Tài liệu Cải cách kinh tế của nhật bản và mối quan hệ kinh tế việt nam – nhật bản

Lêi nãi ®Çu Trong tiÕn tr×nh toµn cÇu ho¸ ®ang diÔn ra m¹nh mÏ, víi nh÷ng xu thÕ vËn ®éng vµ bèi c¶nh kh¸ch quan cña nÒn kinh tÕ thÕ giíi vµ khu vùc, víi nh÷ng t¸c ®éng cña t×nh h×nh kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi… ®Ó tr¸nh khái bÞ tôt hËu ViÖt Nam ®ang ®øng tr-íc thêi c¬ míi vµ th¸ch thøc míi. §èi víi ViÖt Nam, trong ®iÒu kiÖn chuyÓn tõ nÒn kinh tÕ theo c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung sang kinh tÕ thÞ tr-êng l¹i cã ®iÓm xuÊt ph¸t thÊp, tèc ®é t¨ng tr-ëng kinh tÕ ch-a cao, ®Ó ®-a ®Êt n-íc ph¸t triÓn nhanh §¶ng ta ®· kh¼ng ®Þnh ” Ph¸t huy cao ®é néi lùc, ®ång thêi tranh thñ nguån lùc bªn ngoµi” Qu¸ tr×nh tham gia vµo héi nhËp kinh tÕ thÕ giíi vµ khu vùc lµ tÊt yÕu. NhËt B¶n lµ mét trong nh÷ng n-íc cã tÇm ¶nh h-ëng rÊt lín trong nÒn kinh tÕ thÕ giíi nãi chung vµ ViÖt Nam nãi riªng. NhËt B¶n lµ mét c-êng quèc kinh tÕ ®· tr¶i qua nhiÒu n¨m ph¸t triÓn thÇn kú vµo tr-íc thËp niªn 90cña thÕ kû XX khiÕn cho c¶ thÕ giíi kh©m phôc. NhiÒu n-íc trong khu vùc Ch©u ¸ ®· phÊn ®Êu noi theo m« h×nh ph¸t triÓn cña NhËt B¶n, trong ®ã mét sè n-íc vµ l·nh thæ §«ng ¸ ®· nhanh chãng trë thµnh con rång, con hæ kinh tÕ, gi¶i quyÕt thµnh c«ng nhiÒu vÊn ®Ò ®êi sèng kinh tÕ – x· héi, chØ trong vßng 2 – 3 thËp niªn.V× vËy, viÖc xem xÐt, nghiªn cøu, t×m hiÓu häc hái nh÷ng chÝnh s¸ch, biÖn ph¸p, gi¶i ph¸p, chiÕn l-îc mµ chÝnh phñ NhËt B¶n ®· sö dông ®Ó ®-a nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn m¹nh mÏ nh- vËy ®èi víi ViÖt Nam lµ rÊt cÇn thiÕt nh»m t¹o ra sù t¨ng tr-ëng cao vµ bÒn v÷ng cho viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi. 1 Sau qu¸ tr×nh thùc tËp t¹i Trung t©m Nghiªn cøu NhËt B¶n em ®· hoµn thµnh chuyªn ®Ò thùc tËp tèt nghiÖp víi ®Ò tµi: “C¶i c¸ch kinh tÕ cña NhËt B¶n vµ mèi quan hÖ kinh tÕ ViÖt Nam – NhËt B¶n”. V× thêi gian ng¾n vµ kiÕn thøc b¶n th©n cßn h¹n chÕ nªn néi dung chuyªn ®Ò thùc tËp nµy kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt. KÝnh mong c¸c thÇy c« chØ b¶o, gãp ý ®Ó chuyªn ®Ò thùc tËp cña em ®-îc hoµn chØnh h¬n. 2 Môc tiªu vµ ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu I. Môc tiªu nghiªn cøu ®Ò tµi §Ò tµi tËp trung nghiªn cøu, hÖ thèng nh÷ng vÊn ®Ò vÒ c¶i c¸ch kinh tÕ cña NhËt B¶n, hiÖu qu¶ cña cuéc c¸c cuéc c¶i c¸ch ®ã vµ sù ¶nh h-ëng cña nã tíi ViÖt Nam. §¸nh gi¸ b-íc ®Çu hiÖu qu¶ cña c¸c cuéc c¶i c¸ch ®ã ®èi víi viÖc thóc ®Èy ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi cña NhËt B¶n, ViÖt Nam vµ mét sè tån t¹i. Trªn c¬ së ®ã ®Ó cã nh÷ng gi¶i ph¸p vµ t×m ra nh÷ng ¶nh h-ëng cña c¸c cuéc c¶i c¸ch ®ã ®èi víi nÒn kinh tÕ thÕ giíi nãi chung vµ ViÖt Nam nãi riªng trong c¸c lÜnh vùc kinh tÕ – x· héi. II. Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu §Ó thùc hiÖn ®-îc môc tiªu trªn cÇn ph¶i cã ph-¬ng ph¸p, c¸ch tiÕp cËn khoa häc vµ phï hîp. C¬ së lý luËn thùc hiÖn ®Ò tµi chñ yÕu dùa vµo c¸c lý thuyÕt liªn quan ®Õn lîi thÕ so s¸nh, lý thuyÕt vÒ ph¸t triÓn th-¬ng m¹i quèc tÕ trong ®iÒu kiÖn héi nhËp kinh tÕ khu vùc vµ quèc tÕ ngµy nay. III. KÕt cÊu cña §Ò tµi Lêi nãi ®Çu ®Ò cËp ®Õn sù cÇn thiÕt, môc tiªu, néi dung, ý nghÜa, ®Ò tµi. Ch-¬ng I, §Ò tµi tËp trung nghiªn cøu vÒ NhËt B¶n, qu¸ tr×nh c¶i c¸ch cña NhËt B¶n vµ tÇm ¶nh h-ëng cña nã tíi nÒn kinh tÕ NhËt B¶n. 3 Ch-¬ng II, §Ò tµi tËp trung ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ c¸c cuéc c¶i c¸ch tµi chÝnh cña NhËt B¶n vµ hiÖu qu¶ cña nã. Ch-¬ng III, Quan hÖ kinh tÕ ViÖt Nam - NhËt B¶n. Mét sè gi¶i ph¸p nh»m n©ng cao hiÖu qu¶ cña c¸c cuéc c¶i c¸ch ®ã vµ triÓn väng ph¸t triÓn trong t-¬ng lai. KÕt luËn, Trªn c¬ së kÕt qu¶ nghiªn cøu phÇn kÕt luËn kh¼ng ®Þnh nh÷ng kÕt qu¶ ®¹t ®-îc vµ mét sè kiÕn nghÞ nh»m n©ng cao mèi quan hÖ kinh tÕ NhËt B¶n - ViÖt Nam trong t-¬ng lai. 4 Ch-¬ng I: Qu¸ tr×nh c¶i c¸ch kinh tÕ cña NhËt B¶n I. Xu h-íng cña nÒn kinh tÕ thÕ giíi Héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ ®· vµ ®ang trë thµnh mét trong nh÷ng xu h-íng quan träng trong ho¹t ®éng kinh tÕ quèc tÕ. C¸c n-íc ®ang ph¸t triÓn (trong ®ã cã ViÖt Nam) cïng víi viÖc tranh thñ thu hót c¸c nguån vèn ®Ó ph¸t triÓn còng khuyÕn khÝch, ®Èy m¹nh viÖc quan hÖ hîp t¸c víi c¸c n-íc ph¸t triÓn trªn thÕ giíi nh»m häc hái kinh nghiÖm còng nh- më réng thÞ tr-êng, tËn dông c¸c nguån tµi nguyªn, lao ®éng, t¨ng nguån thu lîi nhuËn còng nh- t¨ng c-êng ¶nh h-ëng víi c¸c n-íc kh¸c vµ. ChÝnh v× nh÷ng lÏ ®ã mµ ®· cã rÊt nhiÒu quèc gia, tæ chøc quèc tÕ, c¸c c¬ quan nghiªn cøu, c¸c nhµ khoa häc ®· ®-a ra, tæng kÕt nh÷ng kinh nghiÖm, nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn, thùc tiÔn vµ dù b¸o vÒ xu h-íng ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ thÕ giíi trong ®ã cã NhËt B¶n vµ ViÖt Nam. II. nÒn kinh tÕ nhËt b¶n tõ cuèi nh÷ng n¨m 1980 ®Õn nay NhËt B¶n, mét n-íc nghÌo tµi nguyªn, kh«ng thÓ ®¸nh mÊt bÊt kú mét c¬ héi th-¬ng m¹i quèc tÕ nµo nÕu ®ã lµ c¬ héi ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ vµ duy tr× mét møc sèng cao. C¸c chÝnh s¸ch liªn quan tíi th-¬ng m¹i vµ ®Çu t- do vËy ®· chiÕm mét vÞ trÝ næi bËt trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ. Sau thêi kú t¨ng tr-ëng kinh tÕ cao, ë NhËt B¶n ®· n¶y sinh hµng lo¹t vÊn ®Ò ®ßi hái nhµ n-íc ph¶i ®iÒu chØnh chÝnh s¸ch vµ tiÕn hµnh c¶i c¸ch trªn nhiÒu lÜnh vùc: kinh tÕ, x· héi, chÝnh trÞ, v¨n hãa… 5 Ph¹m vi cña ®Ò tµi ®-îc x¸c ®Þnh lµ nh÷ng c¶i c¸ch ®-îc tiÕn hµnh ë NhËt B¶n tõ cuèi nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû 20 ®Õn nay. Nh÷ng c¶i c¸ch nµy ®·, ®ang vµ sÏ ®-îc tiÕn hµnh víi néi dung vµ h×nh thøc rÊt phong phó vµ ®a d¹ng, ch-a biÕt ®-îc thêi gian kÕt thóc. - Nh÷ng yÕu tè (bªn trong vµ bªn ngoµi) thóc ®Èy NhËt B¶n c¶i c¸ch. §ã lµ sù ®æ vì cña kinh tÕ bong bãng, ®ång Yªn lªn gi¸, hÖ thèng ng©n hµng tµi chÝnh l¹c hËu, sù giµ ho¸ d©n sè, bé m¸y nhµ n-íc yÕu kÐm, t×nh h×nh chÝnh trÞ mÊt æn ®Þnh vµ t×nh h×nh quèc tÕ cã nhiÒu diÔn biÕn phøc t¹p t¸c ®éng m¹nh tíi kinh tÕ, x· héi NhËt B¶n. - Nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña c¶i c¸ch kinh tÕ ë NhËt B¶n, trong ®ã bao gåm c¸c chÝnh s¸ch vµ gi¶i ph¸p t×nh thÕ lÉn c¸c ch-¬ng tr×nh c¶i c¸ch kinh tÕ mét c¸ch toµn diÖn. §ång thêi, ®¸nh gia mét sè thµnh c«ng còng nh- h¹n chÕ cña c¶i c¸ch kinh tÕ ë NhËt B¶n vµ cuèi cïng v¹ch ra nh÷ng vÊn ®Ò cÇn ®-îc tiÕp tôc c¶i c¸ch. Trong nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû XX, cuéc khñng ho¶ng nî ®· lµm cho nhiÒu n-íc ®ang ph¸t triÒn l©m vµo t×nh tr¹ng suy tho¸i nghiªm träng. §Ó tho¸t khái khñng ho¶ng, suy tho¸i c¸c n-íc ®ang ph¸t triÓn ®· ph¶i c¶i c¸ch kinh tÕ theo h-íng chuyÓn ®æi sang nÒn kinh tÕ thÞ tr-êng, më cöa nÒn kinh tÕ, thùc hiÖn chiÕn l-îc CNH, h-íng vÒ xuÊt khÈu. Vµ NhËt B¶n còng kh«ng lµ ngo¹i lÖ, tõ ®Çu thËp niªn 1990 ®Õn nay, nÒn kinh tÕ NhËt B¶n vÉn ch-a tho¸t h¼n ra khái c¬n suy tho¸i kÐo dµi, cho dï còng ®· cã sù t¨ng tr-ëng trë l¹i cña nÒn kinh tÕ víi chØ sè dù ®o¸n kho¶ng 2,4% n¨m 2003 (t¹p chÝ “Times” sè th¸ng 10/2003). 6 Sù ph¸t triÓn kh«ng æn ®Þnh ®i liÒn víi khñng ho¶ng suy tho¸i kÐo dµi lµ ®Æc tr-ng c¬ b¶n cña nÒn kinh tÕ NhËt B¶n trong kho¶ng h¬n thËp niªn võa qua. khëi ®Çu cña sù phÊt triÓn ®ã ®-îc ®¸nh dÊu bëi sù ®æ vì cña nÒn kinh tÕ bong bãng NhËt B¶n vµo ®Çu thËp niªn 1990. T¨ng tr-ëng kinh tÕ (GDP) cña NhËt B¶n trong nh÷ng n¨m 1990 ®· suy gi¶m liªn tôc víi ®éng th¸i t¨ng tr-ëng rÊt chËm ch¹p vµ thÊt th-êng. Cô thÓ nh- sau: - Tõ 1990 ®Õn 1996: víi ®éng th¸i t¨ng tr-ëng kinh tÕ: 0,5%; 0,6%; 2,8%; vµ 3,2%. - Tõ 1997 ®Õn 1999: tiÕn dÇn ®Õn t×nh tr¹ng trÇm träng cña khñng ho¶ng. Khñng ho¶ng kinh tÕ NhËt B¶n ®-îc g¾n liÒn víi ¶nh h-ëng tiªu cùc cña khñng ho¶ng tµi chÝnh – tiÒn tÖ §«ng ¸ (1997 – 1998). LÇn ®Çu tiªn kÓ tõ sau ChiÕn tranh ThÕ giíi thø hai, kinh tÕ NhËt B¶n t¨ng tr-ëng ©m liªn tôc trong 2 n¨m liÒn(1997: - 0,7% vµ 1998: -1,1%).N¨m 1999: kinh tÕ NhËt B¶n phôc håi trë l¹i nh-ng t¨ng tr-ëng cßn mong manh: 0,7%. - N¨m 2000: kinh tÕ NhËt B¶n t¨ng tr-ëng kh¶ quan: 2,4%. - N¨m 2001: suy gi¶m kinh tÕ trë l¹i víi chØ sè t¨ng tr-ëng: -0,4%. - N¨m 2002 ®Õn nay: ®ang phôc håi yÕu 1,6%. VÒ ®¹i thÓ, c¸c chØ sè t¨ng tr-ëng GDP hµng n¨m trªn ®©y ®· ph¶n ¸nh kh¸i qu¸t nhÊt vÒ mÆt ®Þnh l-îng cña cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ NhËt B¶n kÐo dµi suèt thËp niªn 1990 ®Õn nay. NÕu so víi cuéc khuñng ho¶ng kinh tÕ 1973 – 1975 cña thÕ giíi T- B¶n Chñ NghÜa, trong ®ã cã NhËt B¶n th× møc ®é khñng ho¶ng lÇn nµy cßn tåi tÖ h¬n nhiÒu (cuéc khñng ho¶ng 1973 – 1975, n¨m 1973: t¨ng tr-ëng GDP cña NhËt B¶n lµ 8%, ®Õn n¨m 1974 tuy cã bÞ gi¶m 7 ®ét ngét ®Õn møc – 1,2%, song ®Õn n¨m 1975, l¹i kh«i phôc trë l¹i ngay víi t¨ng tr-ëng 3%, tiÕp ®ã n¨m 1976 lµ 4%, tõ ®ã b×nh qu©n hµng n¨m cho ®Õn cuèi thËp niªn 1980 ®Òu ®¹t t¨ng tr-ëng kho¶ng 5%). §ã lµ biÓu hiÖn tæng qu¸t nhÊt cña khñng ho¶ng kinh tÕ NhËt B¶n qua ®éng th¸i suy gi¶m cña t¨ng tr-ëng GDP hµng n¨m. Iii. c¶i c¸ch trong lÜnh vùc kinh tÕ cña nhËt b¶n C¸c chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p c¶i c¸ch kinh tÕ ë NhËt B¶n kÓ tõ ®Çu thËp kû 1990 ®Õn nay cã thÓ ®-îc chia thµnh hai cum chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p chñ yÕu, ®ã lµ c¸c chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p mang tÝnh chÊt t×nh thÕ, vµ c¸c ch-¬ng tr×nh c¶i c¸ch kinh tÕ mét c¸ch c¬ b¶n vµ toµn diÖn. 1. C¸c chÝnh s¸ch vµ gi¶i ph¸p t×nh thÕ Tr-íc t×nh tr¹ng suy tho¸i kinh tÕ nghiªm träng vµ kÐo dµi, ®ång yªn bÊt æn ®Þnh, sù yÕu kÐm cña hÖ thèng ng©n hµng – tµi chÝnh, vµ c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ – x· héi kh¸c, ChÝnh phñ NhËt B¶n ®· thùc hiÖn kh¸ nhiÒu chÝnh s¸ch vµ gi¶i ph¸p t¹m thêi ®Ó kh«i phôc vµ lÊy l¹i søc sèng cho nÒn kinh tÕ. C¸c chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p lo¹i nµy thùc ra ®· ®-îc ¸p dông nhiÒu lÇn trong c¸c thËp kû tr-íc ®©y khi nÒn kinh tÕ NhËt B¶n cã biÓu hiÖn suy tho¸i theo chu kú. Néi dung chñ yÕu cña nã lµ b¬m thªm tiÒn vµo nÒn kinh tÕ b»ng c¸c ch-¬ng tr×nh kÝch thÝch kinh tÕ trän gãi, t¨ng ®Çu t- vµo c¸c c«ng tr×nh c«ng céng, gi¶m thuÕ, gi¶m tû lÖ l·i suÊt chiÕt khÊu chÝnh thøc,… nh»m kÝch thÝch nhu cÇu trong n-íc. 8 - C¸c ch-¬ng tr×nh kÝch thÝch kinh tÕ trän gãi: §©y lµ mét gi¶i ph¸p truyÒn thèng mµ ChÝnh phñ NhËt B¶n th-êng sö dung ®Ó kh¸c phôc khñng ho¶ng chu kú. §ã lµ viÖc dùa vµo ng©n s¸ch bæ sung hoÆc c¸c ch-¬ng tr×nh kÝch thÝch kinh tÕ trän gãi nh»m kÝch cÇu trong n-íc th«ng quq viÖc má réng c¸c c«ng tr×nh c«ng céng. KÓ tõ khi nÒn kinh tÕ “bong bãng” sôp ®æ, ChÝnh phñ NhËt B¶n ®· thùc hiÖn rÊt nhiÒu biÖn ph¸p c¶ gãi víi tæng chi phÝ lªn tíi 107.000 tû Yªn. §©y chÝnh lµ nh÷ng biÖn ph¸p can thiÖp cña ChÝnh phñ mµ theo lý thuyÕt cña Kªyn th× cã thÓ t¹o ra nh÷ng ®ßn bÈy cho nÒn kinh tÕ. - C¾t gi¶m thuÕ vµ xo¸ matt phÇn nî cho c¸c c«ng ty kinh doanh bÊt ®éng s¶n: §©y còng lµ mét gi¶i ph¸p quan träng nh»m trî gióp c¸c c«ng ty ®ang ®øng tr-íc bê vùc th¼m cña sù ph¸ s¶n sau sù sôp ®æ cña nÒn kinh tÕ bong bãng. VÝ dô, Néi c¸c cña thñ t-íng Obuchi ®· thùc hiÖn gi¶m thuÕ thu nhËp 9.000 tû Yªn (2%GDP). Møc thuÕ thu nhËp cao nhÊt cña c¶ cÊp quèc gia vµ cÊp ®Þa ph-¬ng ®· ®-îc gi¶m tõ 65% xuèng cßn 50%. Sù gi¶m thuÕ nµy ®-îc hy väng lµ sÏ thóc ®Èy tiªu dïng c¸ nh©n vµ kÝch thÝch tinh thÇn lµm viÖc chung. ViÖc gi¶m thuÕ ®Ó khuyÕn khÝch x©y dùng nhµ ë còng ®· ®-îc tiÕn hµnh mét c¸ch réng r·i. H¬n n÷a, ChÝnh phñ NhËt B¶n ®· quyÕt ®Þnh gi¶m tû lÖ thuÕ kinh doanh kÕt hîp c¶ quèc gia vµ ®Þa ph-¬ng tõ møc 46,36% xuèng 40,87% t-¬ng ®-¬ng víi 2,4 tû tû Yªn (0,4% GDP). Th«ng qua c¸c cuéc c¶i c¸ch vµ gi¶m thuÕ nµy, ChÝnh phñ hy väng gi¶m g¸nh nÆng thuÕ xuèng b»ng møc trung b×nh cña c¸c n-íc ®· c«ng nghiÖp ho¸. Cïng víi qu¸ tr×nh nµy, viÖc lËp quyÕt ®Þnh vÒ ng©n s¸ch quèc gia vµ c¶i c¸ch thuÕ ®· ®-a vÊn ®Ò c¬ cÊu vµo bµn nghÞ sù. ChÝnh phñ ®· t¨ng ng©n 9 s¸ch vÒ nghiªn cøu c¬ b¶n vµ ph¸t triÓn 8,1%, c¸c thiÕt bÞ th«ng tin nh- m¸y vi tÝnh, m¸y photcoppy kü thuËt sè, vµ m¸y ®iÖn tho¹ kü thuËt sè sÏ ®-îc thanh lý ngay nÕu chóng Ýt h¬n 1 triÖu Yªn. §Ó khuyÕn khÝch sö dông c¸c lo¹i « t« cã hiÖu qu¶ vµ Ýt g©y « nhiÔm m«i tr-êng, thuÕ xe kh¸ch vµ c¸c lo¹i xe t¶i t-¬ng tù sÏ ®-îc gi¶m ®i. Nh»m khuyÕn khÝch viÖc quèc tÕ ho¸ ®ång Yªn, ChÝnh phñ ®· ban hµnh hÖ thèng bá thÇu më ®èi víi c¸c tr¸i phiÕu ng¾n h¹n, ®©y lµ matt h×nh thøc miÔn thuÕ thu nhËp ®Æc biÖt ®èi víi c¸c tr¸i phiÕu ChÝnh phñ cho nh÷ng ng-êi kh«ng ph¶i c- d©n NhËt B¶n. ChÝnh phñ còng ®· quyÕt ®Þnh huû bá thuÕ giao dÞch chøng kho¸n vµ ban hµnh mét hÖ thèng thuÕ ®· ®-îc cñng cè trong n¨m 2001. - Gi¶m l·i suÊt chiÕt khÊu chÝnh thøc: Tr-íc t×nh tr¹ng s¶n xuÊt ®×nh trÖ, nhu cÇu ®Çu t- trong n-íc gi¶m sót, ChÝnh phñ NhËt B¶n ®· liªn tôc gi¶m l·i suÊt cho vay chÝnh thøc cña ng©n hµng nh»m kÝch thÝch ®Çu t-. §©y còng lµ mét trong nh÷ng h-íng c¬ b¶n cña chÝnh s¸ch kÝch cÇu trong n-íc. Trong suèt nh÷ng n¨m 1990, l·i suÊt chÝnh thøc ®· lu«n ®-îc gi¶m ®i tr-íc t×nh tr¹ng kinh tÕ suy tho¸i. Ng©n hµng trung -¬ng NhËt B¶n ®· duy tr× mét tû lÖ l·i suÊt thÊp tíi møc ch-a tõng cã trong lÞch sö NhËt B¶n (0,5%) trong suèt nhiÒu n¨m liªn tôc vµ thËm chÝ hiÖn nay ®· xuèng tíi møc sÊp sØ con sè kh«ng nh»m phuch håi vµ lÊy l¹i sinh khÝ cho nÒn kinh tÕ. 2. C¸c ch-¬ng tr×nh c¶i c¸ch kinh tÕ mét c¸ch c¬ b¶n vµ toµn diÖn 10 Nguyªn nh©n s©u xa g©y ra t×nh tr¹ng tr× trÖ kÐo dµi cña nÒn kinh tÕ NhËt B¶n lµ sù bÊt cËp hay nh÷ng h¹n chÕ cña m« h×nh kinh tÕ NhËt B¶n tr-íc bèi c¶nh míi cña t×nh h×nh kinh tÕ quèc tÕ, sù l¹c hËu cña hÖ thèng ng©n hµng tµi chÝnh mang nÆng tÝnh bao cÊp, sù cøng nh¾c còng nh- thiÕu minh b¹ch cña bé m¸y hµnh chÝnh trong viÖc qu¶n lÝ vµ ®iÒu hµnh nÒn kinh tÕ… ChÝnh v× vËy, ®Ó kh¾c phôc mét c¸ch triÖt ®Ó t×nh tr¹ng kinh tÕ suy tho¸i ®ßi hái ph¶i tiÕn hµnh nh÷ng c¶i c¸ch toµn diÖn hÖ thèng kinh tÕ NhËt B¶n. Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i vÊn ®Ò nµy ®· ®-îc nhËn thøc vµ thùc hiÖn ngay tõ ®Çu thËp kû1990 sau khi nh÷ng “bong bãng” kinh tÕ bÊt ®«ng s¶n sôp ®æ ®Èy nÒn kinh tÕ NhËt B¶n l©m vµo t×nh tr¹ng suy tho¸i nghiªm träng vµ kÐo dµi. Mµ ph¶i ®Õn 1996, sau khi hµng lo¹t c¸c ch-¬ng tr×nh kÝch thÝch kinh tÕ trän gãi, nh- ®· ®Ò cËp ®Õn ë trªn, kh«ng ®em l¹i hiÖu qu¶, ChÝnh phñ NhËt B¶n d-íi sù l·nh ®¹o cña Thñ t-íng Hashimoto míi ban hµnh mét lo¹t c¸c ch-¬ng tr×nh c¶i c¸c liªn quan ®Õn nhiÒu mÆt ho¹t ®éng cña nÒn kinh tÕ x· héi NhËt B¶n. Cã 6 ch-¬ng tr×nh c¶i c¸ch lín ®· ®-îc ®-a ra, trong ®ã cã 3 ch-¬ng tr×nh liªn quan ®Õn c¶i c¸ch kinh tÕ. §ã lµ: §iÒu chØnh chÝnh s¸ch kinh tÕ; C¶i c¸ch c¬ cÊu kinh tÕ; vµ C¶i c¸ch hµnh chÝnh. Sau ®©y lµ mét sè néi dung c¬ b¶n nhÊt cña c¸c ch-¬ng tr×nh c¶i c¸ch nµy. Thø nhÊt, ®Ó thùc hiÖn c¶i c¸ch c¬ c©u kinh tÕ, Chinh phñ NhËt B¶n mét mÆt ®· ¸p dông c¸c gi¶i ph¸p hç trî ®èi víi mét sè nghµnh c«ng nghiÖp ®ang bÞ sa sót nh- luyÖn kim, ®ãng tÇu, ho¸ chÊt… nh»m ng¨n chÆn nguy c¬ ph¸ s¶n cña c¸c doanh nghiÖp ®ang ho¹t ®éng trong c¸c lÜnh vùc nµy. C¸c gi¶i ph¸p chñ yÕu nh- tµi trî qua ng©n s¸ch, kÝch thÝch 11 ®æi míi trang thiÕt bÞ qua thùc hiÖn khÊu hao nhanh, ¸p dông gi¶i ph¸p miÔn thuÕ vµ hç trî thÊt nghiÖp… MÆt kh¸c, ChÝnh phñ ®· thùc thi c¸c gi¶i ph¸p ®Ó khuyÕn khÝch ®Çu t- vµo c¸c nghµnh c«ng nghÖ míi nh- -u ®·i vÒ thuÕ ®Ó khuyÕn khÝch c¸c ho¹t ®éng ®Çu t- nghiªn cøu triÓn khai (R&D), thùc hiÖn trî cÊp cho c¸c ch-¬ng tr×nh vµ dù ¸n quan träng cã qui m« lín, vµ c¸c dù ¸n trong c¸c lÜnh vùc míi cã nhiÒu rñi ro. ChÝnh phñ còng thùc hiÖn hç trî cho c«ng t¸c nghiªn cøu t¹i c¸c tr-êng, c¸c viÖn vµ kªu gäi vèn cña khu vùc t- nh©n tËp trung vµo nghiªn cøu c¬ b¶n, s¸ng chÕ quy tr×nh c«ng nghÖ míi. Thø hai, cïng víi c¸c biÖn ph¸p kÝch cÇu cña ChÝnh phñ, c¸c c«ng ty NhËt B¶n ®· thùc hiÖn hµng lo¹t c¸c gi¶i ph¸p nh-: + C¾t gi¶m chi phÝ s¶n xuÊt, tr-íc hÕt lµ chi phÝ lao ®éng. Trong suèt nh÷ng n¨m 1990, c¸c c«ng ty NhËt B¶n ®· hÕt søc h¹n chÕ viÖc tuyÓn thªm c«ng nh©n míi, gi¶m c«ng nh©n hîp ®ång, khuyÕn khÝch nh÷ng ng-êi cao tuæi vÒ h-u sím, vµ Ðp c¸c xÝ nghiÖp võa vµ nhá lµm thÇu kho¸n ph¶i gi¶m tèi ®a c¸c chi phÝ s¶n xuÊt phô tïng. KÕt qu¶ lµ thÊt nghiÖp gia t¨ng vµ c¸c c«ng nh©n th-êng xuyªn cßn ®-îc tuyÓn mé ph¶i lµm thªm giê song tiÒn l-¬ng l¹i kh«ng ®-îc t¨ng mét cach t-¬ng øng. ChÝnh v× thÕ trong suèt nh÷ng n¨m 1990, nh÷ng c¬ héi t×m kiÕm c«ng ¨n viÖc lµm t¹i c¸c c«ng së nhµ n-íc lÉn khu vùc t- nh©n cho nh÷ng ng-êi d©n ë NhËt B¶n ë ®é tuæi lao ®éng, ®Æc biÖt lµ nh÷ng sinh viªn míi vµ ®ang chuÈn bÞ tèt nghiÖp ra tr-êng, ®· trë nªn rÊt khã kh¨n. §èi víi nh÷ng ai lÇn ®Çu tiªn ®i t×m kiÕm c«ng ¨n viÖc lµm th× qu¶ thËt lµ c¬ héi rÊt máng manh. Bëi v× phÇn ®«ng c¸c c«ng ty NhËt B¶n 12 trong nh÷ng n¨m nµy lu«n ë trong t×nh tr¹ng suy tho¸i, hä ph¶i co nhá l¹i quy m« häat ®éng kinh doanh ®Ó tr¸nh tæn thÊt vµ sa th¶i c«ng nh©n. Mét sè nhá c¸c c«ng nh©n ®-îc thuyªn chuyÓn tíi c¸c xÝ nghiÖp võa vµ nhá víi nh÷ng c«ng viÖc mang tÝnh chÊt t¹m thêi. + TiÕn hµnh thu hÑp vµ gi¶m ®Çu t- vµo nhiÒu kh©u s¶n xuÊt cÇn nhiÒu lao ®éng, kh«ng cßn c¹nh tranh ®-îc víi hµng nhËp khÈu, ®ång thêi chuyÓn chóng sang c¸c n-íc §«ng ¸. §ã lµ c¸c nghµnh s¶n xuÊt phô tïng « t«, l¾p r¸p ®å ®iÖn, ®iÖn tö, dÖt… H-íng thÝch øng nµy ®· dÉn tíi nguy c¬ cña sù “trèng rçng” nÒn c«ng nghiÖp trong n-íc mµ c¸c s¸ch b¸o ®· ®Ò cËp ®Õn rÊt nhiÒu. Theo c¸c sè liÖu thèng kª cña 14 nghµnh c«ng nghiÖp, tû lÖ ®Çu tra n-íc ngoµi trong nh÷ng n¨m gi÷a thËp kû 90 b×nh qu©n ®Òu ®¹t trªn 27%, v-ît xa møc 1,8% vµo n¨m 1986. Trong ®ã c«ng nghiÖp chÕ t¹o t¨ng m¹nh nhÊt. VÝ dô, ®»u t- ra n-íc ngoµi trong ngµnh chÕ t¹o « t« ®· t¨ng tõ 4,8% n¨m 1986 lªn 38,1% n¨m 1995 (T¹p chÝ “Kinh tÕ hÖ” sè th¸ng 7/1996). Tû träng s¶n xuÊt ë n-íc ngoµi (chØ mèi quan hÖ gi÷atæng ng¹ch tiªu thô cña c¸c xÝ nghiÖp ë n-íc ngoµi thuéc ngµnh chÕ t¹o víi tæng ng¹ch tiªu thô cña ngµnh chÕ t¹o trong n-íc) ®· t¨ng tõ 3% n¨m 1985 lªn 6,4% n¨m 1990 vµ 7,4% n¨m 1993, trong ®ã nghµnh s¶n xuÊt m¸y ®iÖn t¨ng lªn 12,6%, m¸y mãc vËn t¶i t¨ng lªn 17,3% (S¸ch tr¾ng ®Çu t-, Héi ChÊn h-ng mËu dÞch NhËt B¶n n¨m 1995). + T¨ng c-êng nhËp khÈu c¸c s¶n phÈm c«ng nghiÖp, b¸n thµnh phÈm, vµ linh kiÖn, ®Æc biÖt lµ nh÷ng s¶n phÈm ®-îc s¶n xuÊt tõ nh÷ng c¬ së chÕ t¹o cña NhËt B¶n ë n-íc ngoµi vµ n©ng cao h¬n n÷a gi¸ c¶ hµng xuÊt khÈu ®Ó bï l¹i nh÷ng thiÖt h¹i do 13 s- t¨ng gi¸ cña ®ång Yªn g©y ra. VÝ dô trong n¨m 1995, nhiÒu c«ng ty xuÊt khÈu cña NhËt B¶n ®· t¨ng gi¸ hµng xuÊt khÈu tõ 10 – 15%. §iÒu nµy ®· khiÕn cho hµng nhËp khÈu dÔ cã ®iÒu kiÖn th©m nhËp h¬n vµo thÞ tr-êng NhËt B¶n trong khi ®ã hµng xuÊt khÈu tõ NhËt B¶n l¹i khã ®-îc chÊp nhËn h¬n ®èi víi ng-êi tiªu dïng n-íc ngoµi. Theo sè liÖu thèng kª, xuÊt khÈu cña NhËt B¶n trong name 1995 chØ t¨ng cã 2,6%so víi 5,1% vµo n¨m 1994, trong khi ®ã, nhËp khÈu t¨ng tíi 9,2% so víi 8,4% vµo n¨m 1994. Do xuÊt khÈu gi¶m vµ nhËp khÈu t¨ng, c¸n c©n mËu dÞch thÆng d- cña NhËt B¶n ®· gi¶m ®i ®¸ng kÓ. Song ®iÒu ®¸ng nãi lµ trong khi thÆng d- mËu dÞch víi Mü vµ EU gi¶m ®i th× thÆng d- mËu dÞch cña NhËt B¶n víi Ch©u ¸ vÉn tiÕp tôc t¨ng nhanh, chøng tá Ch©u ¸ ngµy cµng trë thµnh mét thÞ tr-êng xuÊt khÈu quan träng cña NhËt B¶n. VÝ dô, xuÊt khÈu cña NhËt B¶n sang Ch©u ¸ trong 6 th¸ng ®Çu n¨m 1995 ®· lªn tíi 99,8 tû ®«la, cao h¬n c¶ xuÊt khÈu cña NhËt B¶n sang Mü vµ EU céng l¹i (97,3 tû ®«la). (TrÞnh Ngäc - Kinh tÕ NhËt B¶n phôc håi trong sù tr× trÖ. Nghiªn cøu NhËt B¶n, sè 1(5), 3/1996). + T¨ng c-êng liªn doanh, liªn ngoµi trong viÖc nghiªn cøu vµ ph¸t phÈm míi. §ång thêi tÕn hµnh ®µo t¹o hîp nhÊt c¸c c¬ së s¶n xuÊt kh«ng hoÆc b¸n l¹i cho c¸c nhµ ®Çu t- n-íc kÕt víi n-íc triÓn c¸c s¶n l¹i lao ®éng, cã hiÖu qu¶, ngoµi… Thø ba, trong lÜnh vùc tµi chÝnh, “Bing Bang” ®-îc coi lµ mét trong nh÷ng cuéc c¶i c¸ch cã vÞ trÝ quan träng hµng ®Çu. §©y lµ mét cuéc c¶i c¸ch toµn diÖn, s©u s¾c, vµ triÖt ®Ó víi môc tiªu c¬ b¶n lµ: lµm cho thi tr-êng tµi chÝnh NhËt B¶n n¨ng ®éng h¬n, linh ho¹t h¬n, tù do h¬n, minh b¹ch, chuÈn mùc h¬n vµ cã thÓ s¸nh vai víi nh÷ng trung 14 t©m tµi chÝnh lín nh- New York vµ Lu©n §«n. Nh÷ng néi dung chñ yÕu cña cuéc c¶i c¸ch nµy lµ: + Më réng sù lùa chän cho c¸c nhµ ®Çu t- vµ nh÷ng ng-êi ®i vay. + C¶i tiÕn chÊt l-îng phôc vô cña c¸c trung gian tµi chÝnh vµ thóc ®Èy sù c¹nh tranh gi÷a c¸c ng©n hµng. + Ph¸t triÓn mét thÞ tr-êng ®em l¹i nhiÒu lîi Ých h¬n. + ThiÕt lËp nh÷ng khung khæ ph¸p lý vµ nh÷ng quy ®Þnh ®¸ng tin cËy cho sù giao dÞch b×nh ®¼ng, minh b¹ch. Trªn c¬ së nh÷ng h-íng c¶i c¸ch c¬ b¶n nãi trªn, ChÝnh phñ NhËt B¶n ®· ban hµnh vµ thùc hiÖn hµng lo¹t c¸c chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p c¶i c¸ch cô thÓ ®èi víi tõng lÜnh vùc cña hÖ thèng tµi chÝnh. Trong ®ã, ®Æc biÖt lµ c¸c chÝnh s¸ch c¬ cÊu l¹i Bé Tµi ChÝnh, chÝnh s¸ch t¨ng c-êng vai trß cña Ng©n hµng trung -¬ng NhËt B¶n, chÝnh s¸ch c¬ cÊu l¹i c¸c ng©n hµng th-¬ng m¹i, chÝnh s¸ch níi láng c¸c quy chÕ t¹o ®iÒu kiÖn cho sù ph¸t triÓn cña c¸c thÞ tr-êng vèn ®éc lËp vµ sù th©m nhËp vµo c¸c c«ng viÖc kinh doanh lÉn nhau cña c¸c c¬ quan tµi chÝnh nh»m t¨ng c-êng kh¶ n¨ng c¹nh tranh cña chóng, c¸c chÝnh s¸ch vÒ l·i suÊt tÝn dông, tû gi¸ ®ång Yªn, vµ thÞ tr-êng chøng kho¸n, c¸c chÝnh s¸ch vÒ thuÕ, thu chi ng©n s¸ch vµ b¶o hiÓm…(HÖ thèng tµi chÝnh NhËt B¶n: nh÷ng ®Æc tr-ng c¬ b¶n vµ cuéc c¶i c¸ch hiÖn nay; chñ biªn TrÇn Quang Minh, Nxb KHXH, Hµ Néi, 2003). Chi tiÕt qu¸ tr×nh 15 thùc hiÖn c¶i c¸ch tµi chÝnh “Bing Bang” cña NhËt B¶n ®-îc chØ râ trong b¶ng sau: TiÕn tr×nh thùc hiÖn “Big Bang” cña NhËt B¶n C¸c kho¶n môc 1997 1. Më réng sù lùa chän cho c¸c nhµ ®Çu t- vµ c¸c tæ chøc t¨ng nguån vèn - - - - - - - Tù do ho¸ giao dÞch vèn vµ kinh doanh no¹i hèi trong n-íc còng nh- ngoµi n-íc Thùc hiÖn tµi kho¶n chøng kho¸n chung Tù do ho¸ hoµn toµn c¸c lo¹i chøng kho¸n Giíi thiÖu viÖc b¸n uû th¸c ®Çu t- kh«ng cÇn qua quÇy cña ng©n hµng vµ c¸c tæ 2/97 chøc kh¸c T¨ng kh¶ n¨ng thanh to¸n cña ABS vµ c¸c kho¶n nî kh¸c Më réng ®Þnh nghÜa vÒ chøng kho¸n C¶i c¸ch chÕ ®é 1998 1999 2000 2001 4/98 10/98 12/98 12/98 9/98 12/98 16 l-¬ng h-u 2. C¶i tiÕn chÊt l-îng c¸c lo¹i dÞch vô vµ ®Èy m¹nh c¹nh tranh - Khai th¸c sö dông c¸c c«ng ty cæ phÇn - Xo¸ bá nh÷ng h¹n chÕ trong ho¹t ®éng kinh doanh ë c¸c chi nh¸nh cña c¸c tæ chøc tµi chÝnh - ChuyÓn tõ chÕ ®é cÊp giÊy phÐp sang chÕ ®é d¨ng ký ®èi víi c¸c c«ng ty chøng kho¸n - Tù do ho¸ møc hoa ang cña ng-êi m«i giíi - Cho phÐp c¸c ng©n hµng ph¸t hµnh th¼ng tr¸i phiÕu vµ cæ phiÕu 3/98 10/99 12/98 10/99 10/99 3. Sö dông thÞ tr-êng th©n thiÖn, nhiÒu h¬n - C¶i tiÕn mua b¸n 17 ngo¹i tÖ vµ xo¸ bá møc Ên dÞnh cho c¸c lo¹i chøng kho¸n cã trong danh s¸ch - T¨ng c-êng chøc n¨ng cña thÞ tr-êng ®¨ng ký qua m¸y - Xo¸ bá thuÕ giao dÞch chøng kho¸n vµ thuÕ ë thÞ tr-êng hèi ®o¸i - Xo¸ bá mét phÇn thuÕ cña nh÷ng ng-êi cã JGBs 12/98 12/98 4/99 4/99 4. C¶i tiÕn khung ph¸p lý cho viÖc trao ®æi b×nh ®¼ng vµ minh b¹ch - Thùc hiÖn ngay c¸c biÖn ph¸p hµnh ®éng ®óng - T¨ng c-êng chÕ ®é c«ng khai t×nh h×nh kinh doanh cña c¸c doanh nghiÖp - C¶i c¸ch c¸c tiªu chuÈn vÒ kÕ to¸n: ®¸nh gia kÕ to¸n thÞ tr-êng b»ng ®iÓm 4/99 12/98 3/01 18 19 Ch-¬ng ii: mét sè thµnh c«ng b-íc ®Çu cña c¶i c¸ch kinh tÕ ë nhËt b¶n Cã thÓ thÊy t- sau cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh – tiÒn tÖ khu vùc §«ng ¸ NhËt B¶n ®· cã nh÷ng cè g¾ng xóc tiÕn m¹nh h¬n ch-¬ng tr×nh c¶i c¸ch nÒn kinh tÕ cña m×nh. Trªn thùc tÕ cuéc khñng ho¶ng ®· lµm béc lé râ nh÷ng ®iÓm h¹n chÕ trong b¶n th©n nÒn kinh tÕ NhËt B¶n, nhÊt lµ trong hÖ thèng Tµi chÝnh Ng©n hµng buéc NhËt B¶n ph¶i cã sù c¶i c¸ch toµn diÖn. Nh×n l¹i c¸c cuéc c¶i c¸ch trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ta thÊy NhËt B¶n kh«ng chØ chó träng vµo ph-¬ng diÖn t¹o cÇu, kÝch cÇu mµ cßn chó ý c¶ khÝa c¹nh cung cña nÒn kinh tÕ nh»m t¹o ra mét c¬ cÊu kinh tÕ hîp lý trªn c¬ sëph¸t triÓn m¹nh c¸c ngµnh kinh tÕ kü thuËt cao. Trªn ph-¬ng diÖn cÇu, ChÝnh phñ NhËt B¶n ®· cã nhiÒu ch-¬ng tr×nh kÝch thÝch kinh tÕ hµng n¨m nh»m më réng ®Çu t-. Bªn c¹nh ®ã lµ nh÷ng cè g¾ng tËp trung gi¶i quyÕt c¸c kho¶n nî khã ®ßi, nh»m t¹o sù lµnh m¹nh trong hÖ thèng ng©n hµng, kÝch thÝch c¸c ho¹t ®éng ®Çu t- t- nh©n. Trong c¸c ch-¬ng tr×nh c¶i c¸ch cña Thñ t-íng NhËt B¶n tr-íc «ng Koizumi l¹i chó träng kÝch thÝch ®Çu t- tnh©n, h¹n chÕ, gi¶m tµi trî ®Çu t- c«ng céng nh»m tiÕn tíi c©n b»ng ng©n s¸ch. Ch¼ng h¹n theo dù to¸n ng©n s¸ch n¨m tµi chÝnh 2002, c«ng tr¸i ®-îc ph¸t hµnh kh«ng qua 30 ngh×n tû Yªn,gi¶m 10% ODA vµ gi¶m ®Çu t- c«ng céng 10%. §Ó kÝch thÝch m¹nh h¬n ®Çu t- t- nh©n chÝnh phñ ®· tËp trung vµo gi¶i quyÕt nî khã ®ßi th«ng qua mét sè gi¶i ph¸p m¹nh cã tÝnh kh¶ thi nh- b¸n l¹i nî, cho doanh nghiÖp chÞu nî ph¸ s¶n, ng©n hµng tù huû bá mét phÇn nî. Cïng víi ®ã thùc hiÖn gi¶m thuÕ ®Ó kÝch thÝch 20