Tài liệu Cách ứng xử của người nghệ qua kho tàng ca dao nghệ tĩnh

1 Môc lôc Trang * Më ®Çu 02 Ch¬ng I: Nh÷ng giíi thuyÕt xung quanh ®Ò tµi … 10 1. Mét sè kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ c¸ch øng xö. 2. Mét sè kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ ca dao. 3. Nh÷ng nÐt riªng cña ca dao xø NghÖ liªn quan ®Õn øng xö. Ch¬ng II: Nh÷ng tõ ng÷ vµ nghÖ thuËt sö dông ng«n tõ vÒ c¸ch øng xö cña ng êi NghÖ qua kho tµng ca dao NghÖ TÜnh. 31 a) Nh÷ng tõ ng÷ vÒ c¸ch øng xö trªn c¸c ph ¬ng diÖn: 1. Nh÷ng tõ ng÷ thÓ hiÖn c¸ch øng xö cña ng êi NghÖ ®èi víi thiªn nhiªn, quª h ¬ng, ®Êt níc (419 c©u). 2. Nh÷ng tõ ng÷ thÓ hiÖn c¸ch øng xö cña ng êi NghÖ ®èi víi céng ®ång: 1894 c©u vÒ t×nh yªu løa ®«i; 389 c©u vÒ quan hÖ vî chång; 79 c©u vÒ quan hÖ cha mÑ, con c¸i; 70 c©u vÒ quan hÖ «ng bµ. 3. Nh÷ng tõ ng÷ thÓ hiÖn c¸ch øng xö cña ng êi NghÖ ®èi víi b¶n th©n vµ nh÷ng thãi h tËt xÊu (707 c©u). 4. Nh÷ng tõ ng÷ thÓ hiÖn th¸i ®é ph¶n kh¸ng víi chÕ ®é phong kiÕn, ®Õ quèc (101 c©u). b) NghÖ thuËt sö dông tõ ng÷ cña ng êi NghÖ trªn ba vÊn ®Ò: Ch¬ng III:§Æc trng v¨n ho¸ øng xö cña ng êi NghÖ. 63 1. V¨n ho¸ øng xö mang tÝnh céng ®ång lµng x·. 2. V¨n ho¸ øng xö “th¼ng ruét ngùa” nh ng ®Çy t×nh nghÜa. 3. V¨n ho¸ øng xö Nho häc, th©m s©u triÕt lÝ, h íng vÒ céi nguån. 1 2 * KÕt luËn. * mét vµi ®Ò xuÊt. 82 85 * B¶ng tra cøu. 86 * Tµi liÖu tham kh¶o. 122 më ®Çu I LÝ do chän ®Ò tµi: 1. Ca dao lµ tiÕng nãi t©m t×nh cña ng êi ViÖt, ca dao NghÖ TÜnh lµ mét bé phËn trong ca dao ngêi ViÖt nãi chung. Nghiªn cøu ca dao cã thÓ cã nhiÒu c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau. Trong ®Ò tµi nµy chóng t«i t×m hiÓu “ c¸ch øng xö cña ngêi NghÖ qua kho tµng ca dao NghÖ TÜnh ” ®Ó qua ®ã t×m ra nÐt ®Æc trng v¨n ho¸ riªng cña ngêi NghÖ trong ®Æc trng v¨n ho¸ chung cña ngêi ViÖt. 2. 2 3 Theo tinh thÇn nghÞ quyÕt V Trung ¬ng §¶ng céng s¶n ViÖt Nam , chóng ta ®ang trong thêi k× x©y dùng nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾n d©n téc; v× vËy, ®Ó cho v¨n ho¸ ViÖt Nam héi nhËp víi v¨n ho¸ khu vùc vµ thÕ giíi , th× nhu cÇu “ nh×n l¹i m×nh ®Ó lu«n lµ chÝnh m×nh, ®Ó lµm b¹n víi toµn thÕ giíi ” lµ ®iÒu rÊt quan träng. Do ®ã, chóng ta cÇn ph¶inghiªn cøu nghiªm tóc v¨n ho¸ øng xö cña ng êi ViÖt nãi chung vµ v¨n ho¸ øng xö cña tõng vïng, miÒn nãi riªng ®Ó t×m ra nh÷ng quy luËt ph¸t triÓn v¨n ho¸, nh»m vËn dông vµo c«ng cuéc x©y dùng v¨n ho¸ d©n téc ViÖt Nam hiÖn ®¹i. §óng nh gi¸o s Ph¹m §øc D¬ng nhËn ®Þnh: “ NÕu nh v¨n ho¸ ®îc quan niÖm lµ tÊt c¶ nh÷ng gi¸ trÞ cña con ngêi s¸ng t¹o ra trong qu¸ tr×nh øng xö víi tù nhiªn, x· héi vµ víi b¶n th©n m×nh, th× ®Æc trng d©n téc ®îc thÓ hiÖn trong v¨n ho¸ ” §i t×m “ c¸ch øng xö cña ngêi NghÖ TÜnh ” chÝnh lµ lµm c«ng viÖc mµ F.Engels ®· nhËn xÐt: “ Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn v¨n ho¸ chÝnh lµ qu¸ tr×nh trong ®ã con ngêi in c¸i dÊu cña m×nh 3 4 vµo giíi tù nhiªn..., lµm biÕn ®æi c¶ diÖn m¹o, khÝ hËu c¶ n¬i hä ë, lµm biÕn ®æi c¶ thó vËt vµ c©y cá, vµ lµm biÕn ®æi ®Õn møc ®é mµ kÕt qu¶ t¸c ®éng cña hä chØ biÕn mÊt khi nµo toµn bé tr¸i ®Êt bÞ tiªu vong ” (NXB Hµ Néi,1972: BiÖn chøng ph¸p cña tù nhiªn). 3. §Õn nay, chóng ta ®· cã kh¸ nhiÒu c«ng tr×nh khoa häc nghiªn cøu vÒ ca dao xø NghÖ vµ vÒ “ b¶n s¾c v¨n ho¸ cña ngêi NghÖ TÜnh ” . Cã ngêi cho r»ng: xø NghÖ nghÌo v× ®Êt ®ai c»n cçi, thiªn nhiªn kh¾c nghiÖt nªn ng êi NghÖ còng côc c»n, ®Õn nçi: Cha ®i cha biÕt NghÖ An §i råi míi biÕt nã gµn lµm sao C¸i tõ “ gµn ” mµ mét ngêi con NghÖ TÜnh næi tiÕng (gi¸o s Phan Ngäc) giµnh cho cho ngêi NghÖ qu¶ lµ chøa bao nhiªu ®iÒu ®¸ng nãi, ®¸ng bµn vÒ “ c¸ch øng xö cña ngêi NghÖ qua kho tµng ca dao NghÖ TÜnh ”, chóng t«i muèn läc t×m nÐt ®Æc trng v¨n ho¸ chñ ®¹o trong qu·ng thêi gian t¬ng ®èi dµi ®· ®îc ®óc kÕt qua ca dao (trªn dÉn liÖu ng«n ng÷) 4 5 ®Ó gãp phÇn kh¼ng ®Þnh thªm b¶n s¾c ng êi NghÖ TÜnh . II. LÞch sö vÊn ®Ò: §Ò cËp ®Õn “ c¸ch øng xö cña ngêi NghÖ TÜnh ” tøc lµ ®· nãi ®Õn mét nÐt v¨n ho¸ ng êi NghÖ TÜnh, còng cã nghÜa lµ nãi ®Õn con ng êi NghÖ TÜnh, dï chØ ë mét gãc hÑp: “ c¸ch øng xö ”. Thiªn nhiªn vµ tiÕn tr×nh lÞch sö ®· t¹o ra con ngêi NghÖ víi nhiÒu nÐt tÝnh c¸ch ®éc ®¸o. ngêi NghÖ TÜnh cã nh÷ng nÐt tÝnh c¸ch chung cña ngêi ViÖt Nam , ®ång thêi còng cã nh÷ng phÈm chÊt riªng biÖt g¾n víi ®iÒu kiÖn sèng. Hä quen chÞu ®ùng gian khæ, lµm viÖc cÇn cï, th«ng minh, hiÕu häc vµ rÊt tiÕt kiÖm trong sinh ho¹t vËt chÊt; næi bËt lªn nh nh÷ng tÝnh c¸ch riªng biÖt cã thÓ lµ gan gãc, mu trÝ... Cã ngêi nãi: d©n NghÖ quen chÞu khæ nhng kh«ng quen chÞu nhôc; vµ, “ trong c¸i gan gãc cã c¸i bíng bØnh, trong c¸i trung thùc cã c¸i th« b¹o, trong c¸i mu trÝ cã c¸i liÒu lÜnh ” (§inh Gia Kh¸nh, 1995, trang 142). HiÕu häc vµ träng ®¹o lÝ lµm ngêi còng lµ nÐt tÝnh c¸ch thÓ hiÖn rÊt râ trong c¸ch 5 6 øng xö cña ngêi NghÖ TÜnh . §Æng Thai Mai ®· rÊt cã lÝ khi nhËn xÐt c¸c nho sÜ xø NghÖ: “ Khi chÕ ®é khoa cö cßn thÞnh, c¬ hå mét lµng ®Òu nh×n thÊy trong tói cña m×nh mét c¸i b¶ng, mét qu¶n bót, mét c¸i ¸n th hoÆc mét thanh g¬m, mét chiÕc Ên, mét con nghª vµng, mét c¸i yªn ngùa... ”(1959). T¸c gi¶ cña “ §¹i Nam nhÊt thèng chÝ ” th× cho r»ng: “ häc trß NghÖ chuéng khÝ tiÕt, cã chÝ ch¨m häc, v¨n ch¬ng th× dïng lêi lÏ cøng c¸p, kh«ng cÇn ®Ñp lêi ”. TÝnh c¸ch NghÖ ®· b¸m rÔ trong kho tµng v¨n häc ®Æc biÖt lµ kho tµng v¨n häc d©n gian; ®©y còng chÝnh lµ c¬ së v¨n ho¸, lµ trÝ tuÖ, tµi n¨ng vµ biÕn thµnh søc m¹nh vËt chÊt cña nh©n d©n xø NghÖ. Häc trß mµ mß nåi kho ChÞ nho b¾t ®îc - l¹y o t«i trõa Bùa ni ¨n phóng võa võa Bùa mai ¨n phóng tõ tra ®Õn triÒu. hay: R¨ng mãm cßn ®ßi gÆm x¬ng KÎ giµu gi¸m nãi lµ th¬ng ngêi nghÌo. Muèn thö søc trong ®iÒu kiÖn khã kh¨n nhÊt, ®Ó råi, khi ®· “hiÓu” lµ “tin”; khi “®ñ 6 7 søc” lµ “chiÕn th¾ng”....; ©u ®ã còng lµ mét kiÓu øng xö “ch¼ng gièng ai” cña ngêi NghÖ TÜnh . Tõ tríc ®Õn nay ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu ca dao NghÖ TÜnh, nhiÒu ý kiÕn bµn luËn vÒ b¶n chÊt, phong c¸ch ngêi NghÖ. Gi¸o s TrÇn Quèc Vîng nhËn xÐt: “ TiÕng nãi ngêi NghÖ ®»m nÆng vµ trÇm hïng ”. Gi¸o s Ph¹m §øc D¬ng cho r»ng: “ Ngêi NghÖ cã mét lèi øng xö cùc ®oan theo c¸c h íng thÈm mÜ: anh hïng mµ nghÖ sÜ, nghÌo mµ th¬ méng... ”. Gi¸o s Phan Ngäc dïng tõ “ gµn ” ®Ó chØ tÝnh c¸ch ngêi NghÖ TÜnh . Phã gi¸o s, TiÕn sÜ Nh· B¶n: “ C¸i giäng NghÖ ®· lµ m nª n b¶n s¾c v¨n ho¸ riªng. Vµ ë NghÖ TÜnh cã trän cho m×nh mét kho tµng vèn tõ riªng mµ kh«ng thÓ hoµ lÉn víi mét vïng hay khu vùc nµo kh¸c ”. C¸c bµi viÕt cña gi¸o s Ninh ViÕt Giao, §Æng V¨n Lung, Tr¬ng Xu©n TiÕn, NguyÔn Ph¬ng Ch©m.v.v... bµn vÒ mét vïng ca dao NghÖ TÜnh (®¨ng trªn c¸c “ T¹p chÝ v¨n ho¸ vµ ®êi sèng ”, “ Ng«n ng÷ vµ ®êi sèng ”... lµ nh÷ng t¸c 7 8 phÈm, nh÷ng c«ng tr×nh rÊt cã gi¸ trÞ ®· gióp chóng t«i trong nghiªn cøu “ c¸ch øng xö cña ngêi NghÖ TÜnh ” . Tuy vËy, trªn ®©y míi chØ lµ nh÷ng bµi viÕt riªng lÎ gãp phÇn nghiªn cøu nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c nhau vÒ b¶n s¾c v¨n ho¸ xø NghÖ, chø cha cã c«ng tr×nh dµi h¬i nµo tËp trung nghiªn cøu vÒ ng«n ng÷ qua ca dao NghÖ TÜnh ®Ó rót ra “ c¸ch øng xö cña ngêi NghÖ TÜnh ”. Trªn c¬ së tiÕp thu c¸c c«ng tr×nh ®· nãi ë trªn, ë luËn v¨n nµy, chóng t«i muèn ®i s©u t×m hiÓu “ c¸ch øng xö cña ngêi NghÖ qua ng«n ng÷ trong ca dao NghÖ TÜnh ” ®Ó chØ râ nh÷ng nÐt ®Æc thï vÒ c¸ch øng xö, bæ sung vµo b¶n s¾c v¨n ho¸ cña mét vïng “non xanh níc biÕc”. III. §èi t îng vµ nh iÖm vô nghiªn cøu: 1. §èi t îng nghiªn cøu : LuËn v¨n ®· sö dông c¸c nguån t liÖu sau: Kho tµng ca dao xø NghÖ, 2 tËp, NguyÔn §æng Chi, Ninh ViÕt Giao, Vâ V¨n Trùc, NXB NghÖ An, 1996. 8 9 - Ca dao NghÖ TÜnh (tríc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m), NguyÔn §æng Chi, Ninh ViÕt Giao, NXB VHTT NghÖ TÜnh, 1984. - B¶n s¾c v¨n ho¸ cña ngêi NghÖ TÜnh, NguyÔn Nh· B¶n (chñ biªn), NXB NghÖ An, 2001 ®Ó qua ®ã chØ ra c¸c dÉn liÖu ng«n ng÷ ph¶n ¸nh nh÷ng ®Æc trng v¨n ho¸ mang tÝnh ®Æc thï cña xø NghÖ. Chóng võa mang nh÷ng ®Æc trng chung cña ngêi ViÖt nhng vÉn cã nh÷ng nÐt riªng, kh¸c biÖt, mang tÝnh vïng miÒn. HiÓu ®îc nÐt v¨n ho¸ chñ ®¹o nµy sÏ gióp chóng ta x©y dùng ®îc mét nÒn kinh tÕ v¨n ho¸ cña ®Þa ph¬ng mét c¸ch cã c¬ së khoa häc. 2. NhiÖm vô nghiªn cøu: - X¸c ®Þnh kh¸i niÖm vÒ c¸ch øng xö nãi chung vµ “ c¸ch øng xö cña ngêi NghÖ TÜnh ” nãi riªng; tõ ®ã cã thªm nh÷ng nhËn xÐt vÒ v¨n ho¸ vµ con ngêi xø NghÖ. - Ph©n tÝch hÖ thèng ®¬n vÞ ng«n ng÷ trong ca dao NghÖ TÜnh (phÇn nãi vÒ øng xö) bao gåm nhiÒu cÊp ®é: tõ, côm tõ, c©u, v¨n b¶n... tõ tríc c¸ch m¹ng th¸ng T¸m - 1845 ®Õn nay ®Ó chØ ra c¸ch øng cña ngêi NghÖ chñ yÕu trªn hai quan hÖ: quan hÖ víi thiªn nhiªn vµ quan hÖ víi x· héi. 9 10 - Ph©n tÝch t¸c ®éng lÞch sö cña hai ®éng th¸i v¨n ho¸ chñ yÕu lµ giø níc vµ x©y dùng ®Êt níc ®Õn c¸ch øng xö cña ngêi ViÖt nãi chung, ngêi NghÖ nãi riªng. IV. Ph ¬ng ph¸p nghiÖn cøu : §Ò tµi vËn dông nh÷ng ph ¬ng ph¸p nghiªn cøu: a) Ph¬ng ph¸p thèng kª t liÖu. b) Ph¬ng ph¸p ph©n lo¹i c¸c t liÖu thu thËp ®îc. c) Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch, tæng hîp c¸c t liÖu ®Ó t×m ra sù ®ång nhÊt vµ kh¸c biÖt vÒ c¸c nÐt v¨n ho¸. d) Ph¬ng ph¸p so s¸nh t liÖu ca dao NghÖ TÜnh víi ca dao ngêi ViÖt nãi chung. V. §ãng gãp cña luËn v¨n: §©y lµ c«ng tr×nh ®Çu tiªn nghiªn cøu mét c¸ch cã hÖ thèng trªn c¬ së kh¶o s¸t t liÖu ca dao NghÖ TÜnh quanh “c¸ch øng xö”. Chóng t«i cè g¾ng dùng mét m« h×nh øng xö cña ngêi NghÖ TÜnh - c¸i n«i miÒn trung - c¸i n«i ng«n ng÷ ViÖt cæ ( quan niÖm cña gi¸o s Ph¹m §øc D¬ng). Chóng t«i muèn ®Þnh danh, ®Þnh tÝnh m« h×nh ®ã lµ m« h×nh øng xö: t×nh nghÜa ®Õn “ th¼ng ruét ngùa ”, hay nãi 10 11 nh gi¸o s Ph¹m §øc D¬ng: “ võa gÇn gòi th©n th¬ng b×nh dÞ ®Õn côc c»n; võa th«ng minh s¾c s¶o, râ rµng rµnh m¹ch ®Õn qu¸ qu¾t... ”. Tõ nghiªn cøu, t×m hiÓu “ c¸ch øng xö cña ngêi NghÖ TÜnh ”, chóng t«i hi väng sÏ gãp thªm mét tiÕng nãi ®Ó thÈm ®Þnh b¶n s¾c v¨n ho¸ cña con ngêi xø NghÖ trong céng ®ång c¸c d©n téc ViÖt Nam. Ch ¬ng I: nh÷ng giíi thuyÕt xung quanh ®Ò tµi. I M«t sè kh¸i n iÖm c¬ b¶n vÒ c¸ch øng xö. 1. VÒ kh¸i niÖm øng xö : - N¨m 1997, nh©n tæng kÕt "thËp kØ v¨n hãa"(1987 - 1997), «ng De Cucllar, nguyªn tæng gi¸m ®èc Unesco cña Liªn hîp quèc ®· cã nhËn xÐt kh¸ lÝ thó vÒ v¨n hãa: " V¨n hãa lµ c¸ch sèng (c¸ch øng xö) cïng nhau". - B¸ch khoa toµn th cña Liªn X« (tríc ®©y) cã : " hÖ thèng c¸c ®Þnh nghÜa vÒ tõ quan hÖ t¬ng t¸c, c¸c ph¶n øng ®îc thùc hiÖn bëi c¸c vËt thÓ sèng ®Ó thÝch nghi víi m«i tr êng. øng xö (hµnh vi, tËp tÝnh) cña ®éng vËt vµ con ngêi ®îc nghiªn cøu bëi c¸c ngµnh TËp tÝnh häc, T©m lÝ häc, X· héi häc". 11 12 Nh vËy, c¸ch øng xö lµ mét hÖ thèng quan hÖ t¬ng t¸c, ph¶n øng gi÷a sinh vËt (vµ c¶ con ngêi) vµ m«i trêng (tù nhiªn vµ céng ®ång). - Nhµ b¸o kiªm häc gi¶ NguyÔn H÷u Ngäc tõ c¸c kh¸i niÖm Behaviour conduet (Anh), Comportement conduite (Ph¸p) ®· nhËn xÐt: Tuy c¸c kh¸i niÖm trªn cã ý nghÜa kh¸c nhau Ýt nhiÒu nhng trªn c¸c v¨n b¶n hay lêi nãi thêng dïng thay nhau vµ cã thÓ coi nh nhau. Trong ng«n ng÷ ViÖt, kh¸i niÖm hµnh vi vµ øng xö còng ®îc quen dïng nh nhau. Tõ tiÕng Ph¸p Comportement (tËp tÝnh, hµnh vi) lµ sù tiÕp nhËn mét kÝch ®éng, mét kÝch thÝch tõ bªn ngoµi (stimulus) tõ ®ã cã øng phã l¹i, nªn cã thÓ dïng chung cho hµnh ®éng cña ®éng vËt (kÓ c¶ con ng êi). Cßn øng xö nªn ch¨ng ®Ó chØ lo¹i hµnh vi cao cÊp, phøc t¹p, cã ý ®å, cã néi t©m chi phèi. VÒ gãc ®é nµy còng cã thÓ coi øng xö nh mét kh¸i niÖm t©m lÝ häc (sÏ bµn ë phÇn sau). - Theo TS §µo V¨n TiÕn: Con ngêi còng lµ mét sinh vËt, còng cã c¸c hµnh vi b¾t ch íc c¸c hµnh vi sinh vËt (m« pháng, sinh häc). V× vËy, 12 13 tËp tÝnh häc ho¹t ®éng còng gãp phÇn t×m hiÓu c¸ch øng xö cña con ngêi. - MÆt kh¸c, trong tiÕng Anh-Mü, thuËt ng÷ Bahavior , tiÕng Ph¸p Comportment hay Conduite , tiÕng Anh-Anh Behaviour , tiÕng Nga ... ®îc dÞch lµ " hµnh vi", ®èi víi ®éng vËt cã lóc dich lµ " tËp tÝnh ", cßn hÇu hÕt ®Òu thèng nhÊt víi nghÜa " c¸ch øng xö ". Nh chóng t«i ®· ®Ò cËp trªn, hiÖn nay cã hai quan niÖm vÒ ph¬ng ph¸p t©m lÝ häc vÒ øng xö: a) Cã thÓ miªu t¶ nh÷ng c¸i ®ã - hoÆc b»ng trùc gi¸c (Bergon) hoÆc suy diÔn tõ c¸i riªng c¸ nh©n cho chung mäi ng êi (Alain), ViÖt Nam ta cã c©u " suy bông ta ra bông ngêi ", " lßng tr©u sao, d¹ bß thÕ " . v.v... ghi nhËn tÊt c¶ c¸c hiÖn tîng t©m lÝ, coi lµ thËt tÊt c¶ (HiÖn tîng luËn - E.Husserl, J.P.Sartre). Nãi c¸ch kh¸c, ®ã lµ khuynh híng chñ quan theo víi ph¬ng ph¸p néi quan (introspection) trªn c¬ së c¸ nh©n vµ céng ®ång, dùa vµo t duy, t×nh c¶m, c¶m xóc... b¶n th©n vµ céng ®ång mµ t×m hiÓu t©m lÝ riªng - chung. 13 14 b) Khuynh híng thø hai tiÕp cËn c¸ch øng xö lµ kh¸ch quan (Objectivism), tøc lµ qua ca dao, tôc ng÷, hµnh vi øng xö... còng lµ ®óng vÒ ®Þnh híng khoa häc t©m lÝ. TS Phan MËu C¶nh trong bµi “VÒ c¸c lêi chöi cña ngêi ViÖt” còng ®· kh¸i qu¸t: “Trong giao tiÕp hµng ngµy… cã lèi giao tiÕp øng xö mang tÝnh v¨n ho¸… nh: lêi chµo, c¶m ¬n, xin lçi, c¸c lêi th¨m hái chóc mõng, ca tông,… Nhng ë mét mÆt kh¸c ta còng gÆp nh÷ng lêi chöi m¾ng, nguyÒn rña, mØa mai, giÔu cît…”. Vµ t¸c gi¶ cho r»ng: “Nh vËy, xem ra c¸c ph¶n øng bÊt b×nh cña con ngêi, th«ng qua hµnh vi ng«n ng÷, lµm thµnh mét b¶ng mµu cùc k× sinh ®éng vµ phong phó” §Çu thÕ kØ XX, J.B.Watson trong " thuyÕt øng xö " (Behaviorism) - ®¹i biÓu cña t©m lÝ häc øng xö ®· chèng l¹i ph ¬ng ph¸p néi quan. Watson vµ c¸c nhµ hµnh vi chñ nghÜa ®· bá qua nh÷ng suy diÔn vÒ néi t©m mµ hÇu nh chØ xÐt ®Õn c¸c hµnh vi m¸y mãc. C¸c häc gi¶ X« ViÕt vµ c¶ J.P.Pavlov ®· phª ph¸n m¹nh mÏ häc thuyÕt nµy. B.F.Skinner ®· vËn dông thªm nh÷ng kh¸i niÖm ng«n ng÷, t duy, ý thøcmét c¸ch kh¸ch quan. ¤ng cho r»ng nh÷ng kÝch 14 15 ®éng bªn ngoµi kh«ng t¹o ra ph¶n øng (øng xö) mét c¸ch m¸y mãc, mµ chØ cã t¸c dông tuyÓn lùa nh÷ng tiÒm n¨ng mµ th«i. ThuyÕt t©m lÝ øng xö ®îc vËn dông ®Ó nghiªn cøu øng xö x· héi cña con ngêi c¶ trong gi¸o dôc. Néi dung luËn v¨n ®i theo híng nµy. 2. ø ng xö nh mét kh¸i niÖm nh©n häc v¨n hãa . Trong cuèn "§¹o lµm ngêi " (qua tôc ng÷, ca dao ViÖt Nam), nhµ gi¸o u tó NguyÔn NghÜa Nh©n cho r»ng: "Tôc ng÷ ca dao vÒ ®¹o lµm ngêi ®· gãp phÇn c¬ b¶n trong h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n c¸ch ngêi ViÖt Nam tõ hµng ngh×n ¨m qua vµ ®Õn nay ®ai bé phËn vÉn cßn nguyªn gi¸ trÞ nh©n ®¹o cao c¶ vÒ t tëng, ®¹o ®øc vµ lèi sèng, rÊt qóy ®èi víi cuéc sèng hiÖn ®¹i cña nh©n d©n ta". §èi tîng cña nh©n häc v¨n hãa thËt réng lín nhng chñ yÕu vÉn lÊy con ngêi lµm ®èi tîng nghiªn cøu - con ngêi ®îc coi nh nh÷ng sinh vËt mang tÝnh x· héi vµ tÝnh v¨n hãa. Tõ nh÷ng m« h×nh øng xö, nh÷ng tËp tôc, tÝn ngìng, nh©n häc v¨n hãa sÏ chøng minh r»ng: tíi mét møc nµo ®ã, v¨n hãa ¶nh hëng ®Õn sù h×nh thµnh nh©n c¸ch. Nã kh«ng chó träng 15 16 ®Õn hµnh ®«ng øng xö cã tÝnh chÊt c¸ biÖt mµ nã tËp trung nghiªn cøu m«i tr êng x· héi v¨n hãa ¶nh hëng ra sao ®Õn øng xö con ngêi . Mét ®Æc ®iÓm kh¸c mµ nh©n häc v¨n hãa híng tíi lµ: chØ ra (nh Leslie White) møc ®é øng xö - hµnh vi co ngêi sèng trong mét thÕ giíi biÓu tîng (symbol) vµ íc lÖ (convention) næi bËt h¬n h¼n nh÷ng con vËt kh¸c ®ã chÝnh lµ v¨n hãa . Nh trªn ®· nãi, kh¸i niÖm nh©n häc v¨n hãa qu¸ réng. ë ®©y, chóng t«i ®Ò nghÞ chÊp nhËn néi hµm ®Þnh nghÜa v¨n hãa cña ng êi Trung Quèc cæ: v¨n hãa lµ dÊu hiÖu ®Æc tr ng bÞ thu hÑp ®Õn møc chung nhÊt, " v¨n hãa lµ tÊt c¶ nh÷ng g× do con ngêi s¸ng t¹o ra ( khu biÖt víi c¸i tù nhiªn) trong qu¸ tr×nh øng xö víi tù nhiªn vµ x· héi". Còng t¬ng tù nh vËy, Lesie White cho r»ng: v¨n hãa lµ toµn bé nh÷ng tÝn ®iÒu, truyÒn thèng... híng dÉn hµnh xö mµ c¸c c¸ nh©n trong mét x· héi ®îc x· héi ®ã trao truyÒn b»ng nhiÒu h×nh thøc häc tËp: §· th¬ng th× th¬ng cho ch¾c §· trôc trÆc th× trôc trÆc cho lu«n 16 17 §õng nh con thá ®Çu tru«ng Khi vui dìn bãng khi buån dìn tr¨ng §Êt níc ta tr¶i qua hµng ngµn n¨m lÞch sö, trong ®ã, gi¸ trÞ gia ®×nh vµ céng ®ång ® îc ®Æt lªn trªn gi¸ trÞ c¸ nh©n. Ng êi d©n NghÖ TÜnh còng n»m trong c¸i chung ®ã, nh ng c¸ch øng xö cña hä kh«ng ån µo d÷ déi mµ ®iÒm tÜnh ®Õn l¹nh lïng, trung thùc vµ rÊt kiªn quyÕt; bªn ngoµi cã vÎ th« th¸p nh ng bªn trong lµ c¶ mét sù ®»m th¾m, th«ng minh, tØnh t¸o, s©u s¾c. Ngêi B¾c Hµ qua giao tiÕp b»ng khÈu ng÷ hay v¨n b¶n nhËn thÊy ng«n tõ xø NghÖ cã vÎ kh«ng ch¶i chuèt, thiÕu mît mµ... ThËt t×nh, thø ng«n ng÷ Êy ® îm vµ s©u l¾ng t×nh ngêi , th¼ng t¾n, béc trùc, " mÊt lßng tr- íc ®îc lßng sau ". PGS - TS NguyÔn Nh· B¶n t©m sù: " Chóng ta h·y nghe vµ hiÓu nh÷ng thµnh ng÷, tôc ng÷ sau ®©y cña d©n NghÖ ph¶n ¸nh quan hÖ víi tù nhiªn vµ x· héi : tru cá, lã n¸c; xÊu cã gÊu mµ ¨n; chó khi ni, mi khi kh¸c; tr¨m r¸c mµ lÊy n¸c mÇn sÑc; chÕt no h¬n sèng sÌm; mÊt cé ché míi; x¸n r¸ ®¸ mª; sông nåi tr«i rÕ; cuèc cïn chéng r¸ch nhao nhao nh bå chao bÓ æ; 17 18 trèc cói qu¸ tai... ThËt sù hiÓu tõng tõ ng÷ th× chóng ta míi rót ra nh÷ng ý tëng hay hµm ng«n cña c¸c thµnh ng÷, tôc ng÷ ®ã." Trong ca dao nãi vÒ c¸ch øng xö, ngêi NghÖ TÜnh còng vËn dông kh¸ nhuÇn nhuyÔn c¸c thµnh ng÷, tôc ng÷ ®Ó t¹o nªn b¶n s¾c riªng khã trén lÉn. §¸ mßn nhng d¹ kh«ng mßn Trêi kia cßn ®ã anh cãn ë ®©y Ra ®i anh nhí c©u nµy Cã c«ng mµi s¾t cã ngµy nªn kim. Cã thÓ nãi, t©m lÝ häc vµ nh©n häc v¨n hãa t¹o cho con ngêi nhËp th©n c¶ khi cßn n»m trong bông mÑ. Ch¶ thÓ mµ c¸c "bµ Mô" d¹y bÐ cêi, d¹y khãc, d¹y bó, d¹y nãi v.v... lóc trÎ míi lät lßng, ®Ó cho trÎ " ba th¸ng biÕt lÈy, b¶y th¸ng biÕt bß, chÝn th¸ng lß dß ch¹y ®i "...; lín lªn ®îc ngêi lín d¹y ¨n, d¹y nãi, d¹y gãi, d¹y më..., vµ muèn thµnh ngêi th× ph¶i " häc ¨n. häc nãi, häc gãi, häc më". .. H·y nghe ngêi miÒn biÓn d¹y con vÒ kinh nghiÖm s«ng níc. Con ¬i nghe lÊy lêi cha §«i m¬i th¸ng chÝn thËt lµ b·o r¬i Kho¶ng tõ mång n¨m th¸ng mêi Th× con ®i léng vÒ kh¬i mÆc lßng 18 19 Th¸ng chÝn níc c¶ cêng r¬i Con lu con chÐt trªu ng¬i l¸i bÌ Cßn nh con nh¸m con he Khi ë trong léng, khi dÌ ra kh¬i Khi tèi bÊc, khi ®éng trêi T×m con c¸ ngé mµ x¬i th¼ng diÒu Th¸ng giªng th¸ng b¶y níc triÒu Mång n¨m mång chÝn ®îi chiÒu míi ra Hai t¸m sinh tõ mång ba Mêi b¶y h©m chÝn thËt lµ ba phen Th¸ng ba th¸ng chÝn kÐp liÒn Mêi ba h©m b¶y tôc truyÒn cêng r¬i Th¸ng t ¨n víi th¸ng mêi Níc sinh mêi mét sau råi h¨m nh¨m Th¸ng mét ¨n víi th¸ng n¨m Níc sinh mång chÝn sau nh»m h¨m ba Bµn vÒ c¸ch øng xö cña mét céng ®ång ng êi (dï chØ qua ca dao cña mét vïng miÒn), muèn hay kh«ng, còng ®· ®ông ch¹m tíi v¨n hãa. Mµ v¨n hãa l¹i lµ kh¸i niÖm qu¸ réng, "lµ s¶n phÈm ®Æc biÖt cña con ngêi", lµ sù béc lé vµ ph¸t triÓn c¸c "lùc lîng b¶n chÊt cña con ngêi" (Mac) bao gåm v¨n hãa vËt chÊt (hay v¨n hãa vËt thÓ h÷u h×nh) vµ v¨n hãa tinh thÇn (hay v¨n hãa phi vËt thÓ, v« h×nh) cã 19 20 quan hÖ biÖn chøng víi nhau. Nã lµ dÊu Ên cña mét céng ®ång lªn mäi hiÖn t îng tinh thÇn vËt chÊt cña thÓ céng ®ång Êy " (NguyÔn NghÜa §«n - §¹o lµm ngêi" - Trang 17). C¸ch øng xö hay lèi sèng, nÕp sèng lµ mét tæng thÓ c¸c h×nh th¸i ho¹t ®éng cña con ngêi - "c¸ch ho¹t ®éng øng xö cña nh÷ng chñ thÓ víi tù nhiªn, x· héi vµ con ng êi" (NguyÔn NghÜa Nh©n). Theo híng nµy, trong cuèn "V¨n hãa vµ ®æi míi" (NXB ChÝnh trÞ quèc gia - H1994) , cè thñ tíng Ph¹m V¨n §ång nªu luËn ®iÓm vÒ gi¸ trÞ cèt lâi cña v¨n hãa ViÖt Nam cã liªn quan ®Õn øng xö vµ lèi sèng, nÕp sèng: "... mét lµ tÝnh céng ®ång gåm ba c¸i tôc: gia ®×nh (nhµ), lµng vµ níc ... hai lµ xu thÕ nh©n v¨n híng vÒ con ngêi vµ céng ®ång con ngêi, t×m thÊy ë con ngêi tiÒm lùc cña nh÷ng ®øc tÝnh xiÕt bao tèt ®Ñp víi lßng mong muèn ph¸t triÓn nã, ph¸t huy nã." II. Mét sè kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ ca dao : Nh×n tæng qu¸t ca dao thuéc vÒ thÓ lo¹i tr÷ t×nh d©n gian, nã chÝnh lµ nh÷ng c¶m 20