Tài liệu Các từ chỉ không gian trong thơ hàn mặc tử

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Trêng §¹i häc Vinh NguyÔn thÞ thanh ®øc C¸c tõ ng÷ chØ kh«ng gian trong th¬ hµn m¹c tö Chuyªn ngµnh: Lý luËn ng«n ng÷ M· sè:5.04.08 LuËn v¨n th¹c sÜ ng÷ v¨n Ngêi híng dÉn: ts. Phan mËu c¶nh Vinh.2002 2 Lêi Nãi §ÇU Hµn MÆc Tö lµ mét g¬ng mÆt xuÊt s¾c cña nÒn v¨n häc ViÖt Nam thÕ kû XX. MÆc dï cuéc ®êi ng¾n ngñi, l¹i thªm bÖnh tËt hiÓm nghÌo nhng «ng ®· thËt sù ®Ó l¹i cho thi ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i mét kho b¸u th¬. Víi mét lèi viÕt võa kú l¹ võa hÊp dÉn, Hµn MÆc Tö lµ ngêi ®Çu tiªn trong nÒn th¬ ca ViÖt Nam biÕt vËn dông nhuÇn nhuyÔn vµ ®a chÊt §¹o vµo th¬. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ng«n ng÷ th¬ Hµn MÆc Tö hiÖn cha nhiÒu, Hµn MÆc Tö l¹i lµ mét hiÖn tîng phøc t¹p. ChÝnh trong sù phøc t¹p ®ã ®· g©y tß mß, hÊp dÉn cho t¸c gi¶. V× vËy, chóng t«i m¹nh d¹n bíc vµo kh¸m ph¸ thÕ giíi th¬ Hµn MÆc Tö trªn ph¬ng diÖn tõ ng÷ chØ kh«ng gian. Mét thÕ giíi th¬ cã mét kh«ng hai, kh«ng cã b¶n sao më ra v× th¬ «ng ®îc t¸c hîp bëi tÝnh tr÷ t×nh kÕt hîp víi t duy t«n gi¸o trªn c¬ së c¸i t«i c¸ nh©n hiÖn ®¹i. §ã lµ n¬i tÊt c¶ mäi ngêi cã thÓ ®¾m ch×m, say sa tËn hëng nhng còng cã khi kh«ng gian chØ dµnh riªng cho hån th¬ dÞ biÖt lµ Hµn. LuËn v¨n nµy mong ®ãng gãp mét phÇn nhá bÐ vµo viÖc nghiªn cøu th¬ Hµn MÆc Tö ®Ó thÊy ®îc sù cèng hiÕn cña nhµ th¬ cho nÒn th¬ ca ViÖt Nam. Chóng t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n T.S Phan MËu C¶nh - ngêi trùc tiÕp híng dÉn khoa häc, c¸c thÇy c« gi¸o ®· trùc tiÕp gi¶ng d¹y, gãp ý cho luËn v¨n, c¸c thÇy gi¸o khoa Ng÷ v¨n, khoa Sau §¹i häc §¹i häc Vinh, c¸c b¹n ®ång m«n ®· ñng hé, gióp ®ì ®Ó luËn v¨n hoµn thµnh. Xin c¶m t¹ vµ biÕt ¬n tÊt c¶ ! 2002 Vinh, th¸ng 11 n¨m Ngêi thùc hiÖn 3 §øc NguyÔn ThÞ Thanh 4 môc lôc Trang Lêi nãi ®Çu 1 môc lôc më ®Çu Ch¬ng 1. Nh÷ng tiÒn ®Ò lý thuyÕt liªn quan ®Õn ®Ò tµi 2 3 9 1.1 Th¬ vµ ®Æc ®iÓm ng«n ng÷ th¬. 9 1.1.1. Th¬ lµ g×? 9 1.1.2. Nh÷ng ®Æc trng c¬ b¶n cña ng«n ng÷ th¬. 10 1.2. Hµn MÆc Tö - ng«i sao l¹ thÕ kû XX. 13 1.2.1. Nh÷ng nÐt chung vÒ cuéc ®êi 13 1.2.2. Nh÷ng nÐt chÝnh vÒ nghiÖp th¬. 14 1.2.3. Th¬ Hµn MÆc Tö trong th¬ ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i. 17 1.3. VÊn ®Ò kh«ng gian vµ kh«ng gian trong th¬ Hµn MÆc Tö. 19 1.3.1. Kh¸i niÖm kh«ng gian nh×n tõ c¸c gãc ®é kh¸c nhau. 19 1.3.2. Lý gi¶i c¸c hiÖn tîng kh«ng gian trong th¬ Hµn MÆc Tö. Mèi liªn hÖ gi÷a kh«ng gian vµ thêi gian. 21 Ch¬ng 2. C¸c ®Æc trng cña tõ ng÷ chØ kh«ng gian trong th¬ Hµn MÆc Tö. 25 2.1. C¸c tõ ng÷ chØ kh«ng gian trong th¬ Hµn MÆc Tö. 25 2.2. §Æc ®iÓm tõ ng÷ chØ kh«ng gian trong th¬ Hµn MÆc Tö. 26 2.2.1. VÒ cÊu t¹o. 26 2.2.2. VÒ nguån gèc. 29 5 2.2.3. C¸c tõ lo¹i chØ kh«ng gian. 31 2.3. Kh¶ n¨ng kÕt hîp cña tõ chØ kh«ng gian trong th¬ Hµn MÆc Tö. 51 2.3.1. Kh¶ n¨ng kÕt hîp trong côm. 52 2.3.2. Kh¶ n¨ng kÕt hîp trong c©u. 63 Ch¬ng 3. C¸c lo¹i néi dung ng÷ nghÜa biÓu thÞ kh«ng gian. 69 3.1. C¸c lo¹i néi dung ph¶n ¸nh liªn quan ®Õn kh«ng gian. 69 3.1.1. Thiªn nhiªn - Ng«n ng÷ cña thiªn nhiªn trong kh«ng gian. 70 3.1.2. Thêi gian liªn quan ®Õn kh«ng gian. 87 3.1.3. T×nh yªu liªn quan ®Õn kh«ng gian. 91 3.1.4. ThÕ giíi t«n gi¸o liªn quan ®Õn kh«ng gian. 97 3.1.5. ThÕ giíi méng liªn quan ®Õn kh«ng gian. 100 3.2. Mét sè h×nh ¶nh tiªu biÓu vÒ kh«ng gian trong th¬ Hµn MÆc Tö. 103 3.2.1. "Kh«ng gian tr¨ng." 103 3.2.2. "Kh«ng gian n¾ng." 108 KÕt luËn 113 Tµi liÖu tham kh¶o 116 Më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi. 6 Kh«ng gian lµ mét trong nh÷ng h×nh thøc tån t¹i cña thÕ giíi nghÖ thuËt. §ã lµ mét ph¹m trï thÈm mü, nã kh«ng ®ång nhÊt víi kh«ng gian kh¸ch quan. Kh«ng cã h×nh tîng nghÖ thuËt kh«ng tån t¹i trong kh«ng gian cña chñ thÓ s¸ng t¸c. Kh«ng gian g¾n víi nh÷ng quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ngêi, vÒ thÕ giíi cña nhµ th¬, nhµ v¨n. Hµn MÆc Tö lµ mét nhµ th¬ cã n¨ng lùc c¶m thô ®Æc biÖt vÒ thÕ giíi. ¤ng ®îc ®¸nh gi¸ lµ “mét hiÖn tîng ®éc ®¸o cña Thi ca ViÖt Nam thÕ kû XX”. Cho ®Õn nay, thÕ giíi nghÖ thuËt th¬ “kú l¹, bÝ Èn” trong nhµ th¬ nµy ®ang ®îc chó ý ®Æc biÖt vµ ®ang më ra nh÷ng chiÒu híng nghiªn cøu thó vÞ. HiÖn tîng Hµn MÆc Tö lµ hiÖn tîng ®· vµ ®ang ®îc nghiªn cøu nhng c¸c c«ng tr×nh míi chØ lµ “dÊu g¹ch nèi”, “mét híng tiÕp cËn”, “bíc ®Çu”, “gãp phÇn”. Do vËy, viÖc nghiªn cøu th¬ Hµn MÆc Tö cµng trë nªn bøc thiÕt. §Æc biÖt lµ trong giai ®o¹n hiÖn nay, viÖc tiÕp cËn t¸c phÈm v¨n ch¬ng díi gãc ®é ng«n ng÷ ®ang lµ mét vÊn ®Ò lý thó vµ ®em l¹i nhiÒu kÕt qu¶ c¶ vÒ mÆt lý luËn lÉn thùc tiÔn gi¶ng d¹y vµ nghiªn cøu. Hµn MÆc Tö lµm th¬ ®Ó ho¸ th©n vµo th¬, ®Ó ®îc t¾m m×nh trong “tr¨ng, hoa, nh¹c, h¬ng” (4 yÕu tè cña thi ca). §Æc biÖt nhÊt, th¬ «ng lu«n trµn trÒ kh«ng gian, tõ kh«ng gian ®êi thêng ®Õn kh«ng gian huyÒn bÝ, “rím m¸u”, vÜnh h»ng ngµn ®êi cña vò trô. Tuy nhiªn, vÊn ®Ò nµy hiÖn nay cha cã mét c«ng tr×nh nghiªn cøu nµo ®îc xem lµ thÊu ®¸o. V× vËy, víi khu«n khæ mét luËn v¨n th¹c sÜ, chóng t«i m¹nh d¹n tiÕp cËn vÊn ®Ò míi mÎ nµy mong ®ãng gãp mét phÇn nhá trªn hµnh tr×nh t×m ®Õn c©u tr¶ lêi cho “Hµn MÆc Tö, anh lµ ai?” tõ ph¬ng diÖn ng«n ng÷. 2. §èi tîng, nhiÖm vô, ph¹m vi nghiªn cøu. 2.1. §èi tîng. LuËn v¨n tËp trung kh¶o s¸t, t×m hiÓu c¸c tõ ng÷ chØ kh«ng gian trong th¬ Hµn MÆc Tö. §ã lµ kh«ng gian thiªn nhiªn, kh«ng gian tëng tîng, kh«ng gian t©m lý - t©m tr¹ng trong toµn bé c¸c tËp th¬ ®· in cña «ng. 2.2. NhiÖm vô. 7 2.2.1. X¸c ®Þnh kh«ng gian nh mét ph¹m trï thÈm mü cña nghÖ thuËt biÓu hiÖn thi ca - mét ph¹m trï cho phÐp lý gi¶i nh÷ng quan niÖm nghÖ thuËt cña chñ thÓ s¸ng t¸c víi nh÷ng quan niÖm vÒ thÕ giíi trªn tinh thÇn míi cña ng«n ng÷ häc vµ thi ph¸p häc hiÖn ®¹i. 2.2.2. Nªu c¸c ®Æc ®iÓm vÒ h×nh thøc cÊu t¹o cña c¸c lo¹i tõ ng÷ chØ kh«ng gian trong th¬ Hµn MÆc Tö. 2.2.3. ChØ ra c¸c néi dung ph¶n ¸nh th«ng qua c¸c tõ ng÷ chØ kh«ng gian ®ã vµ mét sè lo¹i kh«ng gian tiªu biÓu trong th¬ Hµn MÆc Tö. 2.2.4. Trªn c¬ së h×nh thøc, néi dung, chóng t«i rót ra mét sè kÕt luËn chung vÒ c¸ch sö dông c¸c tõ ng÷ chØ kh«ng gian ®ã. 2.3. C¸c t liÖu ®îc kh¶o s¸t trong luËn v¨n gåm: s¸u tËp th¬, hai vë kÞch th¬ vµ mét tËp th¬ v¨n xu«i ®îc tËp hîp trong c¸c tµi liÖu: - Hµn MÆc Tö - T¸c phÈm, phª b×nh vµ tëng niÖm (Phan Cù §Ö - NXB Gi¸o dôc - Hµ Néi - 1998) - Th¬ Hµn MÆc Tö (M· Giang L©n tuyÓn chän vµ giíi thiÖu - NXB V¨n ho¸ - Th«ng tin - Hµ Néi - 2001) - Hµn MÆc Tö mét ®êi th¬ (Thi Long - NXB §µ N½ng 2000) - Hµn MÆc Tö th¬ vµ ®êi (L÷ Huy Nguyªn su tÇm vµ tuyÓn chän - NXB V¨n häc - Hµ Néi - 2000) 3. LÞch sö vÊn ®Ò. 3.1. Nh÷ng ý kiÕn ®¸nh gi¸ vÒ th¬ Hµn MÆc Tö. Ngay tõ lóc míi ra ®êi, ng«i sao Hµn MÆc Tö ®· to¶ s¸ng trªn thi ®µn Th¬ Míi nh mét hiÖn tîng k× dÞ. §¬ng thêi, «ng lµ “Con Rång cña nhãm Tø linh”, “VÞ Chóa cña Trêng th¬ Lo¹n”, g¬ng mÆt tiªu biÓu cho th¬ ca l·ng m¹n tîng trng ë B×nh §Þnh. ¤ng lµ ngêi ®· tÝch hîp ®îc nÐt cæ kÝnh cña §êng thi, nh÷ng tinh hoa v¨n m¹ch truyÒn thèng cña d©n téc víi vÎ ®Ñp léng lÉy kiªu sa cña th¬ l·ng m¹n, tîng trng Ph¸p thÕ kû XIX. 8 H¬n nöa thÕ kû tõ khi Hµn MÆc Tö qua ®êi, cã nhiÒu ®¸nh gi¸ kh¸c nhau vÒ th¬ «ng: ngêi khen còng l¾m, kÎ chª bai còng kh«ng ph¶i lµ Ýt vµ thËt l¾m kÎ kh«ng hiÓu. Còng thËt dÔ hiÓu bëi vên th¬ cña ng«i sao mäc sím Hµn MÆc Tö “vèn réng rinh kh«ng bê bÕn, cµng ®i xa, cµng ín l¹nh”. Do vËy, kÞch tÝnh cña hiÖn tîng Hµn MÆc Tö diÔn ra ngay tõ lóc sinh thêi cña thi sÜ vµ ngµy cµng c¨ng th¼ng. N¨m 1931, Phan Béi Ch©u khi ®äc ®îc ba bµi th¬ (Chïa hoang, G¸i ë chïa, Thøc khuya) cña Hµn MÆc Tö ®¨ng ë "Thùc nghiÖp d©n b¸o" ®· tÊm t¾c khen ngîi “cha gÆp bµi nµo hay ®Õn thÕ”, “íc ao cã ngµy gÆp gì, b¾t tay nhau cêi to mét tiÕng ®Ó tho¶ hån th¬ ®ã”, vµ viÕt lu«n ba bµi th¬ ho¹ vËn l¹i víi nhµ th¬ §êng trÎ tuæi. N¨m 1936, víi tËp “G¸i quª”, Hµn MÆc Tö kho¸c mét dung nhan l¹ lÉm kh¸c thêng chÝnh thøc ra m¾t sµn diÔn Th¬ Míi khiÕn d luËn x«n xao. §Æc biÖt khi “Trêng th¬ Lo¹n” vµ tËp “Th¬ §iªn” xuÊt hiÖn th× giíi nghiªn cøu kh«ng thÓ kh«ng ®Ó ý tíi hiÖn tîng nµy. T¸c gi¶ “Thi nh©n ViÖt Nam” nhËn xÐt: “T«i ®· nghe ngêi ta m¹t s¸t Hµn MÆc Tö nhiÒu l¾m. Cã ngêi b¶o Hµn MÆc Tö, th¬ víi thÈn g×! Toµn nãi nh¶m. Cã ngêi cßn nghiªm kh¾c h¬n n÷a: “Th¬ g× mµ r¾c rèi thÕ! M×nh tëng cã ý nghÜa khuÊt khóc, cø ®äc ®i ®äc l¹i hoµi, th× ra nã lõa m×nh.”(47 - tr.196). Xu©n DiÖu trong b¸o “Ngµy nay” sè 122 xuÊt b¶n n¨m 1938, viÕt bµi “Th¬ cña ngêi” cã lÏ còng nh»m ¸m chØ phñ nhËn thi sÜ Trêng th¬ Lo¹n nµy: “§i ra ngoµi ®êi l¹i ho¸ ra vÉn ë trong ®êi, th× thµ r»ng lóc ®Çu tiªn ta ®õng tù phô chi c¶, cø viÖc ë trong ®êi vµ t¹o nªn nh÷ng cung ®iÖn Thùc v« cïng ®Ñp ®Ï b»ng nh÷ng vËt liÖu Thùc cña trÇn gian”. N¨m 1940, khi thi sÜ tµi hoa nµy qua ®êi th× Lµng th¬ ViÖt Nam, giíi nghiªn cøu phª b×nh vµ c«ng chóng yªu th¬ chît bõng tØnh. Nh÷ng lêi ca tông thiªn tµi Hµn MÆc Tö cña nh÷ng thi h÷u cïng thêi xuÊt hiÖn; ®ã lµ c¸c bµi viÕt cña BÝch Khª, ChÕ Lan Viªn, Hoµng Träng Miªn, Qu¸ch TÊn, TrÇn T¸i Phïng, TrÇn Thanh §Þch... ChÕ Lan Viªn kh¼ng ®Þnh mét c¸ch quyÕt liÖt: “Tö lµ mét thiªn tµi. Tö míi chÝnh thËt lµ thiªn tµi trªn c¸i nghÌo kÐm cña ®Êt níc nµy”. 9 Träng Miªn coi Hµn MÆc Tö lµ mét thiªn tµi, mét nguån th¬ t©n kú lµm b»ng m¸u, b»ng lÖ, b»ng hån víi tÊt c¶ sù say sa rung ®éng cña mét ngêi hoµn toµn ®au khæ. Câi th¬ cña Hµn MÆc Tö chÝnh lµ chèn “Vên m¬”, “BÕn t×nh”, mµ ngêi th¬ ®i trong “M¬ íc”, “HuyÒn diÖu”, “S¸ng l¸ng” vµ vît h¼n ra ngoµi “H linh”. Theo Träng Miªn, c¸i gi¸ trÞ cña Hµn MÆc Tö lµ ®· s¸ng t¹o ra mét sù rung ®éng míi l¹ vµ truyÒn m¹nh s©u s¾c cho nh÷ng ®êi sau. Sau khi nhµ th¬ ®i vÒ câi v« thêng, viÕt nhiÒu vÒ Hµn MÆc Tö cã ba häc gi¶ s¸ng gi¸ lµ TrÇn Thanh M¹i (Hµn MÆc Tö th©n thÕ vµ thi v¨n - 1941), Hoµi Thanh - Hoµi Ch©n (Thi nh©n ViÖt Nam - 1942) vµ Vò Ngäc Phan (Nhµ v¨n hiÖn ®¹i - 1942). Tõ sau 1945-1975, do nhiÒu lÝ do nªn trªn v¨n ®µn phÝa B¾c Ýt nh¾c ®Õn Hµn MÆc Tö, ë miÒn Nam ViÖt Nam l¹i diÔn ra t¬ng ®èi cã quy m«. ë miÒn Nam, trong vßng bèn n¨m tõ 1967-1971, liªn tiÕp c¸c bµi viÕt vÒ Hµn MÆc Tö ra ®êi trong ®ã cã hai sè ®Æc biÖt vÒ Hµn MÆc Tö trªn b¸n nguyÖt san V¨n. Tõ khi ®Êt níc thèng nhÊt cho m·i ®Õn 1987, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ Hµn MÆc Tö lÇn lît xuÊt hiÖn trë l¹i. ChÕ Lan Viªn day døt víi c©u hái tëng chõng nh rÊt dÔ “Hµn MÆc Tö, anh lµ ai?” (1987); YÕn Lan (1988) tha thiÕt nãi vÒ “®¹o vµ ®êi” trong th¬ cña thi sÜ; Vò QuÇn Ph¬ng ®i ®Õn kh¼ng ®Þnh Hµn MÆc Tö lµ “mét hiÖn tîng kú l¹ trong th¬ ViÖt” trong cuéc c¸ch m¹ng thi ca ®Çu thÕ kû. §Æc biÖt, ngêi ta chó ý ba c«ng tr×nh cña c¸c t¸c gi¶ Phan Cù §Ö, V¬ng TrÝ Nhµn, TrÇn ThÞ HuyÒn Trang ®· giíi thiÖu t¬ng ®èi ®Çy ®ñ vÒ th¬ Hµn MÆc Tö còng nh c¸c ý kiÕn ®¸nh gi¸ vÒ th¬ anh qua c¸c thêi kú. Riªng §ç Lai Thuý (1992) xuÊt ph¸t tõ ng«n ng÷ th¬ vµ b¶n chÊt s¸ng t¹o cña thi nh©n ®· lµm mét hµnh tr×nh gi¶i m· t¸c phÈm Hµn MÆc Tö. Tõ ®ã, «ng ®a ra m« h×nh s¸ng t¹o cña ngêi thi sÜ tµi ba nµy kh¸ hîp lÝ vµ cã søc thuyÕt phôc cao. §ã lµ “T duy t«n gi¸o kÕt hîp nhuÇn nhuyÔn víi chÊt tr÷ t×nh trªn c¬ së c¸i t«i c¸ nh©n hiÖn ®¹i”. 10 GÇn ®©y, ngêi ta chó ý nghiªn cøu Hµn MÆc Tö trªn nhiÒu ph¬ng diÖn, lÈy ra nh÷ng vÊn ®Ò cèt lâi næi tréi trong th¬ Hµn vµ vÉn tiÕp tôc lµm c¸i c«ng t¸c tæng kÕt còng nh dù b¸o vÒ vÊn ®Ò ®ang tranh luËn. Nãi chung, tÊt c¶ c¸c vÊn ®Ò giíi nghiªn cøu ®Ò cËp còng nh»m kh¼ng ®Þnh Th¬ vµ con ngêi th¬ Hµn MÆc Tö mét hån th¬ dÞ biÖt, kú l¹ trong lµng th¬ ViÖt Nam. 3.2. Nh÷ng ý kiÕn ®¸nh gi¸ vÒ ng«n ng÷ th¬ Hµn MÆc Tö. VÒ vÊn ®Ò nµy, ®· cã nhiÒu b¹n th¬ cña Hµn MÆc Tö còng nh c¸c nhµ nghiªn cøu ®¸nh gi¸ nh: ChÕ Lan Viªn, Qu¸ch TÊn, TrÇn Thanh M¹i, Vò Ngäc Phan, Hoµi Thanh... Th¬ Hµn MÆc Tö tríc hÕt ®îc ®¸nh gi¸ ë c¸ch sö dông tõ ng÷. Hµn MÆc Tö hay sö dông tõ H¸n - ViÖt. XuÊt hiÖn trªn thi ®µn lÇn ®Çu tiªn lµ b»ng thÓ th¬ §êng luËt. Th¬ §êng luËt cña Hµn MÆc Tö ®îc Phan Béi Ch©u ®¸nh gi¸ lµ rÊt tÒ chØnh, ®¨ng ®èi, râ rµng, ho¹ vËn th¬ mét c¸ch ch÷ng ch¹c. Kh«ng chØ míi ra ®êi, Hµn MÆc Tö sau nµy còng hay sö dông tõ H¸n - ViÖt trong c¸c t¸c phÈm th¬ cña m×nh. Trong th¬ Hµn MÆc Tö cã nhiÒu h×nh ¶nh vµ ng«n tõ lÊy trong Kinh Th¸nh. Nh÷ng nhµ nghiªn cøu ®· cÊt c«ng lý gi¶i hiÖn tîng nµy trong th¬ Hµn MÆc Tö nh: TrÇn ThÞ HuyÒn Trang, §Æng TiÕn, YÕn Lan... Th¬ Hµn MÆc Tö thêng sö dông nh÷ng tõ, côm tõ quen thuéc, d©n d·, gÇn gòi víi ngêi ViÖt Nam. VÒ ®iÓm nµy, M· Giang L©n kh¼ng ®Þnh Hµn MÆc Tö lµ mét tµi n¨ng (25 tr.327). Trong hµnh tr×nh lµm míi th¬ còng nh ng«n ng÷ th¬ ca ViÖt Nam, Hµn MÆc Tö cßn ®îc ®¸nh gi¸: “NÕu ®îc kÓ tªn mêi nhµ th¬ tiÕng ViÖt (ch÷ N«m) ®îc biÕt tíi, t«i d¸m kÓ NguyÔn Tr·i, NguyÔn BØnh Khiªm, NguyÔn Du, vµ cuèi cïng lµ Hµn MÆc Tö.” (NguyÔn Qu©n). T¸c gi¶ ®· kh¸m ph¸ “c« l¸ng giÒng bªn chÕt thËt råi”, “¸ng m©y buån ë trong khe”, “chÞ Êy n¨m nay cßn g¸nh thãc”, “tiÕng hên trong luü tre”, mét c« g¸i “èng quÇn vo x¾n lªn ®Çu gèi”. Ng«n tõ mµ «ng sö dông khi th× gÇn víi Tó X¬ng ë kÓ sù ®êi thêng, viÖc thËt; khi th× vu v¬, trong v¾t nh NguyÔn KhuyÕn, T¶n §µ. Ng«n ng÷ th¬ Hµn MÆc Tö võa cæ ®iÓn 11 võa t©n kú, nã ®Æc s¾c ë chç “ngò quan” vµ “tø chi” cña ngêi th¬ kh«ng t¸ch b¹ch ra ®îc khái hån vµ ph¸ch, ý vµ tø th¬. V¬ng TrÝ Nhµn l¹i t×m thÊy "vÎ ®Ñp kú dÞ" rÊt hiÖn ®¹i cña ng«n ng÷ th¬ Hµn MÆc Tö ë chç thµnh thùc qu¸, "nh÷ng c©u th¬ gîi nhôc c¶m","nhiÒu c©u th¬ buét ra nh mét sù døt bá, tù gi¶i phãng"(50, tr.246-250). GÇn ®©y nhÊt, Phan Cù §Ö - ®· b»ng mét c¸i nh×n tæng quan vµ khoa häc, ®· nªu bËt nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ng«n ng÷ th¬ Hµn MÆc Tö trªn nhiÒu ph¬ng diÖn, ®Æc biÖt lµ tÝnh nh¹c, tÝnh chÝnh x¸c tuyÖt diÖu cña ng«n tõ ®Õn møc kh«ng thÓ thay thÕ (20, tr.29-30). 3.3. Nh÷ng ý kiÕn bµn vÒ kh«ng gian trong th¬ Hµn MÆc Tö. Kh«ng gian trong th¬ Hµn MÆc Tö lµ mét ph¹m trï thÈm mü ph¶n ¸nh c¸i nh×n cña t¸c gi¶ vÒ thÕ giíi vµ con ngêi. §· cã mét sè ý kiÕn bµn vÒ kh«ng gian trong th¬ Hµn MÆc Tö, ®ã lµ c¸c t¸c gi¶: TrÇn ThÞ HuyÒn Trang, Vò Ngäc Phan, V¬ng TrÝ Nhµn, Phan Cù §Ö... Tríc hÕt, ®ã lµ kh«ng gian cña thiªn nhiªn vò trô. Thiªn nhiªn t¬i ®Ñp, trong s¸ng tuyÖt ®Ých lµ n¬i Hµn MÆc Tö cã thÓ göi g¾m t©m sù còng nh “tho¸t li ra ngoµi thÕ giíi”. “Tr¨ng, hoa, nh¹c, h¬ng” lµ nh÷ng yÕu tè thi ca, nh÷ng m«-tÝp chñ ®¹o ®Ó Hµn MÆc Tö thÓ hiÖn íc m¬, lµm nªn thÕ giíi lÝ tëng trong th¬ «ng (Ch¬i trªn tr¨ng). Ngêi ta còng ®· nãi ®Õn kh«ng gian vÜnh h»ng Ýt nhiÒu mang mµu s¾c t«n gi¸o trong th¬ Hµn. Vµ mïa xu©n lµ phong vÞ th¸i hoµ cña n¨m mu«n n¨m, mïa xu©n x¸n l¹n, th¬m tho trµn ngËp kh«ng gian: Xu©n nh ý, Ra ®êi, §iÒu l¹, Xu©n ®Çu tiªn. Trong th¬ Hµn MÆc Tö, tån t¹i kh«ng gian tëng tîng. §ã lµ nh÷ng tëng tîng vÒ Chóa, vÒ T«n gi¸o, vÒ t×nh yªu kh«ng cã thùc cña anh... t¹o nªn kh«ng gian t©m tëng, thËm chÝ lµ siªu thùc. 12 Ngoµi ra, cßn cã kh«ng gian t©m lÝ - t©m tr¹ng, cã khi lµ trong mét giÊc m¬, khi th× lµ mét hoµi niÖm, lµ cö chØ yªu say, lµ c¶m nhËn vÒ cuéc ®êi bi th¶m. V× vËy, trong “§au th¬ng”, ta gÆp mét kh«ng gian “rím m¸u”. §ã lµ kh«ng gian “bña v©y, thï nghÞch” mµ thi sÜ muèn quªn ®i, muèn xo¸ ®i (Van l¹y kh«ng gian xo¸ nh÷ng ngµy). Vµ nh vËy, kh«ng gian trë thµnh mét nçi ¸m ¶nh “®¸ng nguyÒn rña”: T«i do¹ kh«ng gian rña tíi cïng khi mµ ch¾p tay t«i l¹y c¶ miÒn kh«ng gian kh«ng cßn cã ý nghÜa g× n÷a. 4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu. 4.1. Ph¬ng ph¸p thèng kª, ph©n lo¹i. 4.2. Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch, miªu t¶. 4.3. Ph¬ng ph¸p so s¸nh. 4.4. Ph¬ng ph¸p tæng hîp. 5. C¸i míi cña ®Ò tµi. Kh«ng gian ®· ®îc nghiªn cøu ë c¸c nhµ th¬ kh¸c (NguyÔn Du, Huy CËn, Tè H÷u.) cßn víi Hµn MÆc Tö th× ®©y lµ chuyªn luËn ®Çu tiªn ®Ò cËp mét c¸ch cã hÖ thèng c¸c tõ ng÷, c¸c ý nghÜa vÒ kh«ng gian. 13 Ch¬ng1. Nh÷ng tiÒn ®Ò lý thuyÕt liªn quan ®Õn ®Ò tµi. 1.1. Th¬ vµ ®Æc trng cña ng«n ng÷ th¬. 1.1.1. Th¬ lµ g×? C©u hái: Th¬ lµ g× vµ tõ ®©u cã? ®· ®îc lý gi¶i vµ biÖn minh tõ rÊt l©u. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ xa kia Arixt«t (384-322 TCN) ®· bµn ®Õn th¬ ca, kh¼ng ®Þnh ®ã lµ nghÖ thuËt trong cuèn “NghÖ thuËt th¬ ca” vµ Tµo Phi (187-226) khi ®¸nh gi¸ ®Æc trng c¸c thÓ lo¹i v¨n häc ®· nhÊn m¹nh: “V¨n viÕt vÒ tÊu, biÓu ph¶i trang nh·, vÒ th vµ nghÞ luËn ph¶i cho chÆt, vÒ bia vµ v¨n tÕ ph¶i cho thËt, vÒ th¬ phó ph¶i cho ®Ñp. Bèn thÓ lo¹i ®ã kh«ng gièng nhau cho nªn khã mµ giái ®îc hÕt c¶.” (§iÕm luËn luËn v¨n). Nh vËy, th¬ lµ nghÖ thuËt, lµ c¸i ®Ñp. Lµ mét thÓ lo¹i v¨n häc nÈy sinh tõ rÊt sím trong ®êi sèng con ngêi, thuéc ph¬ng thøc biÓu hiÖn tr÷ t×nh, th¬ g¾n liÒn víi sù rung ®éng, víi c¶m xóc t¬i míi, trùc tiÕp cña c¸i t«i tr÷ t×nh tríc mäi biÓu hiÖn ®a d¹ng, phøc t¹p cña cuéc ®êi. Cã thÓ nãi, b¶n chÊt cña th¬ ca rÊt ®a d¹ng, phong phó vµ nhiÒu biÕn th¸i. 14 Th¬ t¸c ®éng ®Õn ngêi ®äc võa b»ng nhËn thøc cuéc sèng, võa b»ng kh¶ n¨ng gîi c¶m s©u s¾c; võa t¸c ®éng trùc tiÕp víi nhiÒu c¶m xóc, suy nghÜ võa gi¸n tiÕp qua liªn tëng vµ tëng tîng phong phó; võa theo nh÷ng m¹ch c¶m nghÜ, võa b»ng sù rung ®éng cña ng«n ng÷ giµu nh¹c ®iÖu. ChÝnh v× nh÷ng phÈm chÊt kh¸c nhau ®ã cña th¬ mµ ®· cã nhiÒu quan niÖm, nhiÒu c¸ch lý gi¶i kh¸c nhau vµ thËm chÝ ®èi lËp vÒ b¶n chÊt cña th¬ ca. Khuynh híng thø nhÊt thÇn th¸nh ho¸ th¬ ca, cho th¬ lµ mét c¸i g× ®ã thuéc vÒ thÇn linh tèi cao, huyÒn bÝ, do Thîng ®Õ s¸ng t¹o ra vµ nhËp vµo con ngêi. Platon xem b¶n chÊt th¬ thÓ hiÖn trong linh c¶m - nh÷ng c¶m xóc thiªng liªng nhÊt gi÷a thÕ giíi linh thiªng cao xa vµ thÕ giíi con ngêi; nhµ th¬ lµ ngêi cã n¨ng lùc c¶m nhËn ®Æc biÖt vµ cã thÓ biÓu ®¹t chóng. Khuynh híng thø hai lµ khuynh híng h×nh thøc chñ nghÜa, xem b¶n chÊt th¬ thuéc vÒ nh÷ng nh©n tè h×nh thøc. So víi c¸c lo¹i h×nh v¨n häc nghÖ thuËt kh¸c, th¬ tù béc lé m×nh b»ng chÝnh ng«n ng÷ cña ®êi sèng mét c¸ch trùc tiÕp, kh«ng cã sù hç trî nµo cña c¸c sù kiÖn, cèt truyÖn, t×nh huèng... Tõ tiÕng nãi quen thuéc cña ®êi sèng, ng«n ng÷ th¬ ca ®· t¹o thªm cho m×nh nh÷ng n¨ng lùc míi rÊt k× diÖu vµ hä ®i ®Õn kh¼ng ®Þnh : th¬ lµ s¸ng t¹o ng«n ng÷, lµ tæ chøc kÕt cÊu. Khuynh híng thø ba g¾n sø mÖnh vµ b¶n chÊt th¬ víi x· héi, ho¹t ®éng th¬ ca lµ ho¹t ®éng t tëng. Th¬ lµ tiÕng nãi t×nh c¶m nhng t×nh c¶m ph¶i g¾n trùc tiÕp víi mét chñ ®Ò t tëng nµo ®ã. Theo “Kh¸i niÖm vÒ nghiªn cøu v¨n häc” (NXB Cao §¼ng, Matxc¬va, 1976), t tëng chñ ®Ò lµ t duy cña nhµ v¨n nhµ th¬ vÒ c¸c tÝnh c¸ch x· héi ®· ®îc miªu t¶ trong t¸c phÈm. T duy nµy thÓ hiÖn ë chç nhµ v¨n nhµ th¬ chia c¾t vµ lµm m¹nh thªm nh÷ng mÆt b¶n chÈt cña tÝnh c¸ch x· héi, mÆt kh¸c, quan hÖ cña c¸c tÝnh c¸ch ®îc miªu t¶ xuÊt ph¸t tõ thÕ giíi quan ®· tõng thùc sù tån t¹i. Kh«ng cã cuéc sèng, kh«ng cã th¬. 15 Nh÷ng quan niÖm trªn tuy ®· cã kh¸c nhau nhng ®· cã chó ý lµm râ b¶n chÊt cña th¬ ca vµ vai trß cña con ngêi trong s¸ng t¹o nghÖ thuËt. Tuy nhiªn vÒ c¬ b¶n, nh÷ng quan niÖm trªn vÉn cha nªu lªn ®îc ®Æc trng riªng biÖt cña th¬ ca. C¸ch chóng ta h¬n 1.500 n¨m, theo B¹ch C DÞ, c¸c yÕu tè then chèt t¹o nªn th¬ ph¶i lµ: “C¸i c¶m ho¸ ®îc lßng ngêi ch¼ng g× träng yÕu b»ng t×nh c¶m, ch¼ng g× ®i tríc ®îc ng«n ng÷, ch¼ng g× gÇn gòi b»ng ©m thanh, ch¼ng g× s©u s¾c b»ng ý nghÜa. Víi th¬ gèc lµ t×nh c¶m, mÇm l¸, hoa lµ ©m thanh, qu¶ lµ ý nghÜa (Th göi Nguyªn ChÈn). Nh vËy, theo lý thuyÕt B¹ch C DÞ th× th¬ võa cã néi dung (t×nh c¶m, ý nghÜa) võa t¬ng ®¬ng víi ph¬ng diÖn h×nh thøc (ng«n ng÷, ©m thanh) vµ mèi quan hÖ g¾n bã chÆt chÏ gi÷a chóng - gi÷a gèc rÔ, mÇm, l¸, hoa, qu¶ tùa nh mét “c©y th¬” hoµn chØnh vµ sèng ®éng. LÞch sö nghiªn cøu vµ phª b×nh v¨n häc ®· ®îc chøng kiÕn rÊt nhiÒu ®Þnh nghÜa vÒ th¬. Theo chóng t«i, c¸ch ®Þnh nghÜa cña nhãm t¸c gi¶ Lª B¸ H¸n, TrÇn §×nh Sö, NguyÔn Kh¾c Phi trong cuèn Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc cã thÓ xem lµ chung nhÊt: “Th¬ lµ h×nh thøc s¸ng t¸c v¨n häc ph¶n ¸nh cuéc sèng, thÓ hiÖn t©m tr¹ng, nh÷ng c¶m xóc m¹nh mÏ b»ng ng«n ng÷ hµm sóc, giµu h×nh ¶nh vµ nhÊt lµ cã nhÞp ®iÖu ”(21 - tr.254). 1.1.2. Nh÷ng ®Æc trng c¬ b¶n cña ng«n ng÷ th¬. Th¬ lµ mét h×nh th¸i nghÖ thuËt cao quý, tinh vi cña s¸ng t¹o v¨n häc nghÖ thuËt. V× vËy ng«n ng÷ th¬ tríc hÕt ph¶i lµ ng«n ng÷ v¨n häc, nghÜa lµ “ng«n ng÷ mang tÝnh nghÖ thuËt ®îc dïng trong v¨n häc”, mang nh÷ng ®Æc trng chung lµ “tÝnh chÝnh x¸c, tÝnh hµm sóc, tÝnh ®a nghÜa, tÝnh t¹o h×nh vµ biÓu c¶m” (21 - tr.183). Lµ mét thÓ lo¹i v¨n häc, còng nh ng«n ng÷ cña c¸c t¸c phÈm tr÷ t×nh kh¸c, ng«n ng÷ th¬ ®îc tæ chøc trªn c¬ së nhÞp ®iÖu, hÕt søc c« ®äng hµm sóc vµ ®Æc biÖt gîi c¶m; cô thÓ h¬n, nã ®îc hiÓu lµ mét ®Æc trng vÒ ng÷ ©m, tõ vùng, ng÷ ph¸p nh»m biÓu trng ho¸, kh¸i qu¸t ho¸ hiÖn thùc kh¸ch quan theo c¸ch tæ chøc riªng cña th¬ ca. 1.1.2.1. VÒ ng÷ ©m. 16 §Æc ®iÓm næi bËt vÒ ng÷ ©m ®Ó ph©n biÖt th¬ víi v¨n xu«i lµ ®Æc trng tÝnh nh¹c. Trong th¬, viÖc tæ chøc c¸c ph¬ng tiÖn ng÷ ©m rÊt ®îc chó ý. ThÕ giíi néi t©m cña nhµ th¬ kh«ng chØ biÓu hiÖn b»ng ý nghÜa cña tõ ng÷ mµ cßn c¶ ©m thanh, nhÞp ®iÖu: c¸c thµnh tè tham gia t¹o nªn nh¹c th¬ gäi lµ “tham sè thanh häc cña ng«n ng÷”. NÕu nh v¨n xu«i thêng kiªng kþ lÆp ®i lÆp l¹i c¸c ph¬ng tiÖn ng÷ ©m th× ë th¬ sù lÆp ®i lÆp l¹i trë thµnh mét thñ ph¸p nghÖ thuËt; ë ®©y, tÝnh t¬ng ®ång cña ng«n ng÷ ®îc dïng ®Ó x©y dùng th«ng b¸o. C¸c biÖn ph¸p tu tõ: ®èi, ®iÖp, l¸y, lÆp... t¹o nªn nh¹c tÝnh lµ nÐt khu biÖt ®Ó tù kh¼ng ®Þnh m×nh cña ng«n ng÷ th¬ ca so víi v¨n xu«i. Nh¹c tÝnh ®em l¹i sù duyªn d¸ng, sang träng, kho¸i c¶m thÈm mü cho th¬: “C©u th¬ vµ vÇn cã mét c¸i duyªn mµ thËm chÝ khi lêi, ý dë, nhµ th¬ vÉn cã thÓ quyÕn rò ngêi nghe b»ng nhÞp ®iÖu vµ sù c©n ®èi” (IsokratÐs - dÉn theo NguyÔn Phan C¶nh - 7 - tr.133). VÇn vµ nhÞp còng gãp phÇn quan träng t¹o nªn tÝnh nh¹c cho ng«n ng÷ thi ca. C¸c v¨n b¶n ng«n ng÷, ®Æc biÖt th¬ chñ yÕu ®îc x©y dùng b»ng hÖ lùa chän; vÇn sÏ t¹o nªn nhÞp ®iÖu cho th¬, liªn kÕt c¸c dßng th¬ vµ t¹o nªn hiÖn tîng hoµ ©m trong th¬. ChÝnh tÝnh nh¹c cña ng«n ng÷ th¬ ®· ®a th¬ ca xÝch l¹i gÇn víi ©m nh¹c. VÇn ®iÖu, tiÕt tÊu ®îc t¹o thµnh bëi c¸c nguyªn ©m, phô ©m; thanh ®iÖu b»ng - tr¾c, bæng - trÇm, vang - t¾c sÏ kh«ng nh÷ng lµm cho c©u th¬ vang lªn tiÕng nh¹c kú diÖu mµ cßn lan to¶ gi÷a c¸c c©u th¬, dßng th¬ vµ lªn toµn bé bµi th¬. Trong th¬ ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i, nhiÒu bµi th¬ ®· ®îc c¸c nh¹c sÜ phæ nh¹c vµ chÝnh nh¹c th¬ kÕt hîp víi nh¹c nh¹c ®· lµm nªn nh÷ng rung ®éng diÖu kú, lay ®éng hµng triÖu triÖu tr¸i tim con ngêi. 1.1.2.2. VÒ ng÷ nghÜa: 17 Phïng Kh¾c Khoan trong “Bµi tùa ng«n chÝ thi tËp” ®· tõng kh¼ng ®Þnh: “C¸i gäi lµ th¬ ®©u ph¶i chØ ®ïa lêi díi ngßi bót mµ th«i...”. Kh¸c víi v¨n xu«i vµ ng«n ng÷ giao tiÕp th«ng thêng, ë ®Þa h¹t th¬, mçi tõ, ng÷ khi ®a vµo sö dông ®Òu ho¹t ®éng rÊt linh ho¹t vµ ®a d¹ng, ch÷ vµ nghÜa trong th¬ mang nh÷ng gi¸ trÞ kh¸c ngoµi gi¸ trÞ biÓu niÖm. VÒ ®iÒu nµy, v¨n xu«i Ýt khi ®îc chó ý bëi nã kh«ng giíi h¹n vÒ sè lîng ©m tiÕt, tõ ng÷, c©u ch÷ cßn trong th¬ tuú theo tõng thÓ lo¹i víi nh÷ng ¸p lùc cÊu tróc kh¸c nhau nªn viÖc lùa chän tõ ng÷ bao giê còng ®îc ®Æt lªn hµng ®Çu. Thùc tÕ nghiªn cøu cho thÊy cã nhiÒu tõ, ng÷ khi ®i vµo th¬ ngoµi nghÜa ®en, nghÜa gèc, nghÜa ban ®Çu cña nã, qua bµn tay tµi n¨ng cña nhµ th¬ bçng më ra nh÷ng ý nghÜa míi tinh tÕ h¬n, ®a d¹ng h¬n, hÊp dÉn h¬n nhiÒu. §ã chÝnh lµ nghÜa bãng, nghÜa Èn dô hay cßn gäi lµ nghÜa biÓu trng cña ng«n ng÷ th¬ ca. Qu¸ tr×nh chuyÓn nghÜa nµy trong th¬ diÔn ra nh mét ®Æc trng khu biÖt nã víi c¸c lo¹i h×nh nghÖ thuËt kh¸c, lµm cho th¬ ca cã mét søc cuèn hót kú l¹ ®èi víi ngêi ®äc, ngêi nghe mäi thêi ®¹i. TiÕp nhËn v¨n häc, ®Æc biÖt lµ tiÕp nhËn th¬ kh«ng ph¶i lµ sù tiÕp nhËn b»ng m¾t, b»ng tai mµ qu¸ tr×nh Êy diÔn ra nh mét t¸c ®éng kÐp. Bëi ngêi ®äc, ngêi nghe kh«ng chØ ®Ó nghe ®äc mµ cßn tiÕp nhËn b»ng c¶m xóc, b»ng t×nh c¶m, b»ng trÝ tëng tîng... tøc b»ng t©m thÕ cña mét ngêi tiÕp nhËn s¸ng t¹o trªn mét v¨n b¶n th¬ cô thÓ. §iÒu nµy chøng tá ng«n ng÷ th¬ kh«ng chØ lµ ph¬ng tiÖn ®Ó giao tiÕp, ®Ó gi·i bµy ®¬n thuÇn mµ cßn cho phÐp ngêi s¸ng t¹o vµ ngêi tiÕp nhËn gÆp nhau ë mét tÇng nghÜa cao h¬n; khi ®ã, ng«n ng÷ th¬ “lµ ng«n ng÷ ®ång thêi lµ sù phñ nhËn ng«n ng÷. §ã lµ c¸i vît ra ngoµi giíi h¹n.” (¤cxtavi«t Pat). 18 Th¬ ca lµ “ý t¹i ng«n ngo¹i”, lµ dån nÐn ch÷ nghÜa, lµ c¸i biÓu ®¹t vµ c¸i ®îc biÓu ®¹t ®· x©m nhËp chuyÓn ho¸ vµo nhau, cïng nhau ®Èy th¬ lªn mét tÇng nghÜa cao h¬n. Kho¶ng kh«ng ng÷ nghÜa cña ng«n ng÷ th¬ ca lµ v« tËn v× vËy muèn kh¶o s¸t th¬ chóng ta ph¶i cã mét trÝ tëng tîng phong phó, kinh nghiÖm dåi dµo... ChÝnh v× ®iÒu nµy mµ ng«n ng÷ th¬ ca lu«n lu«n lµ ®Þa h¹t t¬i míi, lung linh, hÊp dÉn cho hµnh tr×nh cña loµi ngêi ®i t×m nh÷ng thÕ giíi nghÖ thuËt th¬. 1.1.2.3. VÒ ng÷ ph¸p. NÕu cho r»ng th¬ “lµ mét c¸ch tæ chøc ng«n ng÷ hÕt søc qu¸i ®¶n” th× sù “qu¸i ®¶n” ®ã ®îc thÓ hiÖn rÊt râ ë b×nh diÖn ng÷ ph¸p cña th¬. Tríc tiªn, ®ã lµ sù ph©n chia c¸c dßng th¬. Trong th¬, ranh giíi gi÷a c©u th¬ vµ dßng th¬ kh«ng hoµn toµn trïng nhau; cã nh÷ng c©u th¬ bao gåm nhiÒu dßng, cã dßng l¹i bao gåm nhiÒu c©u, c¸c thµnh phÇn trong dßng, trong c©u hay bÞ ®¶o lén trËt tù, c¸c tõ nhiÒu lóc kh«ng s¾p xÕp theo trËt tù nh b×nh thêng vµ ®iÒu nµy hoµn toµn kh«ng xÈy ra víi c©u v¨n xu«i. §Æc ®iÓm nµy thÓ hiÖn rÊt râ qua hiÖn tîng v¾t dßng trong th¬ ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i. Trong th¬, c¸c dßng, c¸c vÕ c©u, c¸c ý nhiÒu khi tr«ng qua h×nh nh kh«ng cã mèi liªn hÖ logic g× víi nhau, nhiÒu khi tr¸i ngîc nhau vÒ logic lËp luËn, thËm chÝ cã khi thËt “phi lý” nhng ngêi ®äc vÉn hiÓu ®îc m¹ch ngÇm c¸c ý trong c©u, hiÓu ®îc sù Èn n¸u ng÷ nghÜa ®»ng sau tÇng cÊu tróc ng÷ ph¸p tëng nh kh«ng lý gi¶i ®îc ®Ó t¹o nªn mét sù hîp lý nhÊt ®Þnh cã thÓ chÊp nhËn ®îc, vµ “vên cÊm” nµy chØ dµnh riªng nhÊt cho th¬. Nh÷ng kÕt hîp kh«ng b×nh thêng trong kiÕn tróc dßng th¬ diÔn ra rÊt ®a d¹ng vµ phøc t¹p. Cã khi mét dßng th¬ chøa nhiÒu c©u th¬, cã khi mét dßng l¹i chØ lµ mét vÕ c©u... Do vËy, nhµ th¬ cã thÓ sö dông ®a d¹ng nh÷ng kiÓu c©u “bÊt b×nh thêng”: c©u chØ mét ©m tiÕt ®Õn nhiÒu ©m tiÕt, c©u t¸ch biÖt, c©u v¾t dßng, c©u trïng ®iÖp, ®¶o có... kh«ng nh÷ng kh«ng lµm ¶nh hëng ®Õn qu¸ tr×nh tiÕp nhËn ng÷ nghÜa cña v¨n b¶n mµ cßn më ra nh÷ng ch©n trêi ng÷ nghÜa míi. 19 Tõ nh÷ng ®Æc ®iÓm ng÷ ©m, ng÷ nghÜa, ng÷ ph¸p nh vËy, ta thÊy, ng«n ng÷ th¬ qu¶ lµ mét thø ng«n ng÷ nghÖ thuËt rÊt ®Æc thï, bëi nã kh«ng chØ lµ s¶n phÈm thÓ hiÖn tµi n¨ng cña ngêi s¸ng t¸c mµ cßn lµ ®èi tîng ®îc lùa chän kh«ng kÐm phÇn g¾t gao ®Ó tiÕp tôc s¸ng t¹o cña ngêi thëng thøc. Ng«n ng÷ th¬ cã kh¶ n¨ng diÔn ®¹t nh÷ng t×nh ý s©u xa kh«ng chØ qua viÖc lùa chän tõ ng÷ mµ cßn c¶ c¸ch kÕt hîp chóng, t¹o nªn nh÷ng kh¶ n¨ng v« cïng trong viÖc s¸ng t¹o còng nh kh¸m ph¸ nh÷ng tr¹ng th¸i t×nh c¶m, tinh thÇn v« cïng phong phó, bÝ Èn cña con ngêi. 1.2. Hµn MÆc Tö - ng«i sao l¹ thÕ kû XX. 1.2.1. Nh÷ng nÐt chung vÒ cuéc ®êi. Ngµy 22.9.1912, t¹i mét lµng quª nhá bÐ xinh ®Ñp ven biÓn §ång Híi - Qu¶ng B×nh, cËu bÐ Hµn MÆc Tö víi tªn khai sinh NguyÔn Träng TrÝ kÌm th¸nh danh lµ PiÌrre (tªn th¸nh röa téi) sau ®æi thµnh François Xavier (tªn th¸nh thªm søc) ®· cÊt tiÕng khãc chµo ®êi tríc sù mõng vui kh«n xiÕt cña nh÷ng ngêi th©n. CËu bÐ Êy ®· lín lªn tõng ngµy trong sù th¬ng yªu ®ïm bäc cña mÑ lµ bµ NguyÔn ThÞ Duy - mét ngêi ®µn bµ xø HuÕ hiÒn lµnh, trung hËu, chÞu th¬ng chÞu khã, cïng víi bè lµ Chñ sù Th¬ng ch¸nh NguyÔn V¨n To¶n vµ ba ngêi anh, chÞ cña m×nh. §ã lµ mét gia ®×nh ngoan ®¹o, nÒn nÕp. Sau khi ngêi cha yªu quÝ qua ®êi v× bÖnh nÆng, gia ®×nh Hµn MÆc Tö chuyÓn vµo Quy Nh¬n. Do muèn con theo ®uæi sù nghiÖp c«ng danh gia ®×nh ®· göi Hµn MÆc Tö ra HuÕ häc t¹i Trêng dßng Pellerin, mét trong nh÷ng trêng næi tiÕng nhÊt ë HuÕ. N¨m 1930, th«i häc ë HuÕ, Hµn MÆc Tö chuyÓn vÒ Quy Nh¬n, häc ë ®©y ba n¨m, lµm th¬ vµ lÊy bót hiÖu lµ Phong TrÇn. Vµo lµm ë Së §¹c ®iÒn mét ®é nhng sau bÞ ®au råi mÊt viÖc. Mïa thu n¨m 1935, Hµn MÆc Tö th«i viÖc ë ®ã vµ còng do thÊt väng vÒ mèi t×nh ®Çu víi Hoµng Cóc, anh vµo Sµi Gßn lµm b¸o theo lêi mêi cña bµ chñ bót. ë ®ã, Hµn gÆp gì víi rÊt nhiÒu b¹n th¬. §æi bót danh lµ LÖ Thanh råi Hµn MÆc Tö. 20 N¨m 1936, Hµn MÆc Tö gÆp Méng CÇm vµ t×nh c¶m gi÷a hä ngµy cµng th¾m thiÕt; nhng ®Õn cuèi n¨m, khi bÖnh cã nÆng thªm ®«i phÇn, Hµn MÆc Tö ®µnh ph¶i chia tay Méng CÇm vµ trë vÒ Quy Nh¬n. Suèt s¸u n¨m cuèi ®êi, Hµn MÆc Tö sèng trong sù ®au ®ín hµnh h¹ vÒ thÓ x¸c vµ sù m©u thuÉn vß xÐ tinh thÇn. Méng CÇm ®i lÊy chång, Mai §×nh ghÐ th¨m th× trèn, Th¬ng Th¬ng còng chØ lµ mét c¸i bãng m¬ hå trong méng... Hôt hÉng trong c¶m gi¸c bÞ ngêi t×nh bá r¬i, céng víi mÆc c¶m bÖnh tËt vµ nçi c« ®¬n khñng khiÕp, nhµ th¬ gÇn nh r¬i vµo tr¹ng th¸i cuång lo¹n triÒn miªn. Tëng chõng trêi ®Êt sôp ®æ... t×nh b¹n ®Ých thùc trong c¶nh ngé s¸ng ngêi ®· d×u Hµn tõ chç tuyÖt väng trë vÒ víi niÒm hy väng lµnh bÖnh vµ xoa dÞu câi lßng tan n¸t cña anh... C¸c tËp th¬, kÞch th¬, th¬ v¨n xu«i lÇn lît ra ®êi ®Ó gi¶i tho¸t, cøu rçi cho mét t©m hån, mét con chiªn ngoan §¹o khi “m¸u cuång rÒn vang díi ngßi bót” trong mét “kh«ng gian rím m¸u”; khi mµ thùc, méng ®· lÉn lén ®Õn kh«ng ngê. Khi biÕt m×nh s¾p ph¶i bíc vµo cuéc hµnh tr×nh v« tËn, chµng g¸c h¼n chuyÖn v¨n ch¬ng, b×nh tÜnh s¾p xÕp mäi vÊn ®Ò cÇn thiÕt, nhÑ nhâm xem ®ã lµ “ngìng cöa ph¶i bíc qua ®Ó ®i ®Õn câi vÜnh viÔn”. Ngµy 11/11/1940, ngêi bÖnh tªn NguyÔn Träng TrÝ, sè thø tù 1134 trong sæ ghi danh s¸ch bÖnh nh©n cña bÖnh viÖn phong Quy Hoµ, nhËp viÖn cha trßn hai th¸ng ®· qua ®êi. O¸i o¨m thay, cíp chµng khái cuéc sèng xanh t¬i kh«ng ph¶i lµ bÖnh phong mµ lµ chøng kiÕt lÞ ®ét khëi. Phót ra ®i cña nhµ th¬ máng h¬n mét lµn khãi, kh«ng ai hay. ChØ cã tiÕng ®äc kinh cÇu nguyÖn th¬ng tiÕc cho mét linh hån cña nh÷ng ngêi b¹n ®ång bÖnh. Gia ®×nh cha biÕt. B¹n bÌ ë xa... Mét c©y th¸nh gi¸ gç c¾m trªn mét nÊm mé ®¾p ®iÕm ®¬n s¬, díi mét gèc phi lao, kh«ng khãi h¬ng, kh«ng mét nhµnh hoa tiÔn... 1.2.2. Nh÷ng nÐt chÝnh vÒ nghiÖp th¬.