Tài liệu Các kiểu câu tỉnh lược trong thơ lục bát việt nam (trên tư liệu thơ mới 1932 1945)

Lêi c¶m ¬n §Ó hoµn thµnh kho¸ luËn nµy ngoµi sù cè g¾ng cña b¶n th©n t«i cßn nhËn ®îc sù híng dÉn gióp ®ì tËn t×nh cña thÇy gi¸o Phan MËu C¶nh. Nh©n dÞp nµy t«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n c¸c thÇy c« gi¸o trong khoa Ng÷ v¨n, tæ Ng«n ng÷, cïng toµn thÓ b¹n bÌ, gia ®×nh, ngêi th©n ®· t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi gióp t«i hoµn thµnh kho¸ luËn. LÇn ®Çu tiªn lµm quen, triÓn khai mét ®Ò tµi khoa häc nªn b¶n th©n kh«ng thÓ tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt, h¹n chÕ. RÊt mong nhËn ®îc sù ®ãng gãp ý kiÕn cña thÇy c« vµ b¹n ®äc. T¸c gi¶ D¬ng ThÞ Thu V©n 3 Më ®Çu 1. LÝ do chän ®Ò tµi 1.1. Nghiªn cøu t¸c t¸c phÈm v¨n häc díi gãc ®é ng«n ng÷ lµ mét trong nh÷ng xu híng nghiªn cøu rÊt ®îc quan t©m hiÖn nay. Th«ng qua ph¬ng tiÖn ng«n ng÷, ta cã thÓ gi¶i m· néi dung v¨n b¶n nãi chung, t¸c phÈm v¨n häc nãi riªng, tõ ®ã hiÓu ®îc nghÖ thuËt dïng tõ ng÷, kiÓu t¹o c©u v¨n vµ c¸ch tæ chøc v¨n b¶n nghÖ thuËt nh thÕ nµo. 1.2. Trong cuéc sèng h»ng ngµy, chóng ta b¾t gÆp hiÖn tîng tØnh lîc ë mäi lóc mäi n¬i. §©y lµ mét hiÖn tîng phæ biÕn trong giao tiÕp, thÓ hiÖn ë viÖc lîc bá l©m thêi c¸c yÕu tè ®· xuÊt hiÖn. §Ó phôc vô cho ý ®å cña m×nh ngêi nãi, ngêi viÕt cã thÓ lùa chän nh÷ng yÕu tè ng«n ng÷ ®Ó tæ chøc ph¸t ng«n. VÒ mÆt cÊu tróc h×nh thøc, nhiÒu khi ta cã c¶m gi¸c nh÷ng ph¸t ng«n nµy thiÕu mét c¸i g× ®ã. Nhng xÐt trªn b×nh diÖn ý nghÜa th× nã tiÒm Èn ý ®å chiÕn lîc kh¸c nhau. Nh vËy tØnh lîc lµ mét hiÖn tîng giao tiÕp ®¸ng ®îc quan t©m. 1.3. Trong v¨n b¶n phi nghÖ thuËt hiÖn tîng tØnh lîc ®îc sö dông nh»m tr¸nh lÆp l¹i, t¹o cho v¨n b¶n mét sù ng¾n gän, c« ®óc, chÆt chÏ… cßn trong v¨n b¶n nghÖ thuËt, ngoµi nh÷ng t¸c dông ®ã, tØnh lîc cßn ®îc xem nh lµ mét c¸ch thøc biÓu thÞ néi dung, ý nghÜa biÓu c¶m, c¶m xóc cña chÝnh t¸c gi¶. 1.4. ViÖc nghiªn cøu "C¸c kiÓu c©u tØnh lîc trong th¬ lôc b¸t ViÖt Nam" cã thÓ gióp ta hiÓu thªm vÒ m«t kiÓu c©u xuÊt hiÖn trong mét lo¹i h×nh giao tiÕp ®Æc thï vµ 4 mang ®Ëm ®Æc trng v¨n hãa d©n téc: Th¬ lôc b¸t ViÖt Nam. 2.LÞch sö vÊn ®Ò 2.1. HiÖn tîng tØnh lîc ®· ®îc nhiÒu c«ng tr×nh ng÷ ph¸p ®Ò cËp víi nhiÒu tªn gäi kh¸c nhau: C©u rót gän, c©u ®¬n phÇn, c©u díi bËc, c©u tØnh lîc, ng÷ trùc thuéc … C¸c t¸c gi¶ bµn vÒ tØnh lîc gåm: DiÖp Quang Ban, NguyÔn Kim Th¶n, Cao Xu©n H¹o, Hoµng Träng PhiÕn, TrÇn Ngäc Thªm, Phan MËu C¶nh, Ph¹m V¨n T×nh… Cã thÓ thÊy, ®iÓm chung nhÊt ë c¸c t¸c gi¶ lµ mét c©u ®îc coi lµ c©u tØnh lîc thùc thô khi mét trong hai (hoÆc c¶ hai) thµnh phÇn nßng cèt (cã thÓ lµ nßng cèt Chñ-VÞ hay §Ò-ThuyÕt) cña c©u lîc bá. Tuy nhiªn, viÖc xem xÐt vµ lý gi¶i cô thÓ th× cã nhiÒu híng kh¸c nhau. Cã thÓ quy vÒ hai híng sau: a. C©u tØnh lîc thuéc c©u song phÇn NguyÔn Kim Th¶n cho r»ng: "C©u tØnh lîc lµ mét lo¹i c©u mµ ngêi ta cã thÓ dùa vµo hoµn c¶nh mµ kh«i phôc l¹i bé mÆt hoµn chØnh cña nã" [11;231]. C©u tØnh lîc ®îc xÕp vµo c©u song phÇn. C¸c t¸c gi¶ kh¸c sau nµy còng cã quan niÖm t¬ng tù. Hoµng Träng PhiÕn quan niÖm: VÒ mÆt ý nghÜa th× c©u cã chñ ng÷ rót gän t¬ng øng víi c©u cã chñ ng÷ hiÖn diÖn. [9; 15]. C¸c t¸c gi¶ "Gi¸o tr×nh ng÷ ph¸p TiÕng ViÖt" nãi râ thªm: "C©u rót gän kh«ng ph¶i lµ mét lo¹i c©u riªng biÖt mµ chØ lµ d¹ng thøc kh¸c (d¹ng thøc rót gon) cña lo¹i c©u cã chñ ng÷ vµ vÞ ng÷" [4; 204]. 5 b. C©u tØnh lîc thuéc c©u riªng Cao Xu©n H¹o xem xÐt c©u theo quan ®iÓm cña ng÷ ph¸p chøc n¨ng. ¤ng coi cÊu tróc c©u chÝnh lµ cÊu tróc th«ng b¸o víi hai thµnh phÇn chÝnh lµ §Ò vµ ThuyÕt. Ngêi ta chØ cã thÓ lo¹i bá l©m thêi §Ò nhê vµ ng÷ c¶nh, cã t¸c dông b¶o toµn sù m¹ch l¹c cña c©u. C©u bá trèng phÇn ®Ò (lîc) lµ mét lo¹i c©u riªng. DiÖp Quang Ban quan niÖm: "C©u tØnh lîc lµ nh÷ng biÕn thÓ díi bËc cña c©u, gäi t¾t lµ c©u díi bËc". ¤ng gäi c©u tØnh lîc lµ lo¹i "C©u cã tÝnh vÞ ng÷ tù th©n (hay lµ c©u ®¬n hai thµnh phÇn v¾ng chñ ng÷)" [1; 196] TrÇn Ngäc Thªm xem tÊt c¶ nh÷ng c©u kh«ng hoµn chØnh vÒ cÊu tróc lµ ng÷ trùc thuéc. ¤ng ph©n chia tØnh lîc thµnh hai cÊp ®é: TØnh lîc yÕu (chØ tØnh lîc thµnh phÇn phô cña c©u nh: bæ ng÷, ®Þnh ng÷…) vµ tØnh lîc m¹nh (tØnh lîc mét hoÆc hai thµnh phÇn nßng cèt cña c©u theo quan ®iÓm nßng cèt cña c©u lµ cÊu tróc chñ - vÞ). Cïng chung quan ®iÓm nµy t¸c gi¶ Ph¹m V¨n T×nh cho r»ng hiÖn tîng tØnh lîc lµ ng÷ trùc thuéc tØnh lîc trong v¨n b¶n liªn kÕt. ¤ng chia tØnh lîc ra ba tiÓu lo¹i ng÷ trùc thuéc: - Ng÷ trùc thuéc tØnh lîc Chñ ng÷ - Ng÷ trùc thuéc tØnh lîc VÞ ng÷ - Ng÷ trùc thuéc tØnh lîc Chñ ng÷ + VÞ ng÷ Víi nh÷ng g× ®· tr×nh bµy tuy cã phÇn s¬ lîc nhng chóng ta còng ®· phÇn nµo thÊy bøc tranh chung vÒ qu¸ tr×nh nghiªn cøu hiÖn tîng tØnh lîc . HiÖn tîngtØnh lîc ®ang 6 cã nh÷ng kiÕn gi¶i kh¸c nhau, cha hoµn toµn thèng nhÊt nhng ®©y lµ nh÷ng c¬ së lÝ thuyÕt quan träng ®Ó chóng t«i kh¶o s¸t hiÖn tîng nµy trong th¬ lôc b¸t. 2.2. §· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ng«n ng÷ trong t¸c phÈm v¨n häc tõ nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau, trong ®ã cã hiÖn tîng tØnh lîc. Ch¼ng h¹n, trong luËn v¨n th¹c sÜ "C¸c kiÓu tØnh lîc trong truyÖn ng¾n NguyÔn C«ng Hoan", t¸c gi¶ TrÇn BÝch H¶i ®· t×m hiÓu tØnh lîc c©u v¨n trong truyÖn ng¾n. §©y còng lµ nh÷ng t liÖu quý, phÇn nµo gióp chóng t«i thuËn lîi trong viÖc t×m hiÓu tØnh lîc trong th¬ lôc b¸t. 3. §èi tîng vµ nhiÖm vô nghiªn cøu 3.1. §èi tîng nghiªn cøu ThÓ th¬ lôc b¸t lµ mét thÓ lo¹i th¬ truyÒn thèng trong kho tµng v¨n häc ViÖt Nam. Vµ tõ v¨n häc d©n gian ®Õn v¨n häc Trung ®¹i (víi "TruyÖn KiÒu" næi tiÕng) råi tiÕp ®Õn v¨n häc hiÖn ®¹i... thÓ th¬ nµy vÉn ®îc sö dông phæ biÕn. Trong giíi h¹n mét kho¸ luËn tèt nghiÖp, chóng t«i t×m hiÓu mét vÊn ®Ò cô thÓ lµ: "C¸c kiÓu c©u tØnh lîc trong th¬ lôc b¸t ViÖt Nam", t liÖu ®Ó kh¶o s¸t lµ Th¬ míi giai ®o¹n 1932 - 1945. Cô thÓ lµ khãa luËn thèng kª c¸c kiÓu tØnh lîc ®îc 14/ 18 t¸c gi¶ thuéc phong trµo Th¬ míi sö dông qua 109 bµi th¬ sau: ThÕ L÷ 7 bµi, Lu Träng L 5 bµi, Hµn MÆc Tö 2 bµi, TrÇn HuyÒn Tr©n 15 bµi, BÝch Khª 7 bµi, NguyÔn BÝnh 27 bµi, Vò Hoµng Ch¬ng 3 bµi, Xu©n DiÖu 7 bµi, Ph¹m Huy 7 Th«ng 2 bµi, Hå ZÕnh 16 bµi, Huy CËn 8 bµi, §inh Hïng 1 bµi, TÕ Hanh 6 bµi, §oµn V¨n Cõ 3 bµi. 3.2. NhiÖm vô T×m hiÓu ®Æc ®iÓm cña kiÓu c©u tØnh lîc xÐt vÒ mÆt cÊu t¹o vµ ý nghÜa trong chØnh thÓ c©u th¬ lôc b¸t mµ c¸c t¸c gi¶ ®· sö dông . Rót ra nh÷ng nhËn xÐt kh¸i qu¸t vÒ c¸c kiÓu c©u tØnh lîc cña th¬ Lôc b¸t ViÖt Nam (trªn t liÖu Th¬ míi 1932 - 1945) . §¸nh gi¸ vai trß, ý nghÜa cña c¸c kiÓu c©u tØnh lîc trong viÖc thÓ hiÖn néi dung t¸c phÈm cña c¸c t¸c gi¶ ®îc kh¶o s¸t. 4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi nµy chóng t«i sö dông c¸c ph¬ng ph¸p sau: 4.1. Ph¬ng ph¸p kh¶o s¸t thèng kª Chóng t«i thèng kª 1043 c©u (2086 dßng) th¬ cña 109 bµi th¬ ®îc viÕt theo thÓ lôc b¸t cña 14/18 t¸c gi¶ thuéc phong trµo Th¬ míi 1932 – 1945, ®Ó lÊy ®ã ph©n lo¹i, t×m tû lÖ khi kh¶o s¸t ë c¸c kiÓu c©u tØnh lîc kh¸c nhau. 4.2. Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch tæng hîp Trªn c¬ së thèng kª, ph©n lo¹i chóng t«i ph©n tÝch tõng kiÓu tØnh lîc mµ c¸c t¸c gi¶ ®· sö dông theo nh÷ng c¸ch thøc kh¸c nhau. Tõ ®ã chóng t«i sÏ kh¸i qu¸t ®Æc ®iÓm vµ gi¸ trÞ cña hiÖn tîng tØnh lîc. 4.3. Ph¬ng ph¸p so s¸nh ®èi chiÕu 8 Ph¬ng ph¸p nµy ®îc chóng t«i sö dông nh»m ®Ó so s¸nh ®èi chiÕu gi÷a c¸c kiÓu c©u tØnh lîc víi nhau. 5. C¸i míi cña kho¸ luËn §©y lµ ®Ò tµi ®Çu tiªn nghiªn cøu t×m hiÓu mét c¸ch t¬ng ®èi ®Çy ®ñ kiÓu c©u tØnh lîc trong th¬ lôc b¸t trªn t liÖu Th¬ míi ViÖt Nam (1932 - 1945) tõ ®ã t×m ra nh÷ng ®Æc ®iÓm næi bËt vÒ mÆt cÊu t¹o, c¸ch tæ chøc c©u th¬ tØnh lîc còng nh nh÷ng gi¸ trÞ mµ tØnh lîc mang l¹i. 6. CÊu tróc kho¸ luËn Ngoµi phÇn më ®Çu vµ kÕt luËn, kho¸ luËn ®îc triÓn khai theo hai ch¬ng: Ch¬ng 1: Nh÷ng kh¸i niÖm liªn quan ®Õn ®Ò tµi. Ch¬ng 2: C¸c kiÓu c©u tØnh lîc trong th¬ lôc b¸t ViÖt Nam (trªn t liÖu Th¬ míi 1932 - 1945). 9 Néi dung Ch¬ng 1: Nh÷ng kh¸i niÖm liªn quan ®Õn ®Ò tµi 1.1. Kh¸i niÖm c©u vµ c©u tØnh lîc 1.1.1. Quan niÖm vÒ c©u a. §Þnh nghÜa C©u lµ mét trong nh÷ng ®¬n vÞ ng«n ng÷ cã nhiÒu ®Þnh nghÜa. Cã nhiÒu híng ®Þnh nghÜa c©u. - Híng ®Þnh nghÜa c©u dùa vµo mÆt ý nghÜa §Þnh nghÜa c©u theo tiªu chÝ vÒ mÆt ý nghÜa tõ l©u ®· ®îc c¸c nhµ ng«n ng÷ häc quan t©m "C©u lµ mét ©m phøc cã ý nghÜa ®éc lËp mµ nöa bé phËn trong ®ã còng cã ý nghÜa ®éc lËp" (Aristote), "C©u lµ tËp hîp c¸c tõ biÓu thÞ mét t tëng trän vÑn" (häc ph¸i A.lechxan®ri) [4;11] ë níc ta, thêi kú ®Çu cña ng÷ ph¸p tiÕng ViÖt, c¸c nhµ nghiªn cøu kh«ng vît qua ph¹m vi nµy. T¸c gi¶ TrÇn Träng Kim viÕt: "C©u lËp thµnh do mét mÖnh ®Ò cã ý nghÜa län h¼n hoÆc hai hay nhiÒu mÖnh ®Ò" cßn t¸c gi¶ NguyÔn L©n th× cho r»ng "NhiÒu tõ hîp l¹i mµ biÓu thÞ mét ý døt kho¸t vÒ ®éng t¸c,t×nh h×nh hoÆc tÝnh chÊt th× gäi lµ mét c©u" [7; 19] Nh vËy híng ®Þnh nghÜa nµy ®· quan t©m ®Õn mÆt néi dung ý nghÜa cña c©u nhng l¹i bá qua mÆt h×nh thøc biÓu thÞ cña c©u. - Híng ®Þnh nghÜa c©u theo quan ®iÓm ng÷ ph¸p duy lý. 10 C¸c nhµ ng÷ ph¸p duy lý nghiªn cøu c©u g¾n liÒn víi ph¸n ®o¸n (®¹i biÓu lµ Con ®i l¾c) «ng cho r»ng: "Mäi lêi nãi cña m×nh lµ mét ph¸n ®o¸n hay mét chuçi ph¸n ®o¸n, mµ ph¸n ®o¸n ®îc diÔn ®¹t b»ng c¸c tõ mµ ta gäi lµ mét mÖnh ®Ò. VËy lêi nãi lµ mét mÖnh ®Ò hay chuèi mÖnh ®Ò" Quan ®iÓm nµy chØ víi nhËn diÖn c©u vÒ mÆt l«gÝc. - Híng ®Þnh nghÜa c©u dùa vµo ho¹t ®éng giao tiÕp. Theo quan ®iÓm nµy cã ®¹i biÓu lµ Tr¬ng V¨n Ch×nh. Trong cuèn "Kh¶o luËn vÒ ng÷ ph¸p ViÖt Nam" «ng ®· lÊy ®Þnh nghÜa cña M©y- e: "C©u lµ mét tæ hîp tiÕng dïng ®Ó diÔn t¶ mét sù t×nh hay nhiÒu sù t×nh cã quan hÖ; tæ hîp Êy tù nã t¬ng ®èi ®Çy ®ñ ý nghÜa vµ kh«ng phô thuéc vÒ ng÷ ph¸p vµo mét tæ hîp nµo kh¸c" §Þnh nghÜa nµy ®· chó träng ®Õn néi dung do c©u biÓu thÞ nhng l¹i cha ®Ò cËp ®Õn mÆt cÊu t¹o ng÷ ph¸p cña c©u. - Híng ®Þnh nghÜa c©u dùa vµo hµnh ®éng ph¸t ng«n. T¸c gi¶ E. Sapir (1921) ®Þnh nghÜa nh sau: "C©u lµ mét hµnh ®éng ng«n ng÷ diÔn ®¹t mét hµnh ®éng t duy". ViÖc ®Þnh nghÜa c©u dùa trªn ®Þnh híng triÓn khai cña t duy ®· dÉn ®Õn viÖc ph©n lo¹i c©u theo cÊu tróc nghÜa, cÊu tróc ®Ò - thuyÕt. T duy chän c¸i g× lµm xuÊt ph¸t ®iÓn th× ®ã lµ phÇn ®Ò, cßn t duy triÓn khai c¸i g× th× 11 ®ã lµ phÇn thuyÕt. T¸c gi¶ Cao Xu©n H¹o ®· chän c¸ch ph©n lo¹i nµy ®Ó ph©n lo¹i c©u theo cÊu tróc. - Híng ®Þnh nghÜa c©u dùa vµo mÆt h×nh thøc. L.C. Thompson ®Þnh nghÜa c©u: "ë trong tiÕng ViÖt, c¸c c©u ®îc t¸ch ra khái nhau bëi ng÷ ®iÖu kÕt thóc. Mét ®o¹n cã mét hay nhiÒu nhãm nghÜa, kÕt thóc b»ng mét hay nhiÒu ng÷ ®iÖu kÕt thóc hay ®»ng sau mét sù im lÆng, hay ®o¹n kh¸c còng nh vËy lµ mét c©u. Sù ®éc lËp ë nh÷ng yÕu tè nh vËy ®îc phï hiÖu ho¸ b»ng ch÷ viÕt bëi c¸ch dïng ch÷ hoa ë ®Çu c©u vµ mét dÊu kÕt thóc (dÊu chÊm hái, dÊm chÊm than) ë cuèi c©u" Còng nh L.C Thompson, F.F. Fortunatov ®a ra ®Þnh nghÜa t¬ng tù nh sau: "C©u lµ mét tæ hîp víi mét ng÷ ®iÖu kÕt thóc" C¸c ®Þnh nghÜa nµy chØ dùa vµo tiªu chÝ h×nh thøc mµ Ýt chó ý phÇn ý nghÜa, còng nh cÊu tróc cña c©u. - Híng ®Þnh nghÜa c©u dùa ®ång thêi vµo hai mÆt cÊu tróc vµ ý nghÜa. Theo híng nµy cã c¸c t¸c gi¶: NguyÔn Kim Th¶n, DiÖp Quang Ban, Hå Lª, Hoµng V¨n Thung, Hoµng Träng PhiÕn, H÷u Quúnh, §ç ThÞ Kim Liªn. NguyÔn Kim Th¶n ®Þnh nghÜa : "C©u kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ®¬n vÞ cã s½n cña ng«n ng÷, nã lµ nh÷ng tæ hîp ®îc thµnh lËp khi con ngêi sö dông ng«n ng÷ ®Ó t duy, giao tiÕp hay truyÒn ®¹t t tëng, t×nh c¶m, th¸i ®é. Sù vËn dông ng«n ng÷ nh vËy chÝnh lµ lêi nãi" [11;138] 12 Cßn theo DiÖp Quang Ban : "C©u lµ ®¬n vÞ cña nghiªn cøu ng«n ng÷ cã cÊu t¹o ng÷ ph¸p (bªn trong vµ bªn ngoµi) tù lËp vµ ng÷ ®iÖu kÕt thóc, mang mét ý nghÜa t¬ng ®èi trän vÑn hay th¸i ®é, sù ®¸nh gi¸ cña ngêi nãi hoÆc cã thÓ kÌm theo th¸i ®é, sù ®¸nh gi¸ cña ngêi nãi, gióp h×nh thµnh vµ biÓu hiÖn, truyÒn ®¹t t tëng t×nh c¶m. §ång thêi lµ ®¬n vÞ th«ng b¸o nhá nhÊt b»ng ng«n ng÷" [1; 107] §Þnh nghÜa vÒ c©u trªn ®©y ®¸p øng c¶ hai mÆt néi dung vµ h×nh thøc cÊu t¹o nªn c©u, tuy nhiªn cßn rêm rµ, cha ®îc ng¾n gän, sóc tÝch cña mét ®Þnh nghÜa. T¸c gi¶ §ç ThÞ Kim Liªn trong gi¸o tr×nh "Ng÷ ph¸p tiÕng ViÖt" ®Þnh nghÜa: "C©u lµ ®¬n vÞ dïng tõ ®Æt ra trong qu¸ tr×nh suy nghÜ, ®îc g¾n víi ng÷ c¶nh nhÊt ®Þnh nh»m môc ®Ých th«ng b¸o hay thÓ hiÖn th¸i ®é ®¸nh gi¸. C©u cã cÊu t¹o ng÷ ph¸p ®éc lËp, cã ng÷ ®iÖu kÕt thóc". [8; 100] b. C¸c thµnh phÇn cña c©u Thµnh phÇn c©u ®îc hiÓu lµ nh÷ng thµnh tè tham gia cÊu t¹o c©u. §ã lµ nh÷ng bé phËn ®îc x©y dùng dùa trªn nh÷ng mèi quan hÖ vÒ ý nghÜa vµ vÒ ng÷ ph¸p trong mét ng«n ng÷ nhÊt ®Þnh. HiÖn nay trong c¸c s¸ch ng÷ ph¸p tiÕng ViÖt cã nhiÒu c¸ch x¸c ®Þnh, ph©n chia thµnh phÇn c©u. Trong kho¸ luËn nµy, chóng t«i sö dông c¸ch chia thµnh phÇn c©u nh sau: 13 Thµnh phÇn c©u Thµnh phÇn chÝnh Chñ ng÷ VÞ ng÷ Thµnh phÇn phô TP phô cña c©u TP phô trong côm tõ Tr¹ng Bæ T×nh ng÷ th¸i Gi¶i Liªn thÝch ng÷ §Þnh ng÷ ng÷ §Ò ng÷ ng÷ ng÷ [Theo Phan MËu C¶nh ] * Thµnh phÇn chÝnh Thµnh phÇn chÝnh cña c©u gåm : Chñ ng÷, vÞ ng÷ * Thµnh phÇn phô Bªn c¹nh thµnh phÇn chÝnh c©u cßn cã c¸c thµnh phÇn phô ®Ó bæ sung ý nghÜa cho c¸c thµnh phÇn chÝnh. Thµnh phÇn phô cã hai lo¹i: Thµnh phÇn phô cã h×nh thøc vµ néi dung t¬ng ®èi ®éc lËp víi thµnh phÇn chÝnh: Tr¹ng ng÷, ®Ò ng÷, t×nh th¸i ng÷, gi¶i thÝch ng÷, liªn ng÷. Thµnh phÇn phô cã h×nh thøc vµ néi dung phô thuéc chÆt chÏ víi mét thµnh phÇn (hay mét tõ nµo ®ã) trong c©u, cã thÓ xem nã lµ sù ph¸t triÓn cña ®éng tõ hay danh tõ thµnh mét côm tõ), ®ã lµ bæ ng÷ vµ ®Þnh ng÷. 1.1.2. Kh¸i niÖm c©u tØnh lîc 14 a. §Þnh nghÜa Tõ tríc ®Õn nay cã rÊt nhiÒu ®Þnh nghÜa vÒ hiÖn tîng tØnh lîc. Nh×n chung, c¸c nhµ nghiªn cøu ®Òu cho r»ng tØnh lîc lµ mét thñ ph¸p nh»m môc ®Ých gi¶m thiÓu th«ng b¸o b»ng viÖc lîc bá c¸c yÕu tè ng«n ng÷ trong ®iÒu kiÖn cho phÐp. NguyÔn Kim Th¶n cho r»ng: C©u trong ®ã cã mét hoÆc hai thµnh phÇn chÝnh bÞ lîc bá ®i mµ vÉn hiÓu ®îc nhê vµo hoµn c¶nh giao tiÕp cô thÓ. Trong c©u tØnh lîc, c¸c thµnh phÇn v¾ng mÆt cã thÓ kh«i phôc l¹i nhê vµo hoµn c¶nh giao tiÕp. Trong cuèn: "Nghiªn cøu vÒ ng÷ ph¸p tiÕng ViÖt"(1997, t¸i b¶n), NXB gi¸o dôc Hµ Néi t¸c gi¶ viÕt : "Trong thùc tÕ cña ng«n ng÷, co nh÷ng c©u cã thÓ dùac vµo hoµn c¶nh sö dông ng«n ng÷ mµ bíi ®i mét hay c¶ hai thµnh phÇn chñ yÕu cña c©u. Ta gäi ®ã lµ c©u tØnh lîc (hoÆc c©u rót gän). C©u tØnh lîc kh¸c c©u mét thµnh phÇn ë chç ngêi ta cã thÓ dùa vµo hoµn c¶nh ng«n ng÷ mµ ®iÒn vµo ®ã thµnh phÇn ®· bít ®i vµ kh«i phôc l¹i bé mÆt hoµn chØnh cña c©u". T¸c gi¶ Lu V¨n L¨ng th× quan niÖm " C©u tØnh lîc lµ c©u cã mét trong hai thµnh phÇn ®îc tØnh lîc, ®«i khi chØ cã bé phËn phô mµ th«i (do ng÷ c¶nh trong lêi ®èi tho¹i cã thÓ tiÕt kiÖm, ta cã thÓ lÆp l¹i ®ñ thµnh phÇn)". Cßn theo Cao Xu©n H¹o, trong cuèn "TiÕng ViÖt, s¬ th¶o ng÷ ph¸p chøc n¨ng, quyÓn 1" ®· viÕt: "TØnh lîc lµ bá mét ng÷ ®o¹n mµ sù cã mÆt kh«ng cÇn thiÕt. Nãi c¸ch 15 kh¸c ®ã lµ mét phÐp thay thÕ mét ng÷ ®o¹n b»ng ®¹i tõ håi chØ zªr«" . DiÖp Quang Ban khi nghiªn cøu vÒ hiÖn tîng tØnh lîc nhËn xÐt : "TØnh lîc lµ viÖc bá trèng yÕu tè lÏ ra ph¶i cã mÆt (do ®ã mµ t¹o ra c¸i cã nghÜa cha cô thÓ) ë c©u nµy, vµ muèn hiÓu chç bá trèng th× ph¶i t×m nh÷ng tõ ng÷ cã ý nghÜa cô thÓ t¬ng øng víi c©u kh¸c, vµ b»ng c¸ch ®ã hai c©u nµy liªn kÕt víi nhau. VÒ thùc chÊt th× phÐp tØnh lîc còng lµ mét c¸ch thÕ, chØ cã ®iÒu lµ b»ng thÕ zªr«" [2;245]. Trong cuèn tõ ®iÓn "Tõ ®iÓn b¸ch khoa vÒ ng«n ng÷ vµ ng«n ng÷ häc" (R.E.Aseher chñ biªn, 1994) thÓ hiÖn kh¸ râ ®Æc trng c¬ b¶n cña hiÖn tîng tØnh lîc:"Sù tØnh lîc lµ mét lo¹i liªn kÕt ngÇm Èn. Nã lµ kÕt qu¶ cña sù lîc bá mét bé phËn cña mét cÊu tróc ng÷ ph¸p trong mét ph¸t ng«n hay mét c©u ë ®ã sù hiÓn hiÖn trïng lÆp bé phËn ®ã. Sù lîc bá kh«ng lµm mÊt ®i th«ng tin chuyÓn ngÇm Èn. Nã ®îc t¹o ra nhê hiÖn tîng d trong v¨n b¶n" Ph¹m V¨n T×nh khi nghiªn cøu "PhÐp tØnh lîc vµ ng÷ trùc thuéc tØnh lîc trong tiÕng ViÖt" ®· ®Þnh nghÜa : "TØnh lîc v¨n b¶n lµ mét d¹ng tØnh lîc x¶y ra gi÷a c¸c ph¸t ng«n, lµ sù lîc bá c¸c yÕu tè mµ ngêi ®äc cã thÓ hiÓu ®îc nhê mèi liªn hÖ gi÷a c¸c ph¸t ng«n trong ph¹m vi mét ng÷ c¶nh x¸c ®Þnh" [10; 20] Nh×n chung c¸c nhµ nghiªn cøu ng÷ ph¸p khi ®Ò cËp ®Õn lo¹i c©u tØnh lîc ®Òu thõa nhËn ®©y lµ mét hiÖn tîng 16 ng«n ng÷ ®¸ng chó ý, mÆc dï trªn lý thuyÕt cã nhiÒu c¸ch thÓ hiÖn kh¸c nhau. Chóng ta cã thÓ hiÓu ®¬n vÞ ng«n ng÷ nµy theo mét quan niÖm chung nhÊt: "TØnh lîc lµ viÖc lîc bá c¸c thµnh phÇn trong c©u mµ ý nghi· cña c¸c thµnh phÇn bÞ tØnh lîc vÉn cã thÓ ®îc kh«i phôc dÔ dµng nhê vµo hoµn c¶nh hay ng÷ c¶nh". b. Ph©n lo¹i c©u tØnh lîc TØnh lîc lµ mét hiÖn tîng phæ biÕn, xuÊt hiÖn ë mäi n¬i, mäi lóc, trong nh÷ng hoµn c¶nh kh¸c nhau. V× thÕ tÝnh chÊt ý nghÜa quan hÖ còng nh thµnh phÇn hiÖn h÷u cña c©u tØnh lîc rÊt phong phó vµ ®a d¹ng. Do ®ã viÖc ph©n lo¹i c©u tØnh lîc còng rÊt phøc t¹p, cã thÓ dùa vµo nhiÒu c¨n cø ®Ó ph©n lo¹i c¸c kiÓu c©u tØnh lîc. C¨n cø vµo hoµn c¶nh tån t¹i: Cã lo¹i tØnh lîc xuÊt hiÖn trong héi tho¹i, cã lo¹i xuÊt hiÖn trong diÔn tho¹i. C¨n cø vµo tÝnh chÊt quan hÖ: Cã lo¹i cã tÝnh t¬ng ®èi ®éc lËp víi ng÷ c¶nh (khÈu hiÖu, tôc ng÷…) Cã lo¹i phô thuéc chÆt chÏ vµo bèi c¶nh hoÆc v¨n c¶nh. C¨n cø vµo ý nghÜa cña lîc tè: Cã lo¹i tØnh lîc nhng néi dung vÉn x¸c ®Þnh (mÖnh lÖnh, nghi vÊn), cã lo¹i chØ kh¸i qu¸t phiÕm ®Þnh. C¨n cø vµo thµnh phÇn hiÖn h÷u: Cã lo¹i trªn bÒ mÆt chØ cã chñ ng÷, vÞ ng÷, c¸c thµnh phÇn phô… 17 Nh vËy hiÖn tîng tØnh lîc cã thÓ nh×n nhiÒu gãc ®é, nhiÒu c¨n cø kh¸c nhau v× vËy kÕt qu¶ ph©n lo¹i còng kh«ng gièng nhau. Trong ®Ò tµi nµy chóng t«i ®i s©u nghiªn cøu c©u tØnh lîc trong v¨n b¶n cô thÓ lµ th¬ lôc b¸t ViÖt Nam (trªn t liÖu Th¬ míi giai ®o¹n 1932 - 1945). V× vËy chóng t«i c¨n cø vµo hai tiªu chÝ ®Ó ph©n lo¹i c©u tØnh lîc trong v¨n b¶n . C¨n cø vµo lîc tè cña c©u tØnh lîc: Lµ c¨n cø vµo thµnh phÇn tØnh lîc trong c©u thuéc thµnh phÇn g×. C¨n cø vµo ng÷ c¶nh cña c©u tØnh lîc: Lµ c¨n cø vµo v¨n c¶nh vµ bèi c¶nh xuÊt hiÖn cña c©u tØnh lîc ®ã. §ång thêi dùa vµo hai tiªu chÝ trªn chóng t«i chia c¸c kiÓu c©u tØnh lîc trong v¨n b¶n nh sau: 1. C©u tØnh lîc thµnh phÇn chÝnh - C©u tØnh lîc chñ ng÷ : + C©u khuyÕt chñ ng÷ + C©u Èn chñ ng÷ - C©u tØnh lîc vÞ ng÷ : + C©u tØnh lîc vÞ ng÷ mét phÇn + C©u tØnh lîc vÞ ng÷ toµn phÇn - C©u tØnh lîc chñ ng÷ + vÞ ng÷ 2. C©u tØnh lîc thµnh phÇn phô - C©u tØnh lîc bæ ng÷ - C©u tØnh lîc ®Þnh ng÷ 18 Nh÷ng hiÖn tîng tØnh lîc kh¸c, cã thÓ cã nh: Tr¹ng ng÷, liªn ng÷, ®Ò ng÷ … t¹m thêi kh«ng kh¶o s¸t trong kho¸ luËn nµy. 1.2. Vµi nÐt vÒ Th¬ míi vµ thÓ th¬ lôc b¸t ViÖt Nam 1.2.1. NhËn xÐt chung Phong trµo Th¬ míi (1932 - 1945) lµ mét trong nh÷ng sù kiÖn lín nhÊt vÒ th¬ ca cña thÕ kû XX. Sù ra ®êi cña Th¬ míi ®· t¹o bíc ngoÆt lín trong lÞch sö th¬ ca d©n téc, ®a th¬ ca níc ta tõ thêi kú CËn ®¹i chuyÓn sang thêi kú HiÖn ®¹i. Nh÷ng thµnh tùu cña phong trµo Th¬ míi vÉn tiÕp tôc sinh s«i n¶y në vµ in dÊu Ên trong th¬ ca hiÖn ®¹i nh mét nh©n tè tÝch cùc. Phong trµo Th¬ míi lµ mét cuéc c¸ch m¹ng trong th¬ ca ViÖt Nam. Nã ®· ph¸ vì nh÷ng khu«n khæ chËt hÑp cña th¬ cò, chuyÓn th¬ ca ViÖt Nam tõ ph¹m trï trung ®¹i sang ph¹m trï hiÖn ®¹i. Th¬ míi ngay tõ khi míi ra ®êi ®· cã nhiÒu ngêi ®Þnh nghÜa kh¸c nhau. Khi phong trµo Th¬ míi võa míi xuÊt hiÖn ngêi ta quan niÖm Th¬ míi lµ th¬ tù do. Cã ngêi cßn cho th¬ viÕt theo thÓ tõ khóc lµ Th¬ míi. Nhng ®Õn nh÷ng giai ®o¹n sau cña phong trµo Th¬ míi, ngêi ta l¹i thÊy c¸c thi sÜ trë vÒ víi nhiÒu thÓ th¬ truyÒn thèng nh: thÊt ng«n, ngò ng«n, lôc b¸t nªn ®Þnh nghÜa Th¬ míi lµ th¬ tù do kh«ng lét t¶ b¶n chÊt Th¬ míi. Cã ngêi c¾t nghÜa: "Th¬ míi lµ tÊt c¶ nh÷ng thÓ th¬ kh«ng ë trong niªm luËt, ®èi ®¸p, h¹n vÇn, h¹n c©u" l¹i cã ngêi c¾t 19 nghÜa "Th¬ míi lµ mét thø th¬ ph¶n thÓ, n»m ngoµi khu«n s¸o cña th¬ §êng" H¸n Quú trong bµi "Nh÷ng thi sÜ cã tµi" b¸o Trµng An sè 108 ra ngµy 24/3/1936 ®· ®Þnh nghÜa: "Th¬ míi chØ lµ mét h×nh thøc cña th¬ ®Ó diÔn t¶ nh÷ng tÝnh t×nh vµ c¶m gi¸c cña t©m hån ngêi ta ë thêi ®¹i míi" Hoµi Thanh, Hoµi Ch©n "Thi nh©n ViÖt Nam" ph¸t biÓu "Kh«ng cã Th¬ míi, còng kh«ng cã th¬ cò. ChØ cã th¬ mµ th«i. Tøc lµ chØ cã th¬ xa vµ th¬ nay. C¸i hay, c¸i kiÖt t¸c kh«ng lÖ thuéc ë thêi gian mµ ë thiªn tµi cña thi nh©n" Phan Cù §Ö "V¨n häc l·ng m¹n ViÖt Nam 1932 - 1945" viÕt : "Th¬ míi ë ®©y lµ phong trµo th¬ ca l·ng m¹n 1932 1945, mang ý thøc hÖ t s¶n v× quan ®iÓm nghÖ thuËt vÞ nghÖ thuËt" Ph¹m ThÕ Ngò "ViÖt Nam v¨n häc sö gi¶n íc t©n biÓu" tËp 3 cho r»ng : "Th¬ míi lµ th¬ xuÊt hiÖn sau n¨m 1932 vµ lµm bëi nh÷ng con ngêi T©n häc, chÞu ¶nh hëng râ rÖt c©u th¬, c©u v¨n Ph¸p" "LÞch sö v¨n häc ViÖt Nam", tËp V viÕt: "C¸i tªn Th¬ míi ngay tõ khi xuÊt hiÖn ®· kh«ng cã néi dung thËt x¸c ®Þnh. Nh÷ng thi sÜ Th¬ míi chèng l¹i lçi th¬ gß bã, khu«n s¸o trªn b¸o chÝ ®¬ng thêi mµ hä gäi lµ th¬ cò. Hä chñ tr¬ng ®æi míi th¬ ca vµ gäi th¬ ®æi míi cña hä, thêng lµ th¬ tù do, lµ Th¬ míi. DÇn dÇn c¸i tªn Th¬ míi dïng ®Ó gäi phong trµo Th¬ míi cã tÝnh chÊt L·ng m¹n tiÓu t s¶n bét ph¸ vµo nh÷ng n¨m 1932 - 1933 vµ chÊm døt khi c¸ch m¹ng th¸ng T¸m bïng næ. Nh vËy Th¬ míi kh«ng ph¶i lµ tªn 20 gäi thÓ th¬ tù do còng nh mét thÓ th¬ nµo ®ã mµ trë thµnh tªn gäi mét phong trµo v¨n häc" NguyÔn §¨ng M¹nh : "Gi¸o tr×nh lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam" nhµ xuÊt b¶n ®¹i hoc Quèc gia Hµ Néi, 2000 quan niÖm. "Th¬ míi lµ sù ®æi míi c¶ néi dung lÉn h×nh thøc th¬, nhng c¸i chÝnh lµ néi dung, lµ phÇn hån cña hä" §ç Lai Thóy trong "Con m¾t th¬" ®· ph¸t biÓu : "Kh¸i niÖm Th¬ míi ®îc dïng ë ®©y ®Ó chØ mét dßng th¬ xuÊt hiÖn tõ nh÷ng n¨m 1932 - 1945. Tríc ®©y Th¬ míi thêng ®îc gäi lµ th¬ l·ng m¹n bëi muèn ®èi lËp nã víi th¬ c¸ch m¹ng hoÆc chØ nh»m thÊy nã lµ l·ng m¹n chø kh«ng thÊy sù vËn ®éng tõ l·ng m¹n suy tëng tîng trng chím sang siªu thùc cña nã" NguyÔn Hoµng Khung "Tõ ®iÓn V¨n häc" nhµ xuÊt b¶n Hµ Néi 1984 ®Þnh nghÜa: "Phong trµo Th¬ míi lµ phong trµo th¬ cã tÝnh chÊt l·ng m¹n trong v¨n häc hîp ph¸p ViÖt Nam giai ®o¹n 1932 - 1945" Tõ nh÷ng quan niÖm, ®Þnh nghÜa trªn chóng ta cã thÓ nãi: Th¬ míi lµ mét hiÖn tîng v¨n häc cã tÝnh chÊt lÞch sö, lµ mét phong trµo th¬ mét cuéc vËn ®éng ®æi míi th¬ c¶ vÒ h×nh thøc lÉn néi dung, võa cã lý thuyÕt, võa cã thùc hµnh, võa cã ngêi khëi xíng, võa cã ngêi hËu thuÉn b»ng nh÷ng s¸ng t¸c cã gi¸ trÞ. §Þnh nghÜa vÒ Th¬ míi rÊt nhiÒu nhng dï ®Þnh nghÜa theo c¸ch nµo th× vÉn kh«ng thÓ phñ nhËn Th¬ míi lµ mét nguån th¬ dåi dµo, cã ¶nh hëng lín vµ cã gi¸ trÞ lín trong m¹ch th¬ ca d©n téc. 21 1.2.2. ThÓ th¬ lôc b¸t. a. Kh¸i niÖm. Lôc b¸t lµ mét thÓ th¬ c¸ch luËt cæ ®iÓn thuÇn tuý cña th¬ tiÕng ViÖt. §¬n vÞ c¬ b¶n cña thÓ th¬ nµy lµ mét cÆp gåm hai c©u, mét c©u lôc (dßng lôc) - s¸u tiÕng (ch÷) vµ mét c©u b¸t (dßng b¸t) - t¸m tiÕng (ch÷); sè c©u cña bµi th¬ lµm theo thÓ nµy lµ kh«ng h¹n ®Þnh: Cã thÓ chØ gåm hai c©u (mét cÆt) nh nhiÒu c©u ca dao cæ truyÒn, cã thÓ hµng ngµn c©u trong c¸c truyÖn th¬ N«m vµ c¸c diÔn ca lÞch sö. b. Vai trß cña thÓ th¬ lôc b¸t trong th¬ ca ViÖt Nam. ThÓ th¬ lôc b¸t ®· gãp phÇn vµo sù thµnh c«ng vµ sù trêng tån cña hµng tr¨m truyÖn th¬ N«m (TruyÖn KiÒu lµ tiªu biÓu), hµng v¹n bµi ca dao. Víi ca dao, ®ã lµ sù phong phó vÒ h×nh thøc biÓu hiÖn. ThÓ lôc b¸t ®· lµm cho ca dao m·i m·i gÇn gòi vµ th©n thuéc víi ngêi ViÖt. Vµ chÝnh thÓ th¬ lôc b¸t ®· lµm nªn kho tµng ca dao ngêi ViÖt. Víi nh÷ng u ®iÓm cña m×nh, thÓ th¬ lôc b¸t ®· vµ sÏ m·i m·i kh¬i nguån cho nh÷ng bµi ca dao. V× phÇn lín ca dao ngêi ViÖt ®îc s¸ng t¸c theo thÓ th¬ nµy. Víi Truþªn KiÒu thÓ th¬ lôc b¸t ®· ®¹t ®Õn ®é hoµn chØnh cña nã vÒ tÊt c¶ mäi mÆt, mäi ph¬ng diÖn. TruyÖn KiÒu ®· ®¹t ®Õn nh÷ng gi¸ trÞ néi dung vµ nghÖ thuËt còng chÝnh lµ nhê ®Õn mÆt m¹nh cña thÓ th¬ lôc b¸t. Víi thÓ th¬ lôc b¸t TruyÖn KiÒu ®· trë thµnh h¬i thë cña ngêi d©n ViÖt Nam. 22