé trong hä
hµng th©n thÝch nhµ vua, nãi réng ra lµ toµn bé giai cÊp
phong kiÕn, ë vÕ díi nãi ®Õn viÖc thi hµnh nh©n nghÜa
®èi víi nh©n d©n. “Nguêi lµm vua chí thëng bËy v× t ©n,
chí ph¹t bõa v× t lîi ; ®õng thÝch
tiÒn cña mµ bu«ng
tuång xa xØ, ®õng gÇn thanh s¾c mµ bõa b·i hoang
d©m”. Nãi mét c¸ch kh¸c lµ ph¶i tù kiÒm chÕ kh«ng th¶
láng cho nh÷ng dôc väng, lóc nµo còng ph¶i ch¨m chØ,
thËn träng “dïng nh©n tµi, nghe can gi¸n, ra mét chÝnh
s¸ch, mét mÖnh lÖnh, ph¸t mét lêi nãi, mét viÖc lµm, ®Òu
gi÷ chÝnh chung”. Trong khi kh«ng thÓ quan niÖm ®îc
mét níc mµ l¹i kh«ng cã vua, th× NguyÔn Tr·i l¹i nhÊn
m¹nh vµo tr¸ch nhiÖm chø kh«ng nhÊn m¹nh vµo quyÒn
hëng thô cña nhµ vua vµ ®Ò ra yªu cÇu rµng buéc hµnh
®éng cña nhµ vua. ¤ng còng c¶nh b¸o r»ng lµm vua mµ
kh«ng thi hµnh nh©n nghÜa th× ph¶i coi chõng d©n sÏ lËt
®æ vµ trêi sÏ kh«ng dung. ¤ng viÕt: “v¶ l¹i mÕn ngêi cã
nh©n lµ d©n mµ chë thuyÒn vµ lËt thuyÒn còng lµ d©n,
gióp ngêi cã ®øc lµ trêi mµ khã tin vµ kh«ng th¬ng còng lµ
17
trêi”. ¤ng khuyªn ngêi lµm vua nªn “kÝnh trêi ch¨m d©n,
kh«ng d¸m khinh mÊt lóc nµo”.
¤ng muèn triÒu ®×nh kh«ng nªn qu¸ nÆng nÒ su
thuÕ vµ trõng ph¹t chØ nªn ch¨m lo cho d©n häc tèt, lµm
tèt:
Nªn thî nªn thÇy v× cã häc
No ¨n no mÆc bëi hay lµm
(B¶o
kÝnh c¶nh giíi 17)
Tríc c¶nh ®ãi khæ cña nh©n d©n, «ng ®· cã lóc næi
giËn vµ b¶o vµo mÆt bän triÒu thÇn: “së dÜ cã tai n¹n Êy
chÝnh lµ tù lò c¸c «ng. C¸c «ng chØ lµ ®å thÝch su cao
thuÕ nÆng, v¬ vÐt cña d©n cho nhiÒu”.
VÒ mÆt h×nh ph¹t «ng kh«ng ®ång ý mét lóc chÐm
b¶y tªn ¨n trém. Theo «ng nhµ vua ph¶i lÊy nh©n nghÜa
lµm chÝnh, x©y dùng ph¸p luËt trªn c¬ së th¬ng yªu
nh©n d©n.
Ph¸t biÓu vÒ ©m nh¹c «ng nãi: “hßa b×nh lµ gèc cña
nh¹c, thanh ©m lµ v¨n cña nh¹c…D¸m mong bÖ h¹ rñ lßng
th¬ng yªu vµ ch¨n nu«i mu«n d©n khiÕn cho trong th«n
cïng ngâ xãm v¾ng kh«ng cã mét tiÕng o¸n giËn sÇu than,
®ã chÝnh lµ gi÷ ®îc c¸i gèc cña nh¹c”. C¸i gèc cña nh¹c
còng lµ c¸i gèc cña toµn bé ®êi sèng cña nh©n d©n. Sao
cho nh©n d©n ®îc Êm no, giÇu ®ñ ®Ó kh«ng cßn tiÕng
“o¸n hËn sÇu than” ®ã lµ ®iÒu vèn ®· theo ®uæi «ng tõ
lóc nhá, vÉn tiÕp tôc th«i thóc «ng.
18
Nh÷ng yªu cÇu mµ NguyÔn Tr·i ®Ò ra nh vËy lµ
nh»m x©y dùng mét ®Êt níc thÞnh vîng, ngêi d©n ®©u
®©u còng ®îc no ®ñ. §ã còng chÝnh lµ nçi niÒm, còng lµ
hoµi b·o to lín nhÊt trong cuéc ®êi NguyÔn Tr·i. Giê ®©y
khi tuæi ®· xÕ chiÒu, m¸i tãc trªn ®Çu ®· b¹c m¬i ph©n,
nghÜ vÒ thêi xa xa Êy NguyÔn Tr·i thÊy mét niÒm nuèi
tiÕc:
TiÕc thiÕu niªn qua, lËt h¹n lµnh
Hoa hoa, nguyÖt nguyÖt luèng v« t×nh
Biªn x
anh nì phô cêi ®Çu b¹c
§Çu b¹c xa nay cã thuë xanh
(TÝch c¶nh 4)
“TiÕc thiÕu niªn” tøc lµ tiÕc mét thêi k× ®Çy søc
sèng, mét thêi «m Êp biÕt bao hoµi b·o ®Ñp. B©y giê
®©y khi thêi gian tr«i ®i, ngo¶nh l¹i nh×n chØ cßn l¹i lµ
qu¸ khø, lµ dÜ v·ng cïng víi mét nçi niÒm hoµi niÖm s©u
xa:
Xu©n xanh cha dÔ hai phen l¹i
ThÊy c¶nh cµng thªm tiÕc thiÕu niªn.
(TÝch c¶nh 3)
NguyÔn Tr·i ®· ý thøc ®îc sù tr«i ch¶y cña thêi gian,
sù thay ®æi cña thiªn nhiªn v¹n vËt:
Ngµy th¸ng b»ng thoi mét phót cêi
ChÝnh v× thÕ «ng ®· khuyªn nh÷ng ngêi trÎ tuæi
®õng thÊy ngêi ®Çu b¹c mµ chª cêi hä:
Biªn xanh nì phô cêi ®Çu b¹c
19
§Çu b¹c xa nay cã thuë xanh.
¤ng khuyªn r¨n ch©n thµnh :
Hìi kÎ biªn xanh chí phô ngêi
Thøc xu©n kÓ ®îc m¸y phen t¬i.
(TÝch c¶nh 5)
§õng cêi ngêi ®Çu b¹c bëi v× tríc ®©y hä còng cã
mét thêi “®Çu xanh”, còng tõng vµo sinh ra tö, sèng vµ
®em hÕt t©m lùc ®Ó x©y dùng ®Êt níc còng nh hoµn
thµnh hoµi b·o lín lao cña m×nh. Hä còng v×:
V× thu cho nhÉn ®Çu nªn b¹c
Tha dÔ ai ®µ ba b¶y m¬i.
(TÝch c¶nh 5)
NguyÔn Tr·i tiÕc g× c¶nh ®· qua? Hay nãi mét c¸ch
cô thÓ kÝ øc tuæi trÎ cña «ng hiÖn lªn nh thÕ nµo qua
niÒm håi tëng.
Tríc hÕt chóng ta b¾t gÆp mét con ngêi trîng phu víi
mét khÝ ph¸ch hµo hïng, cøng cái:
DiÕp tróc cßn khoe tiÕt cøng
Mîn h×nh ¶nh c©y tróc, cïng víi khÝ tiÕt cña nã ®Ó
nãi lªn khÝ tiÕt cña m×nh. §©y vèn lµ h×nh ¶nh íc lÖ
trong th¬ v¨n cæ. Nãi ®Õn tróc lµ ngêi ta nghÜ ngay ®Õn
khÝ ph¸ch, cèt c¸ch cña ®Êng trîng phu. V¨n häc xa thêng
lÊy h×nh tîng c©y tïng, c©y tróc ®Ó nãi ®Õn ngêi anh
hïng. Trong Quèc ©m thi tËp NguyÔn Tr·i còng cã ®Õn 3
bµi nãi ®Õn h×nh ¶nh c©y tróc:
Hoa liÔu triÒu xu©n còng h÷u t×nh,
20
- Xem thêm -