Lêi nãi ®Çu
Trong tiÕn tr×nh toµn cÇu ho¸ ®ang diÔn ra m¹nh mÏ, víi nh÷ng xu thÕ
vËn ®éng vµ bèi c¶nh kh¸ch quan cña nÒn kinh tÕ thÕ giíi vµ khu vùc, víi
nh÷ng t¸c ®éng cña t×nh h×nh kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi… ®Ó tr¸nh khái bÞ tôt
hËu ViÖt Nam ®ang ®øng tríc thêi c¬ míi vµ th¸ch thøc míi. §èi víi ViÖt
Nam, trong ®iÒu kiÖn chuyÓn tõ nÒn kinh tÕ theo c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp
trung sang kinh tÕ thÞ trêng l¹i cã ®iÓm xuÊt ph¸t thÊp, tèc ®é t¨ng trëng
kinh tÕ cha cao, ®Ó ®a ®Êt níc ph¸t triÓn nhanh §¶ng ta ®· kh¼ng ®Þnh ”
Ph¸t huy cao ®é néi lùc, ®ång thêi tranh thñ nguån lùc bªn ngoµi” Qu¸
tr×nh tham gia vµo héi nhËp kinh tÕ thÕ giíi vµ khu vùc lµ tÊt yÕu.
NhËt B¶n lµ mét trong nh÷ng níc cã tÇm ¶nh hëng rÊt lín trong nÒn
kinh tÕ thÕ giíi nãi chung vµ ViÖt Nam nãi riªng. NhËt B¶n lµ mét cêng
quèc kinh tÕ ®· tr¶i qua nhiÒu n¨m ph¸t triÓn thÇn kú vµo tríc thËp niªn
90cña thÕ kû XX khiÕn cho c¶ thÕ giíi kh©m phôc. NhiÒu níc trong khu
vùc Ch©u ¸ ®· phÊn ®Êu noi theo m« h×nh ph¸t triÓn cña NhËt B¶n, trong ®ã
mét sè níc vµ l·nh thæ §«ng ¸ ®· nhanh chãng trë thµnh con rång, con hæ
kinh tÕ, gi¶i quyÕt thµnh c«ng nhiÒu vÊn ®Ò ®êi sèng kinh tÕ – x· héi, chØ
trong vßng 2 – 3 thËp niªn.V× vËy, viÖc xem xÐt, nghiªn cøu, t×m hiÓu häc
hái nh÷ng chÝnh s¸ch, biÖn ph¸p, gi¶i ph¸p, chiÕn lîc mµ chÝnh phñ NhËt
B¶n ®· sö dông ®Ó ®a nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn m¹nh mÏ nh vËy ®èi víi ViÖt
Nam lµ rÊt cÇn thiÕt nh»m t¹o ra sù t¨ng trëng cao vµ bÒn v÷ng cho viÖc
ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi.
Sau qu¸ tr×nh thùc tËp t¹i Trung t©m Nghiªn cøu NhËt B¶n em ®· hoµn
thµnh chuyªn ®Ò thùc tËp tèt nghiÖp víi ®Ò tµi: “C¶i c¸ch kinh tÕ cña NhËt
B¶n vµ mèi quan hÖ kinh tÕ ViÖt Nam – NhËt B¶n” .
V× thêi gian ng¾n vµ kiÕn thøc b¶n th©n cßn h¹n chÕ nªn néi dung
chuyªn ®Ò thùc tËp nµy kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt. KÝnh mong c¸c
thÇy c« chØ b¶o, gãp ý ®Ó chuyªn ®Ò thùc tËp cña em ®îc hoµn chØnh h¬n.
1
Môc tiªu vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
I. Môc tiªu nghiªn cøu ®Ò tµi
§Ò tµi tËp trung nghiªn cøu, hÖ thèng nh÷ng vÊn ®Ò vÒ c¶i c¸ch kinh
tÕ cña NhËt B¶n, hiÖu qu¶ cña cuéc c¸c cuéc c¶i c¸ch ®ã vµ sù ¶nh hëng
cña nã tíi ViÖt Nam.
§¸nh gi¸ bíc ®Çu hiÖu qu¶ cña c¸c cuéc c¶i c¸ch ®ã ®èi víi viÖc thóc
®Èy ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña NhËt B¶n, ViÖt Nam vµ mét sè tån t¹i.
Trªn c¬ së ®ã ®Ó cã nh÷ng gi¶i ph¸p vµ t×m ra nh÷ng ¶nh hëng cña
c¸c cuéc c¶i c¸ch ®ã ®èi víi nÒn kinh tÕ thÕ giíi nãi chung vµ ViÖt Nam nãi
riªng trong c¸c lÜnh vùc kinh tÕ – x· héi.
II. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
§Ó thùc hiÖn ®îc môc tiªu trªn cÇn ph¶i cã ph¬ng ph¸p, c¸ch tiÕp cËn
khoa häc vµ phï hîp. C¬ së lý luËn thùc hiÖn ®Ò tµi chñ yÕu dùa vµo c¸c lý
thuyÕt liªn quan ®Õn lîi thÕ so s¸nh, lý thuyÕt vÒ ph¸t triÓn th¬ng m¹i quèc
tÕ trong ®iÒu kiÖn héi nhËp kinh tÕ khu vùc vµ quèc tÕ ngµy nay.
III. KÕt cÊu cña §Ò tµi
Lêi nãi ®Çu ®Ò cËp ®Õn sù cÇn thiÕt, môc tiªu, néi dung, ý nghÜa, ®Ò tµi.
Ch¬ng I, §Ò tµi tËp trung nghiªn cøu vÒ NhËt B¶n, qu¸ tr×nh c¶i c¸ch
cña NhËt B¶n vµ tÇm ¶nh hëng cña nã tíi nÒn kinh tÕ NhËt B¶n.
Ch¬ng II, §Ò tµi tËp trung ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ c¸c cuéc c¶i c¸ch tµi
chÝnh cña NhËt B¶n vµ hiÖu qu¶ cña nã.
Ch¬ng III, Quan hÖ kinh tÕ ViÖt Nam - NhËt B¶n. Mét sè gi¶i ph¸p
nh»m n©ng cao hiÖu qu¶ cña c¸c cuéc c¶i c¸ch ®ã vµ triÓn väng ph¸t triÓn
trong t¬ng lai.
KÕt luËn, Trªn c¬ së kÕt qu¶ nghiªn cøu phÇn kÕt luËn kh¼ng ®Þnh
nh÷ng kÕt qu¶ ®¹t ®îc vµ mét sè kiÕn nghÞ nh»m n©ng cao mèi quan hÖ
kinh tÕ NhËt B¶n - ViÖt Nam trong t¬ng lai.
2
Ch¬ng I: Qu¸ tr×nh c¶i c¸ch kinh tÕ
cña NhËt B¶n
I. Xu híng cña nÒn kinh tÕ thÕ giíi
Héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ ®· vµ ®ang trë thµnh mét trong nh÷ng xu híng quan träng trong ho¹t ®éng kinh tÕ quèc tÕ. C¸c níc ®ang ph¸t triÓn
(trong ®ã cã ViÖt Nam) cïng víi viÖc tranh thñ thu hót c¸c nguån vèn ®Ó
ph¸t triÓn còng khuyÕn khÝch, ®Èy m¹nh viÖc quan hÖ hîp t¸c víi c¸c níc
ph¸t triÓn trªn thÕ giíi nh»m häc hái kinh nghiÖm còng nh më réng thÞ trêng, tËn dông c¸c nguån tµi nguyªn, lao ®éng, t¨ng nguån thu lîi nhuËn
còng nh t¨ng cêng ¶nh hëng víi c¸c níc kh¸c vµ. ChÝnh v× nh÷ng lÏ ®ã mµ
®· cã rÊt nhiÒu quèc gia, tæ chøc quèc tÕ, c¸c c¬ quan nghiªn cøu, c¸c nhµ
khoa häc ®· ®a ra, tæng kÕt nh÷ng kinh nghiÖm, nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn, thùc
tiÔn vµ dù b¸o vÒ xu híng ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ thÕ giíi trong ®ã cã
NhËt B¶n vµ ViÖt Nam.
II. nÒn kinh tÕ nhËt b¶n tõ cuèi nh÷ng n¨m 1980 ®Õn
nay
NhËt B¶n, mét níc nghÌo tµi nguyªn, kh«ng thÓ ®¸nh mÊt bÊt kú
mét c¬ héi th¬ng m¹i quèc tÕ nµo nÕu ®ã lµ c¬ héi ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ vµ
duy tr× mét møc sèng cao. C¸c chÝnh s¸ch liªn quan tíi th¬ng m¹i vµ ®Çu t
do vËy ®· chiÕm mét vÞ trÝ næi bËt trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ. Sau
thêi kú t¨ng trëng kinh tÕ cao, ë NhËt B¶n ®· n¶y sinh hµng lo¹t vÊn ®Ò ®ßi
hái nhµ níc ph¶i ®iÒu chØnh chÝnh s¸ch vµ tiÕn hµnh c¶i c¸ch trªn nhiÒu lÜnh
vùc: kinh tÕ, x· héi, chÝnh trÞ, v¨n hãa…
Ph¹m vi cña ®Ò tµi ®îc x¸c ®Þnh lµ nh÷ng c¶i c¸ch ®îc tiÕn hµnh ë
NhËt B¶n tõ cuèi nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû 20 ®Õn nay. Nh÷ng c¶i c¸ch nµy
®·, ®ang vµ sÏ ®îc tiÕn hµnh víi néi dung vµ h×nh thøc rÊt phong phó vµ ®a
d¹ng, cha biÕt ®îc thêi gian kÕt thóc.
- Nh÷ng yÕu tè (bªn trong vµ bªn ngoµi) thóc ®Èy NhËt B¶n c¶i c¸ch.
§ã lµ sù ®æ vì cña kinh tÕ bong bãng, ®ång Yªn lªn gi¸, hÖ thèng ng©n
hµng tµi chÝnh l¹c hËu, sù giµ ho¸ d©n sè, bé m¸y nhµ níc yÕu kÐm, t×nh
h×nh chÝnh trÞ mÊt æn ®Þnh vµ t×nh h×nh quèc tÕ cã nhiÒu diÔn biÕn phøc t¹p
t¸c ®éng m¹nh tíi kinh tÕ, x· héi NhËt B¶n.
- Nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña c¶i c¸ch kinh tÕ ë NhËt B¶n, trong ®ã
bao gåm c¸c chÝnh s¸ch vµ gi¶i ph¸p t×nh thÕ lÉn c¸c ch¬ng tr×nh c¶i c¸ch
kinh tÕ mét c¸ch toµn diÖn. §ång thêi, ®¸nh gia mét sè thµnh c«ng còng
nh h¹n chÕ cña c¶i c¸ch kinh tÕ ë NhËt B¶n vµ cuèi cïng v¹ch ra nh÷ng vÊn
®Ò cÇn ®îc tiÕp tôc c¶i c¸ch.
3
Trong nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû XX, cuéc khñng ho¶ng nî ®· lµm
cho nhiÒu níc ®ang ph¸t triÒn l©m vµo t×nh tr¹ng suy tho¸i nghiªm träng.
§Ó tho¸t khái khñng ho¶ng, suy tho¸i c¸c níc ®ang ph¸t triÓn ®· ph¶i c¶i
c¸ch kinh tÕ theo híng chuyÓn ®æi sang nÒn kinh tÕ thÞ trêng, më cöa nÒn
kinh tÕ, thùc hiÖn chiÕn lîc CNH, híng vÒ xuÊt khÈu. Vµ NhËt B¶n còng
kh«ng lµ ngo¹i lÖ, tõ ®Çu thËp niªn 1990 ®Õn nay, nÒn kinh tÕ NhËt B¶n vÉn
cha tho¸t h¼n ra khái c¬n suy tho¸i kÐo dµi, cho dï còng ®· cã sù t¨ng trëng
trë l¹i cña nÒn kinh tÕ víi chØ sè dù ®o¸n kho¶ng 2,4% n¨m 2003 (t¹p chÝ
“Times” sè th¸ng 10/2003).
Sù ph¸t triÓn kh«ng æn ®Þnh ®i liÒn víi khñng ho¶ng suy tho¸i kÐo dµi
lµ ®Æc trng c¬ b¶n cña nÒn kinh tÕ NhËt B¶n trong kho¶ng h¬n thËp niªn võa
qua. khëi ®Çu cña sù phÊt triÓn ®ã ®îc ®¸nh dÊu bëi sù ®æ vì cña nÒn kinh
tÕ bong bãng NhËt B¶n vµo ®Çu thËp niªn 1990. T¨ng trëng kinh tÕ (GDP)
cña NhËt B¶n trong nh÷ng n¨m 1990 ®· suy gi¶m liªn tôc víi ®éng th¸i
t¨ng trëng rÊt chËm ch¹p vµ thÊt thêng. Cô thÓ nh sau:
- Tõ 1990 ®Õn 1996: víi ®éng th¸i t¨ng trëng kinh tÕ: 0,5%; 0,6%; 2,8%;
vµ 3,2%.
- Tõ 1997 ®Õn 1999: tiÕn dÇn ®Õn t×nh tr¹ng trÇm träng cña khñng ho¶ng.
Khñng ho¶ng kinh tÕ NhËt B¶n ®îc g¾n liÒn víi ¶nh hëng tiªu cùc cña
khñng ho¶ng tµi chÝnh – tiÒn tÖ §«ng ¸ (1997 – 1998). LÇn ®Çu tiªn
kÓ tõ sau ChiÕn tranh ThÕ giíi thø hai, kinh tÕ NhËt B¶n t¨ng trëng ©m
liªn tôc trong 2 n¨m liÒn(1997: - 0,7% vµ 1998: -1,1%).N¨m 1999: kinh
tÕ NhËt B¶n phôc håi trë l¹i nhng t¨ng trëng cßn mong manh: 0,7%.
- N¨m 2000: kinh tÕ NhËt B¶n t¨ng trëng kh¶ quan: 2,4%.
- N¨m 2001: suy gi¶m kinh tÕ trë l¹i víi chØ sè t¨ng trëng: -0,4%.
- N¨m 2002 ®Õn nay: ®ang phôc håi yÕu 1,6%.
VÒ ®¹i thÓ, c¸c chØ sè t¨ng trëng GDP hµng n¨m trªn ®©y ®· ph¶n
¸nh kh¸i qu¸t nhÊt vÒ mÆt ®Þnh lîng cña cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ NhËt
B¶n kÐo dµi suèt thËp niªn 1990 ®Õn nay. NÕu so víi cuéc khuñng ho¶ng
kinh tÕ 1973 – 1975 cña thÕ giíi T B¶n Chñ NghÜa, trong ®ã cã NhËt B¶n
th× møc ®é khñng ho¶ng lÇn nµy cßn tåi tÖ h¬n nhiÒu (cuéc khñng ho¶ng
1973 – 1975, n¨m 1973: t¨ng trëng GDP cña NhËt B¶n lµ 8%, ®Õn n¨m
1974 tuy cã bÞ gi¶m ®ét ngét ®Õn møc – 1,2%, song ®Õn n¨m 1975, l¹i
kh«i phôc trë l¹i ngay víi t¨ng trëng 3%, tiÕp ®ã n¨m 1976 lµ 4%, tõ ®ã
b×nh qu©n hµng n¨m cho ®Õn cuèi thËp niªn 1980 ®Òu ®¹t t¨ng trëng kho¶ng
5%).
§ã lµ biÓu hiÖn tæng qu¸t nhÊt cña khñng ho¶ng kinh tÕ NhËt B¶n
qua ®éng th¸i suy gi¶m cña t¨ng trëng GDP hµng n¨m.
4
Iii. c¶i c¸ch trong lÜnh vùc kinh tÕ cña nhËt b¶n
C¸c chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p c¶i c¸ch kinh tÕ ë NhËt B¶n kÓ tõ ®Çu
thËp kû 1990 ®Õn nay cã thÓ ®îc chia thµnh hai cum chÝnh s¸ch vµ biÖn
ph¸p chñ yÕu, ®ã lµ c¸c chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p mang tÝnh chÊt t×nh thÕ, vµ
c¸c ch¬ng tr×nh c¶i c¸ch kinh tÕ mét c¸ch c¬ b¶n vµ toµn diÖn.
1. C¸c chÝnh s¸ch vµ gi¶i ph¸p t×nh thÕ
Tríc t×nh tr¹ng suy tho¸i kinh tÕ nghiªm träng vµ kÐo dµi, ®ång yªn
bÊt æn ®Þnh, sù yÕu kÐm cña hÖ thèng ng©n hµng – tµi chÝnh, vµ c¸c vÊn ®Ò
kinh tÕ – x· héi kh¸c, ChÝnh phñ NhËt B¶n ®· thùc hiÖn kh¸ nhiÒu chÝnh
s¸ch vµ gi¶i ph¸p t¹m thêi ®Ó kh«i phôc vµ lÊy l¹i søc sèng cho nÒn kinh tÕ.
C¸c chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p lo¹i nµy thùc ra ®· ®îc ¸p dông nhiÒu lÇn
trong c¸c thËp kû tríc ®©y khi nÒn kinh tÕ NhËt B¶n cã biÓu hiÖn suy tho¸i
theo chu kú. Néi dung chñ yÕu cña nã lµ b¬m thªm tiÒn vµo nÒn kinh tÕ
b»ng c¸c ch¬ng tr×nh kÝch thÝch kinh tÕ trän gãi, t¨ng ®Çu t vµo c¸c c«ng
tr×nh c«ng céng, gi¶m thuÕ, gi¶m tû lÖ l·i suÊt chiÕt khÊu chÝnh thøc,…
nh»m kÝch thÝch nhu cÇu trong níc.
- C¸c ch¬ng tr×nh kÝch thÝch kinh tÕ trän gãi: §©y lµ mét gi¶i ph¸p
truyÒn thèng mµ ChÝnh phñ NhËt B¶n thêng sö dung ®Ó kh¸c phôc khñng
ho¶ng chu kú. §ã lµ viÖc dùa vµo ng©n s¸ch bæ sung hoÆc c¸c ch¬ng tr×nh
kÝch thÝch kinh tÕ trän gãi nh»m kÝch cÇu trong níc th«ng quq viÖc má réng
c¸c c«ng tr×nh c«ng céng. KÓ tõ khi nÒn kinh tÕ “bong bãng” sôp ®æ, ChÝnh
phñ NhËt B¶n ®· thùc hiÖn rÊt nhiÒu biÖn ph¸p c¶ gãi víi tæng chi phÝ lªn
tíi 107.000 tû Yªn. §©y chÝnh lµ nh÷ng biÖn ph¸p can thiÖp cña ChÝnh phñ
mµ theo lý thuyÕt cña Kªyn th× cã thÓ t¹o ra nh÷ng ®ßn bÈy cho nÒn kinh tÕ.
- C¾t gi¶m thuÕ vµ xo¸ matt phÇn nî cho c¸c c«ng ty kinh doanh bÊt
®éng s¶n: §©y còng lµ mét gi¶i ph¸p quan träng nh»m trî gióp c¸c c«ng ty
®ang ®øng tríc bê vùc th¼m cña sù ph¸ s¶n sau sù sôp ®æ cña nÒn kinh tÕ
bong bãng. VÝ dô, Néi c¸c cña thñ tíng Obuchi ®· thùc hiÖn gi¶m thuÕ thu
nhËp 9.000 tû Yªn (2%GDP). Møc thuÕ thu nhËp cao nhÊt cña c¶ cÊp quèc
gia vµ cÊp ®Þa ph¬ng ®· ®îc gi¶m tõ 65% xuèng cßn 50%. Sù gi¶m thuÕ
nµy ®îc hy väng lµ sÏ thóc ®Èy tiªu dïng c¸ nh©n vµ kÝch thÝch tinh thÇn
lµm viÖc chung. ViÖc gi¶m thuÕ ®Ó khuyÕn khÝch x©y dùng nhµ ë còng ®·
®îc tiÕn hµnh mét c¸ch réng r·i. H¬n n÷a, ChÝnh phñ NhËt B¶n ®· quyÕt
®Þnh gi¶m tû lÖ thuÕ kinh doanh kÕt hîp c¶ quèc gia vµ ®Þa ph¬ng tõ møc
46,36% xuèng 40,87% t¬ng ®¬ng víi 2,4 tû tû Yªn (0,4% GDP). Th«ng qua
c¸c cuéc c¶i c¸ch vµ gi¶m thuÕ nµy, ChÝnh phñ hy väng gi¶m g¸nh nÆng
thuÕ xuèng b»ng møc trung b×nh cña c¸c níc ®· c«ng nghiÖp ho¸.
5
Cïng víi qu¸ tr×nh nµy, viÖc lËp quyÕt ®Þnh vÒ ng©n s¸ch quèc gia vµ
c¶i c¸ch thuÕ ®· ®a vÊn ®Ò c¬ cÊu vµo bµn nghÞ sù. ChÝnh phñ ®· t¨ng ng©n
s¸ch vÒ nghiªn cøu c¬ b¶n vµ ph¸t triÓn 8,1%, c¸c thiÕt bÞ th«ng tin nh m¸y
vi tÝnh, m¸y photcoppy kü thuËt sè, vµ m¸y ®iÖn tho¹ kü thuËt sè sÏ ®îc
thanh lý ngay nÕu chóng Ýt h¬n 1 triÖu Yªn. §Ó khuyÕn khÝch sö dông c¸c
lo¹i « t« cã hiÖu qu¶ vµ Ýt g©y « nhiÔm m«i trêng, thuÕ xe kh¸ch vµ c¸c lo¹i
xe t¶i t¬ng tù sÏ ®îc gi¶m ®i.
Nh»m khuyÕn khÝch viÖc quèc tÕ ho¸ ®ång Yªn, ChÝnh phñ ®· ban
hµnh hÖ thèng bá thÇu më ®èi víi c¸c tr¸i phiÕu ng¾n h¹n, ®©y lµ matt h×nh
thøc miÔn thuÕ thu nhËp ®Æc biÖt ®èi víi c¸c tr¸i phiÕu ChÝnh phñ cho
nh÷ng ngêi kh«ng ph¶i c d©n NhËt B¶n. ChÝnh phñ còng ®· quyÕt ®Þnh huû
bá thuÕ giao dÞch chøng kho¸n vµ ban hµnh mét hÖ thèng thuÕ ®· ®îc cñng
cè trong n¨m 2001.
- Gi¶m l·i suÊt chiÕt khÊu chÝnh thøc: Tríc t×nh tr¹ng s¶n xuÊt ®×nh trÖ,
nhu cÇu ®Çu t trong níc gi¶m sót, ChÝnh phñ NhËt B¶n ®· liªn tôc gi¶m l·i
suÊt cho vay chÝnh thøc cña ng©n hµng nh»m kÝch thÝch ®Çu t. §©y còng lµ
mét trong nh÷ng híng c¬ b¶n cña chÝnh s¸ch kÝch cÇu trong níc. Trong
suèt nh÷ng n¨m 1990, l·i suÊt chÝnh thøc ®· lu«n ®îc gi¶m ®i tríc t×nh
tr¹ng kinh tÕ suy tho¸i. Ng©n hµng trung ¬ng NhËt B¶n ®· duy tr× mét tû lÖ
l·i suÊt thÊp tíi møc cha tõng cã trong lÞch sö NhËt B¶n (0,5%) trong suèt
nhiÒu n¨m liªn tôc vµ thËm chÝ hiÖn nay ®· xuèng tíi møc sÊp sØ con sè
kh«ng nh»m phuch håi vµ lÊy l¹i sinh khÝ cho nÒn kinh tÕ.
2. C¸c ch¬ng tr×nh c¶i c¸ch kinh tÕ mét c¸ch c¬ b¶n vµ toµn diÖn
Nguyªn nh©n s©u xa g©y ra t×nh tr¹ng tr× trÖ kÐo dµi cña nÒn kinh tÕ
NhËt B¶n lµ sù bÊt cËp hay nh÷ng h¹n chÕ cña m« h×nh kinh tÕ NhËt B¶n tríc bèi c¶nh míi cña t×nh h×nh kinh tÕ quèc tÕ, sù l¹c hËu cña hÖ thèng ng©n
hµng tµi chÝnh mang nÆng tÝnh bao cÊp, sù cøng nh¾c còng nh thiÕu minh
b¹ch cña bé m¸y hµnh chÝnh trong viÖc qu¶n lÝ vµ ®iÒu hµnh nÒn kinh tÕ…
ChÝnh v× vËy, ®Ó kh¾c phôc mét c¸ch triÖt ®Ó t×nh tr¹ng kinh tÕ suy tho¸i ®ßi
hái ph¶i tiÕn hµnh nh÷ng c¶i c¸ch toµn diÖn hÖ thèng kinh tÕ NhËt B¶n. Tuy
nhiªn, kh«ng ph¶i vÊn ®Ò nµy ®· ®îc nhËn thøc vµ thùc hiÖn ngay tõ ®Çu
thËp kû1990 sau khi nh÷ng “bong bãng” kinh tÕ bÊt ®«ng s¶n sôp ®æ ®Èy
nÒn kinh tÕ NhËt B¶n l©m vµo t×nh tr¹ng suy tho¸i nghiªm träng vµ kÐo dµi.
Mµ ph¶i ®Õn 1996, sau khi hµng lo¹t c¸c ch¬ng tr×nh kÝch thÝch kinh tÕ trän
gãi, nh ®· ®Ò cËp ®Õn ë trªn, kh«ng ®em l¹i hiÖu qu¶, ChÝnh phñ NhËt B¶n
díi sù l·nh ®¹o cña Thñ tíng Hashimoto míi ban hµnh mét lo¹t c¸c ch¬ng
tr×nh c¶i c¸c liªn quan ®Õn nhiÒu mÆt ho¹t ®éng cña nÒn kinh tÕ x· héi NhËt
B¶n. Cã 6 ch¬ng tr×nh c¶i c¸ch lín ®· ®îc ®a ra, trong ®ã cã 3 ch¬ng tr×nh
liªn quan ®Õn c¶i c¸ch kinh tÕ. §ã lµ: §iÒu chØnh chÝnh s¸ch kinh tÕ; C¶i
6
c¸ch c¬ cÊu kinh tÕ; vµ C¶i c¸ch hµnh chÝnh. Sau ®©y lµ mét sè néi dung c¬
b¶n nhÊt cña c¸c ch¬ng tr×nh c¶i c¸ch nµy.
Thø nhÊt, ®Ó thùc hiÖn c¶i c¸ch c¬ c©u kinh tÕ, Chinh phñ NhËt B¶n
mét mÆt ®· ¸p dông c¸c gi¶i ph¸p hç trî ®èi víi mét sè nghµnh c«ng nghiÖp
®ang bÞ sa sót nh luyÖn kim, ®ãng tÇu, ho¸ chÊt… nh»m ng¨n chÆn nguy c¬
ph¸ s¶n cña c¸c doanh nghiÖp ®ang ho¹t ®éng trong c¸c lÜnh vùc nµy. C¸c
gi¶i ph¸p chñ yÕu nh tµi trî qua ng©n s¸ch, kÝch thÝch ®æi míi trang thiÕt bÞ
qua thùc hiÖn khÊu hao nhanh, ¸p dông gi¶i ph¸p miÔn thuÕ vµ hç trî thÊt
nghiÖp… MÆt kh¸c, ChÝnh phñ ®· thùc thi c¸c gi¶i ph¸p ®Ó khuyÕn khÝch
®Çu t vµo c¸c nghµnh c«ng nghÖ míi nh u ®·i vÒ thuÕ ®Ó khuyÕn khÝch c¸c
ho¹t ®éng ®Çu t nghiªn cøu triÓn khai (R&D), thùc hiÖn trî cÊp cho c¸c ch¬ng tr×nh vµ dù ¸n quan träng cã qui m« lín, vµ c¸c dù ¸n trong c¸c lÜnh
vùc míi cã nhiÒu rñi ro. ChÝnh phñ còng thùc hiÖn hç trî cho c«ng t¸c
nghiªn cøu t¹i c¸c trêng, c¸c viÖn vµ kªu gäi vèn cña khu vùc t nh©n tËp
trung vµo nghiªn cøu c¬ b¶n, s¸ng chÕ quy tr×nh c«ng nghÖ míi.
Thø hai, cïng víi c¸c biÖn ph¸p kÝch cÇu cña ChÝnh phñ, c¸c c«ng ty
NhËt B¶n ®· thùc hiÖn hµng lo¹t c¸c gi¶i ph¸p nh:
+ C¾t gi¶m chi phÝ s¶n xuÊt, tríc hÕt lµ chi phÝ lao ®éng. Trong suèt
nh÷ng n¨m 1990, c¸c c«ng ty NhËt B¶n ®· hÕt søc h¹n chÕ viÖc tuyÓn thªm
c«ng nh©n míi, gi¶m c«ng nh©n hîp ®ång, khuyÕn khÝch nh÷ng ngêi cao
tuæi vÒ hu sím, vµ Ðp c¸c xÝ nghiÖp võa vµ nhá lµm thÇu kho¸n ph¶i gi¶m
tèi ®a c¸c chi phÝ s¶n xuÊt phô tïng. KÕt qu¶ lµ thÊt nghiÖp gia t¨ng vµ c¸c
c«ng nh©n thêng xuyªn cßn ®îc tuyÓn mé ph¶i lµm thªm giê song tiÒn l¬ng
l¹i kh«ng ®îc t¨ng mét cach t¬ng øng. ChÝnh v× thÕ trong suèt nh÷ng n¨m
1990, nh÷ng c¬ héi t×m kiÕm c«ng ¨n viÖc lµm t¹i c¸c c«ng së nhµ níc lÉn
khu vùc t nh©n cho nh÷ng ngêi d©n ë NhËt B¶n ë ®é tuæi lao ®éng, ®Æc biÖt
lµ nh÷ng sinh viªn míi vµ ®ang chuÈn bÞ tèt nghiÖp ra trêng, ®· trë nªn rÊt
khã kh¨n. §èi víi nh÷ng ai lÇn ®Çu tiªn ®i t×m kiÕm c«ng ¨n viÖc lµm th×
qu¶ thËt lµ c¬ héi rÊt máng manh. Bëi v× phÇn ®«ng c¸c c«ng ty NhËt B¶n
trong nh÷ng n¨m nµy lu«n ë trong t×nh tr¹ng suy tho¸i, hä ph¶i co nhá l¹i
quy m« häat ®éng kinh doanh ®Ó tr¸nh tæn thÊt vµ sa th¶i c«ng nh©n. Mét
sè nhá c¸c c«ng nh©n ®îc thuyªn chuyÓn tíi c¸c xÝ nghiÖp võa vµ nhá víi
nh÷ng c«ng viÖc mang tÝnh chÊt t¹m thêi.
+ TiÕn hµnh thu hÑp vµ gi¶m ®Çu t vµo nhiÒu kh©u s¶n xuÊt cÇn nhiÒu
lao ®éng, kh«ng cßn c¹nh tranh ®îc víi hµng nhËp khÈu, ®ång thêi chuyÓn
chóng sang c¸c níc §«ng ¸. §ã lµ c¸c nghµnh s¶n xuÊt phô tïng « t«, l¾p
r¸p ®å ®iÖn, ®iÖn tö, dÖt… Híng thÝch øng nµy ®· dÉn tíi nguy c¬ cña sù
“trèng rçng” nÒn c«ng nghiÖp trong níc mµ c¸c s¸ch b¸o ®· ®Ò cËp ®Õn rÊt
nhiÒu. Theo c¸c sè liÖu thèng kª cña 14 nghµnh c«ng nghiÖp, tû lÖ ®Çu t ra
níc ngoµi trong nh÷ng n¨m gi÷a thËp kû 90 b×nh qu©n ®Òu ®¹t trªn 27%, v-
7
ît xa møc 1,8% vµo n¨m 1986. Trong ®ã c«ng nghiÖp chÕ t¹o t¨ng m¹nh
nhÊt. VÝ dô, ®»u t ra níc ngoµi trong ngµnh chÕ t¹o « t« ®· t¨ng tõ 4,8%
n¨m 1986 lªn 38,1% n¨m 1995 (T¹p chÝ “Kinh tÕ hÖ” sè th¸ng 7/1996). Tû
träng s¶n xuÊt ë níc ngoµi (chØ mèi quan hÖ gi÷atæng ng¹ch tiªu thô cña
c¸c xÝ nghiÖp ë níc ngoµi thuéc ngµnh chÕ t¹o víi tæng ng¹ch tiªu thô cña
ngµnh chÕ t¹o trong níc) ®· t¨ng tõ 3% n¨m 1985 lªn 6,4% n¨m 1990 vµ
7,4% n¨m 1993, trong ®ã nghµnh s¶n xuÊt m¸y ®iÖn t¨ng lªn 12,6%, m¸y
mãc vËn t¶i t¨ng lªn 17,3% (S¸ch tr¾ng ®Çu t, Héi ChÊn hng mËu dÞch
NhËt B¶n n¨m 1995).
+ T¨ng cêng nhËp khÈu c¸c s¶n phÈm c«ng nghiÖp, b¸n thµnh phÈm,
vµ linh kiÖn, ®Æc biÖt lµ nh÷ng s¶n phÈm ®îc s¶n xuÊt tõ nh÷ng c¬ së chÕ
t¹o cña NhËt B¶n ë níc ngoµi vµ n©ng cao h¬n n÷a gi¸ c¶ hµng xuÊt khÈu ®Ó
bï l¹i nh÷ng thiÖt h¹i do s t¨ng gi¸ cña ®ång Yªn g©y ra. VÝ dô trong n¨m
1995, nhiÒu c«ng ty xuÊt khÈu cña NhËt B¶n ®· t¨ng gi¸ hµng xuÊt khÈu tõ
10 – 15%. §iÒu nµy ®· khiÕn cho hµng nhËp khÈu dÔ cã ®iÒu kiÖn th©m
nhËp h¬n vµo thÞ trêng NhËt B¶n trong khi ®ã hµng xuÊt khÈu tõ NhËt B¶n
l¹i khã ®îc chÊp nhËn h¬n ®èi víi ngêi tiªu dïng níc ngoµi. Theo sè liÖu
thèng kª, xuÊt khÈu cña NhËt B¶n trong name 1995 chØ t¨ng cã 2,6%so víi
5,1% vµo n¨m 1994, trong khi ®ã, nhËp khÈu t¨ng tíi 9,2% so víi 8,4% vµo
n¨m 1994. Do xuÊt khÈu gi¶m vµ nhËp khÈu t¨ng, c¸n c©n mËu dÞch thÆng
d cña NhËt B¶n ®· gi¶m ®i ®¸ng kÓ. Song ®iÒu ®¸ng nãi lµ trong khi thÆng
d mËu dÞch víi Mü vµ EU gi¶m ®i th× thÆng d mËu dÞch cña NhËt B¶n víi
Ch©u ¸ vÉn tiÕp tôc t¨ng nhanh, chøng tá Ch©u ¸ ngµy cµng trë thµnh mét
thÞ trêng xuÊt khÈu quan träng cña NhËt B¶n. VÝ dô, xuÊt khÈu cña NhËt
B¶n sang Ch©u ¸ trong 6 th¸ng ®Çu n¨m 1995 ®· lªn tíi 99,8 tû ®«la, cao
h¬n c¶ xuÊt khÈu cña NhËt B¶n sang Mü vµ EU céng l¹i (97,3 tû ®«la).
(TrÞnh Ngäc - Kinh tÕ NhËt B¶n phôc håi trong sù tr× trÖ. Nghiªn cøu
NhËt B¶n, sè 1(5), 3/1996).
+ T¨ng cêng liªn doanh, liªn kÕt víi níc ngoµi trong viÖc nghiªn cøu
vµ ph¸t triÓn c¸c s¶n phÈm míi. §ång thêi tÕn hµnh ®µo t¹o l¹i lao ®éng,
hîp nhÊt c¸c c¬ së s¶n xuÊt kh«ng cã hiÖu qu¶, hoÆc b¸n l¹i cho c¸c nhµ
®Çu t níc ngoµi…
Thø ba, trong lÜnh vùc tµi chÝnh, “Bing Bang” ®îc coi lµ mét trong
nh÷ng cuéc c¶i c¸ch cã vÞ trÝ quan träng hµng ®Çu. §©y lµ mét cuéc c¶i
c¸ch toµn diÖn, s©u s¾c, vµ triÖt ®Ó víi môc tiªu c¬ b¶n lµ: lµm cho thi trêng
tµi chÝnh NhËt B¶n n¨ng ®éng h¬n, linh ho¹t h¬n, tù do h¬n, minh b¹ch,
chuÈn mùc h¬n vµ cã thÓ s¸nh vai víi nh÷ng trung t©m tµi chÝnh lín nh
New York vµ Lu©n §«n. Nh÷ng néi dung chñ yÕu cña cuéc c¶i c¸ch nµy lµ:
+ Më réng sù lùa chän cho c¸c nhµ ®Çu t vµ nh÷ng ngêi ®i vay.
8
+ C¶i tiÕn chÊt lîng phôc vô cña c¸c trung gian tµi chÝnh vµ thóc ®Èy
sù c¹nh tranh gi÷a c¸c ng©n hµng.
+ Ph¸t triÓn mét thÞ trêng ®em l¹i nhiÒu lîi Ých h¬n.
+ ThiÕt lËp nh÷ng khung khæ ph¸p lý vµ nh÷ng quy ®Þnh ®¸ng tin cËy
cho sù giao dÞch b×nh ®¼ng, minh b¹ch.
Trªn c¬ së nh÷ng híng c¶i c¸ch c¬ b¶n nãi trªn, ChÝnh phñ NhËt B¶n
®· ban hµnh vµ thùc hiÖn hµng lo¹t c¸c chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p c¶i c¸ch cô
thÓ ®èi víi tõng lÜnh vùc cña hÖ thèng tµi chÝnh. Trong ®ã, ®Æc biÖt lµ c¸c
chÝnh s¸ch c¬ cÊu l¹i Bé Tµi ChÝnh, chÝnh s¸ch t¨ng cêng vai trß cña Ng©n
hµng trung ¬ng NhËt B¶n, chÝnh s¸ch c¬ cÊu l¹i c¸c ng©n hµng th¬ng m¹i,
chÝnh s¸ch níi láng c¸c quy chÕ t¹o ®iÒu kiÖn cho sù ph¸t triÓn cña c¸c thÞ
trêng vèn ®éc lËp vµ sù th©m nhËp vµo c¸c c«ng viÖc kinh doanh lÉn nhau
cña c¸c c¬ quan tµi chÝnh nh»m t¨ng cêng kh¶ n¨ng c¹nh tranh cña chóng,
c¸c chÝnh s¸ch vÒ l·i suÊt tÝn dông, tû gi¸ ®ång Yªn, vµ thÞ trêng chøng
kho¸n, c¸c chÝnh s¸ch vÒ thuÕ, thu chi ng©n s¸ch vµ b¶o hiÓm…(HÖ thèng
tµi chÝnh NhËt B¶n: nh÷ng ®Æc trng c¬ b¶n vµ cuéc c¶i c¸ch hiÖn nay; chñ
biªn TrÇn Quang Minh, Nxb KHXH, Hµ Néi, 2003). Chi tiÕt qu¸ tr×nh
thùc hiÖn c¶i c¸ch tµi chÝnh “Bing Bang” cña NhËt B¶n ®îc chØ râ trong
b¶ng sau:
TiÕn tr×nh thùc hiÖn “Big Bang” cña NhËt B¶n
C¸c kho¶n môc
1. Më réng sù lùa chän cho c¸c
nhµ ®Çu t vµ c¸c tæ chøc t¨ng
nguån vèn
-
1997
1998
Tù do ho¸ giao dÞch vèn vµ
kinh doanh no¹i hèi trong
níc còng nh ngoµi níc
Thùc hiÖn tµi kho¶n chøng
kho¸n chung
10/98
-
Tù do ho¸ hoµn toµn c¸c
lo¹i chøng kho¸n
12/98
-
Giíi thiÖu viÖc b¸n uû th¸c
®Çu t kh«ng cÇn qua quÇy
cña ng©n hµng vµ c¸c tæ
chøc kh¸c
-
-
T¨ng kh¶ n¨ng thanh to¸n
cña ABS vµ c¸c kho¶n nî
kh¸c
1999
2000
2001
4/98
12/98
9/98
9
-
Më réng ®Þnh nghÜa vÒ
chøng kho¸n
-
C¶i c¸ch chÕ ®é l¬ng hu
2. C¶i tiÕn chÊt lîng c¸c lo¹i
dÞch vô vµ ®Èy m¹nh c¹nh
tranh
- Khai th¸c sö dông c¸c c«ng
ty cæ phÇn
- Xo¸ bá nh÷ng h¹n chÕ trong
ho¹t ®éng kinh doanh ë c¸c
chi nh¸nh cña c¸c tæ chøc
tµi chÝnh
- ChuyÓn tõ chÕ ®é cÊp giÊy
phÐp sang chÕ ®é d¨ng ký
®èi víi c¸c c«ng ty chøng
kho¸n
12/98
2/97
3/98
10/99
12/98
- Tù do ho¸ møc hoa 10ang
cña ngêi m«i giíi
10/99
10/99
- Cho phÐp c¸c ng©n hµng
ph¸t hµnh th¼ng tr¸i phiÕu
vµ cæ phiÕu
3. Sö dông thÞ trêng th©n
thiÖn, nhiÒu h¬n
- C¶i tiÕn mua b¸n ngo¹i tÖ vµ
xo¸ bá møc Ên dÞnh cho
c¸c lo¹i chøng kho¸n cã
trong danh s¸ch
- T¨ng cêng chøc n¨ng cña thÞ
trêng ®¨ng ký qua m¸y
- Xo¸ bá thuÕ giao dÞch chøng
kho¸n vµ thuÕ ë thÞ trêng
hèi ®o¸i
- Xo¸ bá mét phÇn thuÕ cña
nh÷ng ngêi cã JGBs
4. C¶i tiÕn khung ph¸p lý cho
viÖc trao ®æi b×nh ®¼ng vµ
minh b¹ch
12/98
12/98
4/99
4/99
- Thùc hiÖn ngay c¸c biÖn
10
ph¸p hµnh ®éng ®óng
- T¨ng cêng chÕ ®é c«ng khai
t×nh h×nh kinh doanh cña
c¸c doanh nghiÖp
- C¶i c¸ch c¸c tiªu chuÈn vÒ
kÕ to¸n: ®¸nh gia kÕ to¸n
thÞ trêng b»ng ®iÓm
4/99
12/98
3/01
11
Ch¬ng ii: mét sè thµnh c«ng bíc ®Çu cña
c¶i c¸ch kinh tÕ ë nhËt b¶n
Cã thÓ thÊy t sau cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh – tiÒn tÖ khu vùc
§«ng ¸ NhËt B¶n ®· cã nh÷ng cè g¾ng xóc tiÕn m¹nh h¬n ch¬ng tr×nh c¶i
c¸ch nÒn kinh tÕ cña m×nh. Trªn thùc tÕ cuéc khñng ho¶ng ®· lµm béc lé râ
nh÷ng ®iÓm h¹n chÕ trong b¶n th©n nÒn kinh tÕ NhËt B¶n, nhÊt lµ trong hÖ
thèng Tµi chÝnh Ng©n hµng buéc NhËt B¶n ph¶i cã sù c¶i c¸ch toµn diÖn.
Nh×n l¹i c¸c cuéc c¶i c¸ch trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ta thÊy NhËt B¶n
kh«ng chØ chó träng vµo ph¬ng diÖn t¹o cÇu, kÝch cÇu mµ cßn chó ý c¶ khÝa
c¹nh cung cña nÒn kinh tÕ nh»m t¹o ra mét c¬ cÊu kinh tÕ hîp lý trªn c¬
sëph¸t triÓn m¹nh c¸c ngµnh kinh tÕ kü thuËt cao.
Trªn ph¬ng diÖn cÇu, ChÝnh phñ NhËt B¶n ®· cã nhiÒu ch¬ng tr×nh
kÝch thÝch kinh tÕ hµng n¨m nh»m më réng ®Çu t. Bªn c¹nh ®ã lµ nh÷ng cè
g¾ng tËp trung gi¶i quyÕt c¸c kho¶n nî khã ®ßi, nh»m t¹o sù lµnh m¹nh
trong hÖ thèng ng©n hµng, kÝch thÝch c¸c ho¹t ®éng ®Çu t t nh©n. Trong c¸c
ch¬ng tr×nh c¶i c¸ch cña Thñ tíng NhËt B¶n tríc «ng Koizumi l¹i chó träng
kÝch thÝch ®Çu t t nh©n, h¹n chÕ, gi¶m tµi trî ®Çu t c«ng céng nh»m tiÕn tíi
c©n b»ng ng©n s¸ch. Ch¼ng h¹n theo dù to¸n ng©n s¸ch n¨m tµi chÝnh 2002,
c«ng tr¸i ®îc ph¸t hµnh kh«ng qua 30 ngh×n tû Yªn,gi¶m 10% ODA vµ
gi¶m ®Çu t c«ng céng 10%. §Ó kÝch thÝch m¹nh h¬n ®Çu t t nh©n chÝnh phñ
®· tËp trung vµo gi¶i quyÕt nî khã ®ßi th«ng qua mét sè gi¶i ph¸p m¹nh cã
tÝnh kh¶ thi nh b¸n l¹i nî, cho doanh nghiÖp chÞu nî ph¸ s¶n, ng©n hµng tù
huû bá mét phÇn nî. Cïng víi ®ã thùc hiÖn gi¶m thuÕ ®Ó kÝch thÝch ngêi
d©n t¨ng chi tiªu vµ ®Çu t ph¸t triÓn kinh tÕ.
Trªn ph¬ng diÖn cung nhµ níc chó ý ®Èy m¹nh c¶i c¸ch c¬ cÊu vµ thÓ
chÕ kinh tÕ nh»m t¹o m«i trêng th«ng tho¸ng cho c¸c doanh nghiÖp ho¹t
®éng. C¸c chÝnh s¸ch Nhµ níc tËp trung chó träng ph¸t triÓn c¸c nghµnh
c«ng nghÖ cao ®¹i diÖn cho nÒn kinh tÕ míi – kinh tÕ tri thøc. Xóc tiÕn ch¬ng tr×nh ph¸t triÓn tæng thÓ vïng kinh tÕ nh»m g¾n kÕt c¸c khu vùc trong
nÒn kinh tÕ theo 4 trôc chÝnh: §«ng – B¾c, ven biÓn NhËt B¶n, ven Th¸i
B×nh D¬ng vµ trôc phÝa t©y NhËt B¶n, qua ®ã ph¸t huy lîi thÕ so s¸nh cña
tõng vïng trong ho¹t ®éng kinh doanhhîp tac quèc tÕ. NhËt B¶n còng ®Èy
m¹nh tiÕn tr×nh tù do ho¸ vµ héi nhËp quèc tÕ. Bªn c¹nh gia t¨ng c¸c ho¹t
®éng hîp t¸c víi ASEAN, NhËt B¶n còng tõng bíc më cöa thÞ trêng néi ®Þa
vµ tù do ho¸ c¸c ho¹t ®éng kinh doanh, thu hót nhiÒu h¬n dßng vèn níc
ngoµi ®æ vµo thÞ trêng NhËt B¶n.
§iÒu ®¸ng chó ý trong c¸c cuéc c¶i c¸chgÇn ®©y lµ chó träng ph¸t
triÓn kinh tÕ theo híng gia t¨ng néi nhu, l¸y néi nhu lµm ®éng lùc ph¸t
triÓn.
12
I. mét sè thµnh c«ng bíc ®Çu cña c¶i c¸ch kinh tÕ
NhËt B¶n
Nh×n mét c¸ch tæng thÓ, c¶i c¸ch kinh tÕ ë NhËt B¶n ®· thu ®îc
nh÷ng kÕt qu¶ t¬ng ®èi kh¶ quan. C¸c cuéc c¶i c¸ch nµy ®· vµ ®ang dÉn tíi
nh÷ng thay ®æi m¹nh mÏ c¬ cÊu kinh tÕ NhËt B¶n, lµm cho khu vùc tµi
chÝnh NhËt B¶n ®· trë lªn cã søc c¹nh tranh m¹nh h¬n vµ, sù th©m nhËp cña
níc ngoµi vµo nÒn kinh tÕ NhËt B¶n còng trë nªn Ýt khã kh¨n h¬n. C¸c cuéc
c¶i c¸ch nµy còng ®· dÉn tíi sù c¬ cÊu l¹i c¸c c«ng ty vµ sù ph¸t triÓn m¹nh
cña c¸c thÞ trêng vèn ®éc lËp. H¬n 10 n¨m tríc d©y, ngêi NhËt B¶n kh«ng
thÓ nghÜ r»ng sù xuÊt hiÖn cña thÞ trêng vèn sÏ lµ mét lùc lîng quan träng
thóc ®Èy sù c¬ cÊu l¹i nÒn kinh tÕ NhËt B¶n vµ lµm thay ®æi phong c¸ch
qu¶n lý truyÒn thèng trong c¸c c«ng ty cña NhËt B¶n. Sù ra ®êi cña mét ban
gi¸m ®èc ®éc lËp vµ quyÒn lîi cña c¸c cæ ®«ng lµ nh÷ng vÊn ®Ò ®¸ng chu ý
hiÖn nay ë c¸c c«ng ty NhËt B¶n. ChÕ ®é lµm viÖc suèt ®êi vµ tr¶ l¬ng theo
th©m niªn còng ®· trë nªn kh«ng cßn thÝch hîp n÷a. NÕu nh trong nh÷ng
n¨m 1980, ngêi ta kh«ng thÓ tuyÓn mé sinh viªn giái tõ mét trêng ®¹i häc
cã tiÕng ë NhËt B¶n vµo lµm viÖc cho mét c«ng ty mµ kh«ng ph¶i lµ lín
hoÆc kh«ng ph¶i Bé tµi chÝnh; vµ ngêi NhËt B¶n còng kh«ng thÝch thó vµo
lµm viÖc trong c¸c c«ng ty níc ngoµi, th× trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, t×nh
h×nh ®· hoµn toµn kh¸c. Nh÷ng sù thay ®æi nµy, mét phÇn chÝnh lµ kÕt qu¶
cña nh÷ng cuéc c¶i c¸ch kinh tÕ trong nh÷ng n¨m 1990, ®Æc biÖt lµ cuéc c¶i
c¸ch hÖ thèng tµi chÝnh trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y cña NhËt B¶n.
1. Nh÷ng tiÕn bé trong viÖc ®iÒu chØnh c¬ cÊu kinh tÕ.
KÓ tõ khi nÒn kinh tÕ “bong bãng” bÞ sôp ®æ, ChÝnh phñ NhËt B¶n ®·
ban hµnh kh¸ nhiÒu gi¶i ph¸p kÝch thÝch c¶ gãi víi quy m« lín cïng víi c¸c
luËt c¶i c¸ch tµi chÝnh vµ tû lÖ l·i suÊt thÊp nh»m chuyÓn ®æi c¬ cÊu kinh tÕ.
Nh÷ng gi¶i ph¸p nµy ®· gãp phÇn thóc ®Èy m¹nh mÏ sù ph¸t triÓn cña khu
vùc kinh tÕ t nh©n. C¸c nhµ l·nh ®¹o kinh doanh cña khu vùc t nh©n ®·
phÇn nµo lÊy l¹i ®îc lßng tin trong viÖc ®a khu vùc t nh©n thµnh khu vùc ®i
®Çu trong viÖc ®em l¹i sù phôc håi kinh tÕ cho NhËt B¶n. Díi t¸c ®éng cña
c¸c chÝnh s¸ch c¶i c¸ch, c¸c tËp ®oµn c«ng ty cña NhËt B¶n ®· vµ ®ang tiÕn
hµnh viÖc c¬ cÊu l¹i theo híng phï hîp víi xu thÕ toµn cÇu ho¸ kinh tÕ. Cã
4 tÝn hiÖu chøng tá c¸c tËp ®oµn c«ng ty NhËt B¶n ®ang tù chuyÓn ®æi theo
híng mét c¬ cÊu cã kh¶ n¨ng c¹nh tranh m¹nh h¬n.
Thø nhÊt lµ cã sù thay ®æi trong kh©u qu¶n lý theo híng t¨ng cêng
vai trß cña nh÷ng ngêi n¾m cæ phÇn. Theo híng nµy, c¸c tËp ®oµn c«ng ty
13
NhËt B¶n ®îc ®Æt díi sù gi¸m s¸t chÆt chÏ cña c¸c cæ ®«ng, vµ do ®ã c¸c
ho¹t ®éng kinh doanh sÏ trë nªn cã hiÖu qu¶ h¬n.
Thø hai lµ viÖc thùc hiÖn hÖ thèng tÝnh to¸n thèng nhÊt. HÖ thèng nµy
®· cã t¸c dông quan träng trong viÖc t¨ng cêng sù minh b¹ch còng nh buéc
c¸c c«ng ty ph¶i tËp trung vµo nh÷ng kh¶ n¨ng cèt lâi cña hä.
Thø ba lµ c¸c c«ng ty ®ang xóc tiÕn viÖc n©ng cao chÊt lîng l·nh ®¹o
b»ng c¸ch ®a vµo c¸c gi¸m ®èc tõ bªn ngoµi. B»ng c¸ch nµy c¸c nhµ qu¶n
lý cã thÓ nghe ®îc nhiÒu ý kiÕn kh¸c nhau vµ kh«ng thiªn vÞ vÒ chiÕn lîc
c«ng ty cña hä, cho phÐp hä thùc hiÖn nh÷ng thay ®æi lµm t¨ng kh¶ n¨ng
c¹nh tranh h¬n. ViÖc lµm nµy còng gãp phÇn t¨ng cêng vai trß cña l·nh ®¹o
v× nã t¸ch chøc n¨ng kiÓm tra khái chøc n¨ng ho¹t ®éng kinh doanh.
Thø t, viÖc qu¶n lý c¸c nguån nh©n lùc còng ®ang cã sù thay ®æi.
NhiÒu c«ng ty hiÖn nay nhÊn m¹nh vµo kh¶ n¨ng lµm viÖc h¬n lµ sù th©m
niªn vµ thuª mín suèt ®êi. VÝ dô, theo mét nghiªn cøu, chØ cã 6,3% ngêi
NhËt cho r»ng hÖ thèng tr¶ l¬ng theo th©m niªn cÇn ®îc duy tr×, trong khi
®ã 53,8% cho r»ng tiÒn l¬ng cÇn ®îc tr¶ trªn c¬ së c«ng viÖc thùc tÕ .
Bªn c¹nh nh÷ng nh©n tè kÓ trªn, sù ph¸t triÓn m¹nh cña ®Çu t níc
ngoµi vµo NhËt B¶n còng lµ mét ®éng lùc kh¸c cho sù thay ®æi c¬ cÊu c¸c
ngµnh. §Æc biÖt lµ cuéc c¶i c¸ch tµi chÝnh Big Bang ®· vµ ®ang dÉn tíi
nh÷ng thay ®æi c¬ cÊu s©u s¾c ë NhËt B¶n. Khu vùc tµi chÝnh NhËt B¶n trë
nªn cã søc c¹nh tranh m¹nh h¬n vµ sù th©m nhËp cña níc ngoµi vµo khu
vùc nµy còng trë nªn Ýt khã kh¨n h¬n. Theo c¸c sè liÖu thèng kª, ®Çu t trùc
tiÕp níc ngoµi (FDI) vµo NhËt B¶n trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®· t¨ng rÊt
m¹nh. Trong ®ã kho¶ng 34,1% tæng vèn FDI lµ vµo khu vùc tµi chÝnh, vµ
khoang 24% vµo kü thuËt th«ng tin vµ c¸c ngµnh th¬ng nghiÖp b¸n lÎ. FDI,
ngoµi c¸c kho¶n tiÒn ®Çu t, ®· ®a vµo NhËt B¶n c¸c quan ®iÓm cña c¸c nhµ
®Çu t vµ c¸c kiÓu qu¶n lý c«ng ty kh«ng chØ míi mµ cßn cã thÓ ¸p dông ®èi
víi c¸c xÝ nghiÖp NhËt B¶n truyÒn thèng. NÕu nh tríc ®©y ngêi NhËt B¶n ®·
kh«ng thÝch thó lµm viÖc trong c¸c c«ng ty níc ngoµi ë NhËt B¶n th× trong
nh÷ng n¨m gÇn ®©y t×nh tr¹ng nµy ®· ®îc c¶i thiÖn rÊt nhiÒu. VÝ dô, nhiÒu
ngêi NhËt B¶n ®· hoan nghªnh sù s¸t nhËp cña Nissan vµ Renault nh»m cøu
v·n sù sèng cßn cña Nissan, trong khi thõa nhËn r»ng sù sèng cßn kh«ng
thÓ cã ®îc nÕu kh«ng chÊp nhËn sù c¬ cÊu l¹i tËp ®oµn mét c¸ch ®au ®ín
nh sa th¶i c«ng nh©n,…
TÊt c¶ nh÷ng nh©n tè kÓ trªn ®· gãp phÇn t¹o ra mét sù chuyÓn dÞch
®¸ng kÓ trong néi bé c¸c ngµnh kinh tÕ cña NhËt B¶n. NhiÒu ngµnh c«ng
nghiÖp míi ®· ra ®êi vµ ph¸t triÓn nh: Th«ng tin liªn l¹c, viÔn th«ng, ®iÖn tö
vµ ®iÖn d©n dông…, nhiÒu ngµnh c«ng nghiÖp truyÒn thèng ®· ® îc ®iÒu
chØnh theo hín thu hÑp s¶n xuÊt, hoÆc liªn doanh liªn kÕt, hoÆc t¨ng cêng
14
n¨ng lùc s¶n xuÊt nh» n©ng cao hiÖu qu¶ s¶n xuÊt kinh doanh nh: «t«, s¾t
thÐp, x©y dùng…(§iÒu chØnh c¬ cÊu kinh tÕ NhËt B¶n trong bèi c¶nh toµn
cÇu ho¸, Chñ biªn Vò V¨n Hµ, Nxb. KHXH, Hµ Néi, 2002).
Cã thÓ nãi r»ng, kÓ tõ ®Çu thËp kû 90 ®Õn nay NhËt B¶n ®· vµ ®ang ë
trong mét qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi c¬ cÊu kinh tÕ s©u s¾c. NÒn kinh tÕ NhËt
B¶n ®ang chuyÓn dÞch theo híng gi¶m sù can thiÖp cña ChÝnh phñ vµ t¨ng
cêng sù c¹nh tranh cña mét nÒn kinh tÕ më theo c¬ chÕ thÞ trêng, vµ theo híng mét nÒn kinh tÕ mµ sù tiÕn bé cña ký thuËt th«ng tin ®ang ®îc lan réng
mét c¸ch nhanh chãng ®em l¹i nh÷ng kh¶ n¨ng c¹nh tranh míi cho c¸c
c«ng ty trªn thÞ trêng. Tríc vµ ngay sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø hai, n«ng
nghiÖp vµ dÖt lµ nh÷ng ngµnh ®Æc trng cña c¬ cÊu kinh tÕ NhËt B¶n kiÓu cò.
Trong nh÷ng thËp kû gÇn ®©y, c¬ cÊu kinh tÕ NhËt B¶n l¹i ®îc ®Æc trng bëi
c¸c c«ng ty to lín ®· ®îc thiÕt lËp mét c¸ch v÷ng ch¾c trong nhiÒu ngµnh
c«ng nghiÖp nÆng (nh luyÖn kim, chÕ t¹o m¸y, vµ ho¸ chÊt), hÖ thèng ng©n
hµng, vµ c¸c c«ng ty th¬ng m¹i tæng hîp lín,… Vµ trong nh÷ng n¨m gÇn
®©y, c¬ cÊu kinh tÕ nµy l¹i ®ang ®îc chuyÓn ®æi theo híng c¶i tæ c¬ cÊu vµ
®Çu t vµo kü thuËt th«ng tin ®Ó cã thÓ ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶ trong bèi c¶nh
toµn cÇu ho¸ kinh tÕ ®ang diÔn ra m¹nh mÏ trªn thÕ giíi. Bªn c¹nh nh÷ng
ngµnh nghÒ truyÒn thèng ®· vµ ®ang ®îc c¶i tæ vµ n©ng cÊp, cã rÊt nhiÒu
ngµnh nghÒ míi ®ang ®îc h×nh thµnh trong nÒn kinh tÕ NhËt B¶n. Ngêi ta
gäi ®ã lµ “Kinh tÕ NhËt B¶n kiÓu míi”. Sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngµnh chÝnh
lµ nh©n tè quan trängnhÊt t¹o ra g¬ng mÆt míi cña nÒn kinh tÕ NhËt B¶n.
2. Nh÷ng thµnh tùu trong lÜnh vùc c¶i c¸ch tµi chÝnh.
Theo ®¸nh gi¸ chung, cuéc c¶i c¸ch hÖ thèng tµi chÝnh NhËt B¶n ®· thu
®îc nh÷ng kÕt qu¶ bíc ®Çu nh: Vai trß vµ chøc n¨ng cña hai c¬ quan chñ
yÕu trong hÖ thèng tµi chÝnh lµ Bé Tµi chÝnh (MOF) vµ Ng©n hµng Trung ¬ng NhËt B¶n (BOJ) ®· cã sù thay ®æi vÒ c¬ b¶n víi viÖc t¨ng cêng tÝnh ®éc
lËp vµ quyÒn tù quyÕt cña BOJ trong viÖc qu¶n lý vµ thùc hiÖn chÝnh s¸ch
tiÒn tÖ; LuËt Ng©n hµng míi ®· cã hiÖu lùc vµ ®i vµo ho¹t ®éng kÓ tõ n¨m
1997; nhiÒu ng©n hµng ®· tiÕn hµnh viÖc b¸n nh÷ng uû th¸c ®Çu t; c¸c c¬
quan tµi chÝnh ®· cã quyÒn chñ ®éng h¬n trong viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn
®Ò n¶y sinh; vµ rÊt nhiÒu c«ng ty kinh doanh chøng kho¸n ®· ®îc thµnh lËp
vµ ®i vµo ho¹t ®éng. ViÖc hîp nhÊt, c¸c ng©n hµng nh»m lµm t¨ng søc m¹nh
tµi chÝnh vµ kh¶ n¨ng lîi nhuËn ®· ®îc ®Èy m¹nh. Sù th©m nhËp cña c¸c
ng©n hµng th¬ng m¹i vµ ng©n hµng uû th¸c vµo kinh doanh b¶o hiÓm th«ng
qua c¸c chi nh¸nh còng ®· ®îc thùc hiÖn…
Sau h¬n 5 n¨m triÓn khai vµ thùc hiÖn, cuéc c¶i c¸ch hÖ thèng tµi
chÝnh NhËt B¶n bíc ®Çu ®· thu ®îc nh÷ng kÕt qu¶ ®¸ng khÝch lÖ. Cuéc c¶i
c¸ch nµy ®· vµ ®ang dÉn tíi nh÷ng thay ®æi c¬ cÊu s©u s¾c ë NhËt B¶n. Khu
vùc tµi chÝnh NhËt B¶n ®· trë nªn cã søc c¹nh tranh h¬n, sù th©m nhËp cña
15
níc ngoµi vµo khu vùc nµy còng trë nªnÝt khã kh¨n h¬n, c¸c thÞ trêng vèn
®éc lËp còng ®· ®îc ph¸t triÓn thªm mét bíc. C¸c c¬ quan tµi chÝnh NhËt
B¶n ®· hoµn toµn ®îc tù do trong c¸c ho¹t ®éng cña m×nh vµ c¸c ph¬ng tiÖn
qu¶n lý tµi s¶n ®· ®îc c¶i thiÖn mét c¸ch cã ý nghÜa, sù th©m nhËp lÉn nhau
vÒ c«ng viÖc kinh doanh cña c¸c ng©n hµng, c¸c c«ng ty chøng kho¸n vµ
c«ng ty b¶o hiÓm, cïng víi xu híng hîp nhÊt c¸c lo¹i c¬ quan nµy ®· ®îc
®Èy m¹nh, c¸c thÞ trêng vèn ®· ®îc ph¸t triÓn thªm mét bíc, ®Æc biÖt lµ
m¹ng líi thÞ trêng th«ng qua hÖ th«ng trao ®æi th¬ng m¹i ®iÖn tö vµ qua
Internet; Sù liªn doanh, liªn kÕt víi níc ngoµi vµ sù th©m nhËp cña c¸c c«ng
ty µi chÝnh níc ngoµi vµo NhËt B¶n ®· ®îc ®Èy m¹nh díi c¸c h×nh thøc nh:
FDI, mua cæ phÇn, tham gia trùc tiÕp vµo c«ng viÖc qu¶n lý cña c¸c c«ng ty
NhËt B¶n vµ c¸c thÞ trêng chøng kho¸n ë NhËt B¶n; Vµ chÊt lîng qu¶n lý
tÝn dông cña c¸c c¬ quan trong hÖ thèng tµi chÝnh NhËt B¶n ®· ®îc c¶i thiÖn
rÊt ®¸ng kÓ (HÖ thèng tµi chÝnh NhËt B¶n: Nh÷ng ®¨c trng c¬ b¶n vµ cuéc
c¶i c¸ch hiÖn nay; chñ biªn TrÇn Quang Minh, Nxb KHXH, Hµ Néi,
2003).
II. nh÷ng chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p c¶i c¸ch trong
tõng lÜnh vùc cña hÖ thèng tµi chÝnh
MÆc dï ®· tõng cã nh÷ng ®ãng gãp quan träng vµo sù ph¸t triÓn kinh
tÕ cña NhËt B¶n, ®Æc biÖt lµ trong thêi kú t¨ng trëng ngo¹n môc (1955 –
1973), hÖ thèng tµi chÝnh NhËt B¶n mµ trong ®ã c¸c ng©n hµng ®ãng vai trß
trung t©m, kÓ tõ cuèi thËp kû 80 ®Õn nay ®· béc lé rÊt nhiÒu nh÷ng yÕu kÐm
vµ bÊt cËp, ¶nh hëng tiªu cùc ®Õn sù ph¸t triÓn kinh tÕ cña ®Êt níc. Trong
suèt h¬n mét thËp kû võa qua, ChÝnh phñ NhËt B¶n ®· ph¶i thùc hiÖn kh¸
nhiÒu chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p nh»m c¬ cÊu l¹i hÖ thèng tµi chÝnh thÝch øng
víi nh÷ng ®ßi hái cña t×nh h×nh kinh tÕ trong níc vµ bèi c¶nh quèc tÕ míi.
Tuy nhiªn, nh÷ng gi¶i ph¸p t×nh thÕ ®îc thùc hiÖn trong nh÷ng n¨m ®Çu
thËp kû 90 ®· chøng tá r»ng ®ã kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ph¬ng thuèc h÷u hiÖu
®Î ch÷a trÞ c¨n bÖnh “khñng ho¶ng c¬ cÊu” kinh tÕ nãi chung vµ hÖ thèng
tµi chÝnh cña NhËt B¶n nãi riªng. ChØ khi ch¬ng tr×nh “Big Bang” do Thñ tíng Hashimoto khëi síng vµ ®îc thùc hiÖn kÓ tõ th¸ng 11/1996, hÖ thèng tµ
chÝnh NhËt B¶n míi thùc sù bíc vµo mét cuéc c¶i c¸ch s©u s¾c vµ toµn
diÖn.
§Æc ®iÓm næi bËt cña hÖ thèng tµi chÝnh NhËt B¶n lµ chñ yÕu dùa vµo
ng©n hµng nªn tríc hÕt chóng ta sÏ ®i vµo c¸c chÝnh s¸ch, biÖn ph¸p ®Ó c¶i
c¸ch ng©n hµng trung ¬ng (NHTW) vµ ng©n hµng th¬ng m¹i (NHTM).
1. C¸c chÝnh s¸ch ®èi víi NHTW vµ NHTM
HÖ thèng tµi chÝnh NhËt B¶n, ®Æc biÖt lµ hÖ thèng ng©n hµng, ®· ®îc
ca ngîi cã vai trß sèng cßn trong ph¸t triÓn kinh tÕ cña NhËt B¶n tríc nh÷ng
16
n¨m 1990. RÊt nhiÒu ng©n hµng NhËt B¶n thêi kú ®ã lµ nh÷ng ng©n hµng
lín nhÊt trªn thÕ giíi: 9 trong sè 10 ng©n hµng hµng ®Çu thÕ giíi xÐt vÒ quy
m« tµi s¶n lµ nh÷ng ng©n hµng NhËt B¶n. C¸c ng©n hµng nµy cã nh÷ng quü
tiÒn göi khæng lå, chi phÝ thÊp vµ nh÷ng ®¸nh gi¸ tÝn dông cao nhÊt. ChÝnh
v× thÕ, NhËt B¶n ®· thay ®æi h¼n trong nh÷ng n¨m 1990 víi nh÷ng mãn nî
khã ®ßi khæng lå cña c¸c ng©n hµng, kinh tÕ triÒn miªn trong vßng suy
tho¸i, gi¶m ph¸t liªn tôc trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y. VËy lµm thÕ nµo ®Ó cã
thÓ lËp l¹i trËt tù cña hÖ thèng tµi chÝnh ®Ó ng©n hµng cã thÓ lµm tèt vai trß
trung gian tµi chÝnh cña m×nh trong viÖc thu hót vèn nhµn rçi vµ cung cÊp
vèn cho doanh nghiÖp, thùc sù ®¸p øng nh÷ng yªu cÇu míi trong qua tr×nh
héi nhËp quèc tÕ vµ toµn cÇu ho¸. Ch¬ng tr×nh c¶i c¸ch “Big Bang” ®· ®a ra
nh÷ng chÝnh s¸ch vµ biÖn ph¸p t¬ng ®èi toµn diÖn ®Ó ®æi míi nguyªn t¾c
ho¹t ®éng còng nh c¬ cÊu tæ chøc hÖ thèng ng©n hµng NhËt B¶n.
a. §èi víi NHTW
Nh chóng ta ®· biÕt, ng©n hµng trung ¬ng lµ mét ®Þnh chÕ qu¶n lý
nhµ níc vÒ tiÒn tÖ – tÝn dông. Nã n»m trong bé m¸y quyÒn lùc quèc gia.
Song, tuú theo ®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ cña mçi níc, HNTW cã thÓ ®éc lËp
hay trùc thuéc ChÝnh phñ. Ch¼ng h¹n ë Mü vµ §øc, thùc hiÖn thÓ chÕ
NHTW ®éc lËp víi ChÝnh phñ. Trong thÓ chÕ nµy, ChÝnh phñ kh«ng ®îc can
thiÖp vµo ho¹t ®éng cña NHTW. Nhng ë NhËt, Anh, Ph¸p vµ mét sè níc
kh¸c thùc hiÖn thÓ chÕ NHTW trùc thuéc ChÝnh phñ, ChÝnh phñ cã ¶nh hëng quyÕt ®Þnh ®èi víi ho¹t ®éng cña NHTW.
Kh¸c víi tÝnh chÊt qu¶n lý nhµ níc cña c¸c bé, NHTW thùc hiÖn viÖc
qu¶n lý nhµ níc qua c¸c nghiÖp vô kinh doanh cã ®em l¹i lîi nhuËn. Song,
viÖc kinh doanh nµy chØ lµ ph¬ng tiÖn n©ng cao hiÖu suÊt cña c«ng t¸c qu¶n
lý, chø kh«ng ph¶i lµ môc ®Ých cña ho¹t ®éng chÝnh cña NHTW.
Môc ®Ých ho¹t ®éng cña NHTW lµ cung øng tiÒn tÖ cho nÒn kinh tÕ,
®iÒu hoµ lu th«ng tiÒn tÖ vµ qu¶n lý hÖ thèng ng©n hµng, nh»m b¶o ®¶m lu
th«ng tiÒn tÖ æn ®Þnh, tõ ®ã t¹o diÒu kiÖn t¨ng trëng kinh tÕ, t¨ng viÖc lµm
vµ kiÒm chÕ l¹m ph¸t. Víi 3 chøc n¨ng c¬ b¶n lµ: ph¸t hµnh tiÒn tÖ, ng©n
hµng cña c¸c ng©n hµng vµ ng©n hµng cña nhµ níc, NHTW ®ãng vai trß
quan träng trong viÖc æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi nh ®iÒu tiÕt
khèi lîng tiÒn trong lu th«ng, æn ®Þnh søc mua cña ®ång tiÒn quèc gia.
Ng©n hµng trung ¬ng NhËt B¶n (DOJ) ra ®êi vµo n¨m 1886 theo s¸ng
kiÕn cña Bé trëng Tµi chÝnh Masayoshi Matsuka. §©y lµ mét phÇn trong ch¬ng tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ tµi chÝnh NhËt B¶n cña thêi Minh TrÞ. Môc tiªu lµ ®Ó
c¶i c¸ch hÖ thèng tiÒn tÖ, thiÕt lËp mét ®ång tiÒn chung trong c¶ níc, t¹o c¬
së cho tµi chÝnh quèc gia vµ thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña ng©n hµng nãi
chung. GÇn 60 n¨m sau Ph¸p lÖnh BOJ ®îc thay thÕ b»ng mét luËt NHTW
17
míi ®îc thùc hiÖn trong thêi kú ChÝnh phñ do giíi qu©n sù l¾m quyÒn vµo
n¨m 1942. Sù söa ®æi lÇn ®ã cã thªm vµo quyÒn h¹n cña NHTW trong
chÝnh s¸ch tiÒn tÖ, nhng vÉn coi HNTW lµ mét bé phËn cña Bé Tµi ChÝnh.
Sau ChiÕn tranh ThÕ giíi thø II, BOJ hÇu nh kh«ng cã sù thay ®æi. Hai s¸ng
kiÕn nh»m c¶i c¸ch LuËt NHTW – mét lÇn vµo cuèi nh÷ng n¨m 1950 vµ
mét lÇn n÷a vµo n¨m 1965 ®Òu kh«ng ®em l¹i kÕt qu¶. V× lóc ®ã kinh tÕ
®ang t¨ng trëng víi tèc ®é cao nªn c¸c chÝnh trÞ gia còng nh c«ng chóng
thÊy kh«ng quan t©m nhiÒu tíi sù thay ®æi LuËt NHTW. §iÒu nµy míi chØ
®îc thùc sù nghÜ tíi khi nÒn kinh tÕ ®· nh mét qu¶ bãng c¨ng phång vµo
cuèi nh÷ng n¨m 1980 vµ khi bong bãng næ th× nh÷ng tiÕng kªu cøu tõ
nh÷ng tæ chøc cho vay vµ cña c«ng chóng buéc ChÝnh phñ ph¶i cã mét vµi
hµnh ®éng ®Ó thay ®æi chÝnh s¸ch tiÒn tÖ vµ hÖ thèng tµi chÝnh. Mét uû ban
t vÊn riªng cña Thñ tíng Hashimoto vµ b¸o c¸o ®Çu tiªn ®îc c«ng bèvµo
th¸ng 11 n¨m 1996. Sau ®ã qu¸ tr×nh söa ®æi luËt b¾t ®Çu ®îc Uû ban
Nghiªn cøu hÖ thèng tµi chÝnh vµ Ban Cè vÊn trong Bé Tµi chÝnh tiÕn hµnh.
Th¸ng 2 n¨m 1997 dù th¶o luËt ®îc néi c¸c chÊp thuËn vµ ®îc 2 viÖn cña
Quèc héi th«ng qua vµi th¸ng sau ®ã. Víi tiªu ®Ò “TiÕn tíi sù ®éc lËp cña
BOJ” b¸o c¸o cña Uû ban T vÊn ®· tæng hîp ý kiÕn cña c¸c quan chøc trong
BOJ vµ Bé Tµi chÝnh.
LuËt NHTW míi cña NhËt B¶n ghi râ NHTW ®îc ®éc lËp trong
chÝnh s¸ch tiÒn tÖ vµ cô thÓ ho¸ nh÷ng vÊn ®Ò thuéc ph¹m vi cña NHTW.
§iÒu 1 cña LuËt ®a ra 2 môc tiªu cña NHTW lµ qu¶n lý tiÒn, æn ®Þnh gi¸ c¶,
vµ ®¶m b¶o cung cÊp vèn cho c¸c ng©n hµng vµ c¸c tæ chøc tµi chÝnh kh¸c,
duy tr× trËt tù cña hÖ thèng tµi chÝnh. Quy ®Þnh nµy cho thÊy NHTW lµ
trung t©m cña hÖ thèng thanh to¸n còng nh lµ tæ chøc ®Ó duy tr× “trËt tù tµi
chÝnh”. §iÒu 3 cña LuËt tuyªn bè sÏ t«n träng quyÒn tù quyÕt cña NHTW
b»ng sù ®éc lËp trong qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh vµ c«ng bè néi dung c¸c
quyÕt ®Þnh. LuËt còng quy ®Þnh chøc n¨ng vµ viÖc bæ nhiÖm c¸c chøc vô
cña NHTW. Ban trÞ sù cña BOJ sÏ gåm: 1 thèng ®èc, 2 phã thèng ®èc, 6
thµnh viªn ®îc lùa chän n»m trong Ban chÝnh s¸ch, 3 kiÓm to¸n viªn,6 gi¸m
®èc ®iÒu hµnh, vµ mét sè cè vÊn. Thèng ®èc, 2 phã thèng ®èc, 6 thµnh viªn
®îc lùa chän n»m trong Ban ChÝnh s¸ch, ban nµy do Néi c¸c chØ ®Þnh víi sù
®ång ý cña 2 viÖn trong Quèc héi sÏ ®îc ra nh÷ng quyÕt ®Þnh quan träng vÒ
chÝnh s¸ch tiÒn tÖ vµ vÒ hÖ thèng ng©n hµng. Nh÷ng kiÓm to¸n viªn còng do
Néi c¸c bæ nhiÖm, nhng c¸c gi¸m ®èc ®iÒu hµnh vµ c¸c cè vÊn th× do Bé trëng Tµi chÝnh bæ nhiÖm theo sù giíi thiÖu cña Ban ChÝnh s¸ch. LuËt ghi râ
6 thµnh viªn ®îc lùa chän ph¶i lµ chuyªn gia kinh tÕ hoÆc tµi chÝnh, hoÆc
nh÷ng ngêi cã kiÕn thøc uyªn th©m vÒ kinh tÕ – x· héi ®Ó t¨ng cêng tÝnh
minh b¹ch vµ cã thÓ h¹n chÕ sù can thiÖp cña Bé Tµi chÝnh. Nh vËy luËt míi
®· lµnh m¹nh ho¸ chøc n¨ng cña Ban ChÝnh s¸ch tiÒn tÖ, trong tæng sè 9
ngêi cña ban th× 4 thµnh viªn míi ®îc bæ nhiÖm vµo th¸ng 4 n¨m 1998 ®Òu
®éc lËp víi ChÝnh phñ. Trong Ban ChÝnh s¸ch tiÒn tÖ, kh«ng mét thµnh viªn
nµo cã quyÒn ¸p ®Æt quan ®iÓm cña riªng m×nh, mäi ngêi ®Òu cã thÓ th¼ng
18
th¾n nªu ý kiÕn. B¾t ®Çu tõ th¸ng 1 n¨m 1998, BOJ ®· thùc hiÖn c¸c cuéc
häp ®Þnh kú 1 hoÆc 2 lÇn trong mét th¸ng vÒ chÝnh s¸ch tiÒn tÖ, vµ sau 5
hoÆc 6 tuÇn sÏ c«ng bè c«ng khai néi dung c¸c cuéc häp. §©y cã thÓ coi lµ
mét ®ét ph¸ ®Ó ®a NhËt B¶n tiÕn ®Õn c¸c tiªu chuÈn quèc tÕ vÒ tÝnh minh
b¹ch trong ho¹t ®éng ng©n hµng. Ngoµi ra, trong viÖc qu¶n lý nh©n sù BOJ
®· b·i bá quy chÕ th¨ng chøc tù ®éng hµng n¨m, t¨ng cêng hiÖu qu¶ nguån
nh©n lùc, ¸p dông mét c¸ch then träng hÖ thèng th¨ng chøc dùa vµo sù
®ãng gãp cña c¸c c¸ nh©n cho ho¹t ®éng cña ng©n hµng.
Nh vËy vai trß, chøc n¨ng, c¬ cÊu tæ chøc cña BOJ ®· cã nh÷ng thay
®æi ®¸ng kÓ theo híng ®éc lËp, tù quyÕt chø kh«ng ph¶i lµ tæ chøc chØ biÕt
thùc thi nh÷ng mÖnh lÖnh cña Bé Tµi chÝnh nh tríc kia. Tuy nhiªn, nh÷ng
thay ®æi nµy vÉn cha thÓ theo kÞp c¸c ®ång sù ph¬ng T©y cña hä. Cã nh÷ng
phª ph¸n cho r»ng BOJ tuy ®· ®îc ®éc lËp trong thùc thi chÝnh s¸ch tiÒn
tÖnhng l¹i bÞ h¹n chÕ trong viÖc qu¶n lý tiÒn tÖ. Khi nãi vÒ quan hÖ víi
ChÝnh phñ, §iÒu 4 cña LuËt míi l¹i ghi “tiÒn mÆt vµ qu¶n lý tiÒn tÖ lµ mét
bé phËn trong chÝnh s¸ch kinh tÕ tæng thÓ, BOJ cÇn ph¶i gi÷ quan hÖ mËt
thiÕt víi ChÝnh phñ vµ trao ®æi ý kiÕn ®Çy ®ñ, nh vËy th× chÝnh s¸ch tiÒn tÖ
míi cã sù hµi hoµ víi chÝnh s¸ch kinh tÕ cña ChÝnh phñ”. §iÒu nµy cã nghÜa
lµ BOJ ph¶i bµn b¹c víi Bé Tµi chÝnh, vµ nã kh«ng gièng víi ®ång sù cña
hä ë §øc hoÆc ë Mü, c¸c quan chøc cña NHTW ë 2 níc nµy kh«ng ®ùoc
phÐp nhËn xÐt c«ng khai vÒ chÝnh s¸ch tµi chÝnh ngay c¶ khi nã kh«ng phï
hîp víi sù lùa chän trong chÝnh s¸ch tiÒn tÖ. §iÒu 37 vµ 38 khi nãi vÒ trêng
hîp cho vay khÈn cÊp th× l¹i thiÕu sù ph©n biÖt gi÷a viÖc b¶o vÖ hÖ thèng
thanh to¸n cña BOJ víi sù quan t©m cña ChÝnh phñ trong viÖcgióp ®ì cho
vay ®èi víi c¸c tæ chøc. Víi vai trß ngêi cho vay cuèi cïng, vÒ nguyªn t¾c
BOJ chØ cho nh÷ng ng©n hµng cã kh¶ n¨ng tr¶ nî ®îc vay nhng ®iÒu 37 cña
LuËt l¹i ghi “khi c¸c tæ chøc tµi chÝnh thiÕu vèn t¹m thêi ngoµi dù ®o¸n do
nh÷ng tai n¹n ngÉu nhiªn mµ kh«ng thanh to¸n ®îc” th× BOJ cã thÓ cho
vay. Ngoµi ra ®iÒu 38 cßn nãi Bé Tµi chÝnh cã thÓ yªu cÇu BOJ cho vay
trong nh÷ng trêng hîp kh¸c nh “khi thÊy cÇn thiÕt ph¶i duy tr× hÖ thèng
theo trËt tù nÕu thÊy t×nh tr¹ng kinh doanh vµ tµi s¶n cña mét sè tæ chøc tµi
chÝnh cã thÓ cã vÊn ®Ò dÉn ®Õn ph¸ vì trËt tù tµi chÝnh”. §iÒu ®ã kh«ng nãi
râ lµ BOJ cã thÓ tõ chèi nh÷ng yªu cÇu hoÆc ®a ra ®iÒu kiÖn g× kh«ng.
Víi chøc n¨ng lµ ng©n hµng cña ChÝnh phñ, NHTW lu«n gÆp ph¶i
nh÷ng vÊn ®Ò khã sö tríc ®©y. ChÝnh phñ c¸c níc ®Òu ®· cã lóc g©y ¸p lùc
víi NHTW trong viÖc thay ®æi chÝnh s¸ch l·i suÊt ®Ó cã nh÷ng kho¶n vay
víi l·i suÊt thÊp h¬n cho nh÷ng ho¹t ®éng cña ChÝnh phñ. §iÒu 34 nãi BOJ
cã thÓ cho vay kh«ng cÇn thÕ chÊp ®èi víi ChÝnh phñ, hoÆc mua tr¸i phiÕu
hoÆc ghi nî trong giíi h¹n cña LuËt Ng©n s¸ch mµ Quèc héi dÆt ra.
Nh vËy, viÖc ¸p dông luËt NHTW söa ®æi cho phÐp t¹o lËp m«i trêng
ph¸p lý phï hîp víi tiªu chwnr quèc tÕ vÒ quyÒn tù chñ, tÝnh minh b¹ch vµ
19
c¸c nh©n tè quan träng kh¸c cña NHTW. §©y lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt
®Ó chiÕm ®îc lßng tin cña thi trêng. Víi LuËt söa ®æi nµy ph¹m vi can thiÖp
cña ChÝnh phñ víi BOJ ®· bÞ thu hÑp, tuy nhiªn BOJ còng ph¶i lu«n duy tr×
mèi quan hÖ gÇn gòi vµ trao ®æi quan diÓm víi ChÝnh phñ mét c¸ch ®Çy ®ñ
®Ó ®¶m b¶o chÝnh s¸ch cña BOJ hµi hoµ víi chÝnh s¸ch kinh tÕ cña ChÝnh
phñ. LuËt ng©n hµng míi nhÊn m¹nh kh¸i niÖm “minh b¹ch” víi quy ®Þnh
r»ng BOJ sÏ th«ng b¸o ra c«ng chóng néi dung c¸c quyÕt ®Þnh còng nh qu¸
tr×nh ra quyÕt ®Þnhcã liªn quan tíi vÊn ®Ò qu¶n lý tiÒn vµ ngo¹i hèi. Cã thÓ
thÊy cuéc c¶i c¸ch ®èi víi BOJ t¬ng ®èi toµn diÖn v× kh«ng chØ vÒ c¬ cÊu
luËt ph¸p bªn ngoµi mµ cßn vÒ cÊu tróc vµ ®éng lc bªn trong cña nã, t¹o
®iÒu kiÖn ®Ó BOJ trë thµnh mét ng©n hµng hiÖn ®¹i theo tiªu chuÈn quèc tÕ.
§iÒu nµy ®· ®îc chøng minh trong thêi gian 4 n¨m qua khi BOJ lu«n kiªn
®Þnh duy tr× chÝnh s¸ch níi láng tiÒn tÖ cña m×nh víi viÖc ®iÒu chØnh l·i suÊt
linh ho¹t, can thiÖp kÞp thêi vµo thÞ trêng ngo¹i hèi. Ch¼ng h¹n, trong thêi
gian qua khi ®ång Yªn lªn gi¸ qu¸ møc, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho xuÊt
khÈu cña NhËt B¶n. ChØ tÝnh tõ cuèi th¸ng 5/ 2002 ®Õn ®Çu th¸ng 7/2002,
BOJ ®· 7 lÇn tung ®ång Yªn ra ®Ó mua §«la Mü vµ trong lÇn can thiÖp thø
6, BOJ ®· yªu cÇu Côc dù tr÷ Liªn bang Mü vµ NHTW ch©u ©u gióp cho
viÖc b¸n ®ång Yªn. §©y lµ lÇn ®Çu tiªn BOJ cã sù phèi hîp víi NHTW cña
c¸c níc kh¸c.
b. §èi víi c¸c NHTM
NHTM lµ doanh nghiÖp kinh doanh trong lÜnh vùc tiÒn tÖ – tÝn dông
vµ cã thÓ hiÓu ®ã lµ mét trung gian tµi chÝnh ®i vay ®Ó cho vay. Cã nhiÒu
lo¹i h×nh NHTM nh NHTM c«ng, NHTM t, NHTM trong níc, NHTM níc
ngoµi, NHTM toµn quèc, NHTM ®Þa ph¬ng, NHTM duy nhÊt hoÆc NHTM
m¹ng líi, dùa trªn tiªu thøc doanh sè ngêi ta ph©n biÖt NHTM nhá, NHTM
lín hoÆc siªu lín.
NHTM cã 3 chøc n¨ng: tríc hÕt, NHTM ho¹t ®éng víi t c¸ch lµ mét
trung gian tÝn dông. Mét mÆt, thu hót c¸c kho¶n tiÒn nhµn rçi trong x· héi
bao gåm tiÒn cña c¸c doanh nghiÖp, c¸c hé gia ®×nh, c¸ nh©n vµ c¸c c¬
quan nhµ níc. MÆt kh¸c, nã ding chÝnh sè tiÒn ®· huy ®éng ®îc ®Ó cho vay
®èi víi c¸c tæ chøc, c¸ nh©n trong x· héi khi cã nhu cÇu bæ sung vèn. Thø
hai, NHTM lµ mét trung gian thanh to¸n v× phÇn lín c¸c kho¶n chi tr¶ vÒ
hµng ho¸, dÞch vô cña x· héi ®Òu ®îc thùc hiÖn qua ng©n hµng. Chøc n¨ng
thø 3 cña NHTM lµ nguån bæ sung tiÒn. NHTM cã thÓ bæ sung tiÒn b»ng
c¸ch chuyÓn kho¶n hay c¸c giÊy tê cã gi¸ trÞ ®Ó thay thÕ cho tiÒn mÆt. Cïng
víi vai trß ®éc quyÒn ph¸t hµnh giÊy b¹c NHTW, NHTM gãp phÇn tho¶
m·n nhu cÇu dïng tiÒn lµm ph¬ng tiÖn giao dÞchcña toµn x· héi. Qu¸ tr×nh
bæ sung tiÒn cña NHTM dùa trªn c¬ së tiÒn göi cña x· héi. Song, sè tiÒn ®ã
®îc nh©n lªn gÊp béi khi ng©n hµng cho vay th«ng qua c¬ chÕ thanh to¸n
chuyÓn kho¶n gi÷a c¸c ng©n hµng. Kh¶ n¨ng lµm t¨ng tiÒn cña NHTM phô
20
- Xem thêm -
.DOC 
47 
86 
51 
