Tài liệu Các giải pháp về tài chính nâng cao năng lực cạnh tranh của ngân hàng mhb trong thời kỳ hội nhập

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP.HCM ---- K --- NGUYỄN NGỌC HOÀI CÁC GIẢI PHÁP VỀ TÀI CHÍNH NÂNG CAO NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA NGÂN HÀNG MHB TRONG THỜI KỲ HỘI NHẬP Chuyên ngành: Kinh tế tài chính - Ngân hàng Mã số: 60.31.12 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN: PGS.TS NGUYỄN VĂN SĨ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – 2009 MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU...............................................................................................................4 CHƯƠNG I: LÝ THUYẾT VỀ CẠNH TRANH VÀ NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG...............................6 1. LÝ THUYẾT VỀ CẠNH TRANH VÀ NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA NHTM TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG................................................... 6 1.1. Lý thuyết cạnh tranh trong nền kinh tế thị trường ................................ 6 1.1.1. Khái niệm cạnh tranh............................................................................. 6 1.1.2. Các loại hình cạnh tranh chính trong kinh tế thị trường.................... 7 1.1.3 Vai trò của cạnh tranh............................................................................. 9 1.2 Năng lực cạnh tranh ........................................................................................... 10 1.3 Các mô hình và phương pháp để đánh giá năng lực cạnh tranh doanh nghiệp............................................................................................................................ 13 1.3.1 Mô hình “Kim cương” của M. Porter..................................................... 14 1.3.2 Ma trận SWOT.......................................................................................... 15 1.4. Cạnh tranh của Ngân hàng thương mại trong môi trường hội nhập .. 16 1.4.1. Những đặc trưng cơ bản của cạnh tranh NHTM:................................ 16 1.4.2 Năng lực cạnh tranh của ngân hàng thương mại................................ 17 1.4.3 Các tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh của một NHTM. ............... 20 1.4.3.1 Khả năng thu hút nhân lực và chất lượng nguồn nhân lực ............ 20 1.4.3.2 Năng lực tài chính và uy tín của ngân hàng trên thị trường............ 21 1.4.3.2.1 Khả năng sinh lời................................................................................. 21 1.4.3.2.2 Đánh giá mức độ an toàn vốn của ngân hàng .................................... 22 1.4.3.2.3. Uy tín của ngân hàng trên thị trường tài chính................................... 22 1.5.3.2.4. Tính đa dạng của danh mục dịch vụ tài chính, chất lượng dịch vụ và giá cả của dịch vụ............................................................................................... 23 1.4.3.3 Năng lực cạnh tranh của ngân hàng qua hệ thống mạng lưới........ 23 1.4.3.4. Năng lực cạnh tranh thông qua chất lượng tín dụng...................... 23 1.4.3.5. Năng lực cạnh tranh qua trình độ, năng lực quản trị kiểm soát, điều hành của các ngân hàng ................................................................................. 24 1.4.3.6. Năng lực công nghệ và sản phẩm dịch vụ ....................................... 25 1.4.3.7. Năng lực về chiến lược kinh doanh, thị phần, chiến lược khách hàng và chiến lược marketing ........................................................................ 25 1.5. Các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh của các NHTM....... 26 Kết luận Chương I ............................................................................................ 27 CHƯƠNG II: PHÂN TÍCH THỰC TRẠNG NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA NGÂN HÀNG PHÁT TRIỂN NHÀ ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG.......................................................................................... 28 2.1. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN MHB ................................... 28 2.1.1. Sơ lược quá trình hình thành hệ thống ngân hàng MHB................... 28 2.1.2. Cơ cấu tổ chức trong hệ thống MHB hiện nay ................................... 29 2.2. THỰC TRẠNG NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA MHB............................. 30 2.2.1. Đánh giá năng lực tài chính của MHB.................................................. 30 2.2.1.1. Đánh giá thực trạng quy mô vốn ....................................................... 30 2.2.1.2. Đánh giá khả năng sinh lời................................................................. 32 2.2.1.3. Đánh giá mức độ an toàn vốn của ngân hàng ................................. 33 2.2.1.4. Đánh giá chất lượng tín dụng của MHB............................................ 35 2.2.1.5 Đánh giá chênh lệch lãi suất đầu ra – đầu vào ................................. 35 2.2.2. Đánh giá năng lực hoạt động và hiệu quả kinh doanh của MHB ...... 37 2.2.2.1. Đánh giá năng lực hoạt động............................................................. 37 2.2.2.2. Đánh giá hiệu quả kinh doanh của MHB........................................... 38 2.2.3. Các sản phẩm dịch vụ ngân hàng của MHB........................................ 40 2.2.3.1. Thực trạng và kết quả phát triển các sản phẩm dịch vụ của MHB 40 2.2.3.1.1. Đối với dịch vụ huy động tiền gửi ....................................................... 40 2.2.3.1.3. Về thanh toán quốc tế, kinh doanh ngoại tệ và bảo lãnh ................... 41 2.2.3.1.4. Hoạt động kinh doanh thẻ .................................................................. 42 2.2.4. Đánh giá trình độ công nghệ................................................................. 42 2.2.4.1.Tình hình triển khai và ứng dụng công nghệ của MHB.................... 42 2.2.4.1.1 Về cơ sở hạ tầng kỹ thuật ................................................................... 42 2.2.4.1.2 Về phát triển các phần mềm ứng dụng ............................................... 43 2.2.4.1.3. Đánh giá chung về tình hình phát triển và ứng dụng công nghệ ....... 43 2.2.5. Đánh giá nguồn nhân lực ...................................................................... 44 2.2.5.1. Thực trạng về nguồn nhân của MHB ................................................ 44 2.2.5.2. Một số tồn tại về nguồn nhân lực tại MHB ....................................... 44 2.2.6. Đánh giá hiệu quả hoạt động tổ chức, quản trị và điều hành ........... 45 2.2.7. Thực trạng về mạng lưới chi nhánh cung cấp dịch vụ:..................... 46 2.3. PHÂN TÍCH TÁC ĐỘNG HỘI NHẬP ĐẾN NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA MHB .......................................................................................................... 46 2.3.1. Những tác động của hội nhập đối với các lĩnh vực hoạt động ngân Hàng .................................................................................................................. 46 2.3.2. Những cơ hội và thách thức về mặt cạnh tranh trong quá trình hội nhập của MHB .................................................................................................. 48 2.3.2.1. Những cơ hội......................................................................................... 48 2.3.2.2 Các thách thức ....................................................................................... 48 Kết luận Chương II........................................................................................... 53 CHƯƠNG III: CÁC GIẢI PHÁP VỀ TÀI CHÍNH NÂNG CAO NĂNG LỰC CẠNH TRANH ĐỐI VỚI MHB.......................................................................54 3.1.Các giải pháp về tài chính ......................................................................... 54 3.1.1 Giải pháp về vốn...................................................................................... 54 3.1.1.1 Giải pháp về tăng vốn tự có để tăng năng lực tài chính cho ngân Hàng .................................................................................................................. 54 3.1.1.2 Các giải pháp tăng vốn huy động....................................................... 56 3.1.2. Giải pháp về nâng cao hiệu quả hoạt động......................................... 57 3.2.2.1 Sử dụng chính sách lãi suất huy động, lãi suất cho vay hợp l. để nâng cao năng lực tài chính của MHB..................................................................... 57 3.2.2.2 Tối ưu hoá lãi suất tiết kiệm, phát triển các dịch vụ thanh toán và các sản phẩm thanh toán nhằm giảm chi phí vốn đầu vào ................................ 58 3.2.2.3 Nâng cao chất lượng tín dụng, hạn chế rủi ro .................................. 58 3.1.3. Giải pháp về phát triển dịch vụ ngân hàng.......................................... 59 3.1.3.1. Nhóm sản phẩm truyền thống ........................................................... 59 3.1.3.2. Phát triển các sản phẩm dịch vụ mới ............................................... 60 3.2. Các giải pháp phụ trợ ............................................................................... 60 3.2.1. Giải pháp về phát triển công nghệ ....................................................... 60 3.2.2. Giải pháp về nguồn nhân lực................................................................. 61 3.3 CÁC KIẾN NGHỊ, ĐỀ XUẤT VỚI NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC .................... 62 3.3.1 Về cơ chế chính sách.............................................................................. 62 3.3.2 Về quản l. điều hành ............................................................................... 63 Kết luận Chương III.......................................................................................... 64 KẾT LUẬN ............................................................. 65 1 LỜI CAM ĐOAN Đề tài “Các giải pháp về tài chính nâng cao năng lực cạnh tranh của Ngân Hàng MHB trong thời kỳ hội nhập” là đề tài do chính tác giả thực hiện. Tác giả dựa trên việc vận dụng các kiến thức đã được học, các tài liệu tham khảo, kết hợp với quá trình nghiên cứu thực tiễn, thông qua việc tìm hiểu, trao đổi với Giáo viên hướng dẫn khoa học, bạn bè, người thân và các đối tượng nghiên cứu để hoàn thành luận văn của mình. Luận văn này không sao chép từ bất kỳ một nghiên cứu nào khác. Tác giả xin cam đoan những lời nêu trên là hoàn toàn đúng sự thật. TP.HCM, ngày 09 tháng 09 năm 2009 Người thực hiện đề tài NGUYỄN NGỌC HOÀI 2 CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN NHNN : Ngân hàng Nhà nước NHTM : Ngân hàng thương mại NHTW : Ngân hàng Trung ương MHB : Ngân hàng phát triển nhà đồng bằng sông Cửu Long NHTMCP : Ngân hàng thương mại cổ phần TCKT : Tổ chức kinh tế TCKT-XH : Tổ chức kinh tế - xã hội TCTD : Tổ chức tín dụng VND : Đồng Việt Nam USD : Đô la Mỹ ĐBSCL : Đồng bằng sông Cửu Long CAR : Capital Adequacy Ratio = hệ số an toàn vốn 3 DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU STT Mục lục Tên bảng – biểu – đồ thị Trang Hình 1.1 1.4.1 Mô hình kim cương của M. Porter, 1990 15 Hình 1.2 1.4.2 Mô hình ma trận SWOT 16 Bảng 1 2.2.1.1 Cơ cấu nguồn vốn của MHB từ 2004 - 2008 31 Bảng 2 2.2.1.2 Số liệu ROA, ROE giai đoạn 2004 – 2008 32 Bảng 3 2.2.1.2 Số liệu bình quân ROE, ROA của MHB giai đoạn 2004-2008 33 Bảng 4 2.2.1.3 Hệ số an toàn vốn (CAR) 34 Bảng 5 2.2.1.4 Chất lượng hoạt động tín dụng của MHB 34 Bảng 6 2.2.1.5 Chênh lệch lãi suất đầu vào đầu ra giai đoạn 2003-2008 35 Bảng 7 2.2.2.1 Tình hình dư nợ của MHB giai đoạn 2003-2008 38 Bảng 8 2.2.2.2 Cơ cấu thu nhập, chi phí 2005 - 2008 39 Bảng 9 2.2.2.2 Thu nhập, chi phí giai đoạn 2005 – 2008 39 Bảng 10 2.2.3.1 Cơ Cấu Hoạt động thanh toán QT và Bảo Lãnh 42 Hình 2 2.2.5.1 Thống kê về lao động 44 4 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài: Trong môi trường nước ta đang mở cửa nền kinh tế, hội nhập với kinh tế thế giới, hệ thống ngân hàng ngày nay được coi như xương sống của nền kinh tế cũng đang từng bước được hoàn thiện và phát triển. Trong điều kiện thị trường chứng khoán và thị trường tiền tệ chưa phát triển như Việt Nam, hệ thống ngân hàng giữ vai trò chủ lực trong việc làm trung gian giữa tiết kiệm và đầu tư, giữa tác nhân thừa vốn và tác nhân thiếu vốn. Nằm trong hệ thống các NHTM quốc doanh nhưng được ra đời khá muộn, MHB cũng đã và đang nỗ lực không ngừng để khẳng định vị thế của mình trong mọi hoạt động để nâng cao khả năng cạnh tranh với các NHTM Việt Nam. Bằng những giải pháp cụ thể, MHB đã liên tục có những bước tăng trưởng mạnh mẽ qua các năm với tốc độ khá cao nhưng so với yêu cầu thì những kết quả đạt được còn khá khiêm tốn. Đứng trước xu thế hội nhập kinh tế của khu vực và toàn cầu cộng với sự cạnh tranh khá gay gắt của các ngân hàng khác, MHB đã và đang cố gắng tìm mọi biện pháp trong đó các biện pháp về tài chính là quan trọng nhất nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh, phấn đấu trở thành một trong các NHTM lớn ở Việt Nam, có khả năng cạnh tranh với các NHTM trong nước cũng như các chi nhánh NHTM nước ngoài được phép hoạt động tại Việt Nam. Xuất phát từ vị trí quan trọng của việc nâng cao năng lực cạnh tranh đối với sự phát triển của hệ thống NHTM Việt Nam nói chung và hoạt động của MHB nói riêng, tôi lựa chọn đề tài “Các giải pháp về tài chính nâng cao năng lực cạnh tranh của Ngân hàng MHB trong thời kỳ hội nhập”. 2. Mục tiêu nghiên cứu: Mục đích chính của luận văn là từ những vấn đề nghiên cứu được trong lý thuyết về cạnh tranh, phân tích thực trạng năng lực cạnh tranh của MHB trong 5 năm từ 2004-2008, qua đó đưa ra được các giải pháp về tài chính nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh đối với ngân hàng MHB trong bối cảnh hội nhập kinh tế thế giới. 5 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu: - Cơ sở lý thuyết về cạnh tranh và những vấn đề cơ bản về năng lực cạnh tranh của ngân hàng thương mại - Đánh giá thực trạng năng lực cạnh tranh của MHB trong 5 năm 2004 – 2008 trên các mặt: năng lực nhân lực, năng lực tài chính, năng lực công nghệ, năng lực về huy động vốn, năng lực về tín dụng, năng lực về marketing, năng lực về quản trị Ngân hàng... - Thông qua việc đáng giá đề xuất các giải pháp về tài chính nâng cao năng lực cạnh tranh của Ngân hàng MHB. 4. Phương pháp nghiên cứu: Nội dung của luận văn được nghiên cứu theo phương pháp định tính: Khảo sát ý kiến chuyên gia, thu thập số liệu và sử dụng các phương pháp thống kê, tổng hợp, phân tích và so sánh sự biến động về số liệu của MHB trong giai đoạn . 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài nghiên cứu: - Hệ thống hóa cơ sở lý thuyết về cạnh tranh và năng lực cạnh tranh của NHTM. - Phân tích thực trạng năng lực cạnh tranh của MHB để tìm ra những nhược điểm cần khắc phục. - Đề xuất các giải pháp về tài chính nhằm tăng cường năng lực cạnh tranh cho MHB. 6. Bố cục của luận văn: Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn gồm ba chương: CHƯƠNG I: LÝ THUYẾT VỀ CẠNH TRANH VÀ NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG CHƯƠNG II: PHÂN TÍCH THỰC TRẠNG NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA NGÂN HÀNG MHB GIAI ĐOẠN 2004-2008 CHƯƠNG III: CÁC GIẢI PHÁP VỀ TÀI CHÍNH NÂNG CAO NĂNG LỰC CẠNH TRANH ĐỐI VỚI NGÂN HÀNG MHB 6 CHƯƠNG I: LÝ THUYẾT VỀ CẠNH TRANH VÀ NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG 1. LÝ THUYẾT VỀ CẠNH TRANH VÀ NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA NHTM TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG 1.1. Lý thuyết cạnh tranh trong nền kinh tế thị trường 1.1.1. Khái niệm cạnh tranh. Tuy cạnh tranh là vấn đề phổ biến và được nghiên cứu từ rất lâu, nhưng cho đến nay trên thế giới vẫn chưa có khái niệm thống nhất về năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp. Do vậy, để đưa ra khái niệm này một cách có căn cứ, cần điểm lại một số lý thuyết về năng lực cạnh tranh và năng lực cạnh tranh trên thế giới và trong nước. Trong nền kinh tế thị trường, cạnh tranh là hiện tượng phổ biến và có ý nghĩa quan trọng đối với phát triển kinh tế ở các quốc gia. Việc nghiên cứu hiện tượng cạnh tranh đã từ rất sớm với các các trường phái nổi tiếng như: lý thuyết cạnh tranh cổ điển, lý thuyết cạnh tranh tân cổ điển và lý thuyết cạnh tranh hiện đại. Cạnh tranh là một vấn đề tất yếu trong kinh tế thị trường. Quá trình cạnh tranh để đi đến cái đích cuối cùng là tồn tại và phát triển ít nhất ngang bằng với đối thủ của mình. Tùy cách tiếp cận mà ta có thể đưa ra những khái niệm về cạnh tranh dưới những khía cạnh khác nhau. Các nhà kinh tế học xác định cạnh tranh là sự ganh đua, tranh đấu giữa các chủ thể sản xuất và tiêu dùng trên thị trường, nhằm tranh giành những lợi ích kinh tế sao cho mình có lợi nhất. Theo đó, khi với tư cách là người bán cạnh tranh là quá trình chiếm lĩnh thị phần cung cấp sản phẩm dịch vụ cho khách hàng; với tư cách là người mua cạnh tranh lại là quá trình đấu tranh để mua được các yếu tố đầu vào của sản xuất với giá rẻ và điều kiện cung cấp thuận lợi, cạnh tranh giữa người mua và người bán về giá cả và công dụng sản phẩm, cạnh tranh giữa người mua với nhau. Nhìn chung cạnh tranh xoay quanh chất lượng hàng hóa, sản phẩm dịch vụ và giá cả. Từ sự phân tích trên có thể thấy cạnh tranh là sự ganh đua giữa các chủ thể kinh tế với nhau thông qua các hành động và sự phấn đấu cùng những biện pháp để giành được lợi thế trên thương trường sao cho có thể có được ưu thế về thị phần, lợi 7 nhuận, danh tiếng ... so với đối thủ. Trên cơ sở đó có thể đưa ra khái niệm tổng quát về cạnh tranh: Cạnh tranh là phạm trù chỉ quan hệ kinh tế theo đó các chủ thể kinh tế huy động tổng lực (nội lực và ngoại lực) của mình trên cơ sở sử dụng các phương thức nhằm dành được ưu thế trên thương trường để đạt mục tiêu kinh tế (thường là thị phần, khách hàng, lợi nhuận, tiện ích …) là thu được nhiều lợi nhuận trong sự phát triển ổn định và bền vững. 1.1.2. Các loại hình cạnh tranh chính trong kinh tế thị trường. Tùy cách tiếp cận các nhà kinh tế học chia ra các loại hình cạnh tranh chính như sau: 1.1.2.1. Căn cứ vào tính chất và mức độ can thiệp của nhà nước vào nền kinh tế có: + Cạnh tranh tự do: Là thị trường hầu như không có sự can thiệp của nhà nước. + Cạnh tranh có sự điều tiết của nhà nước: Thị trường được can thiệp bởi nhà nước với những mức độ khác nhau. 1.1.2.2. Căn cứ vào góc độ thực chứng của thị trường có: + Cạnh tranh hoàn hảo: Thị trường cạnh tranh hoàn hảo là thị trường trong đó cả người mua và người bán đều cho rằng quyết định mua và bán của họ không ảnh hưởng đến giá cả thị trường. + Cạnh tranh không hoàn hảo: Trên thị trường có sự thống trị của độc quyền có đủ sức mạnh để có thể chi phối giá cả mua các yếu tố đầu vào và bán các sản phẩm của mình trên thị trường. Trong cạnh tranh không hoàn hảo có 2 loại: độc quyền nhóm và cạnh tranh mang tính độc quyền * Loại độc quyền nhóm: Là hình thái thị trường mà trong đó chỉ có một số ít các nhà sản xuất có khả năng tác động mạnh đến thị trường thông qua việc thay đổi giá cả, chuẩn mực dịch vụ, sản phẩm trên thị trường đồng thời giá cả sản phẩm hàng hóa còn phụ thuộc vào sức cạnh tranh của những chủ thể sản xuất đó với nhau. 8 * Loại cạnh tranh mang tính độc quyền: Là hình thái thị trường mà những người bán có thể ảnh hưởng đến những người mua bằng sự khác nhau của các sản phẩm của họ về phẩm cấp, kiểu dáng, nhãn hiệu … Thậm chí trong nhiều trường hợp người bán buộc người mua phải chấp nhận về giá cả, cách thức giao dịch. 1.1.2.3. Dưới góc độ các công đoạn sản xuất có cạnh tranh trước khi bán hàng, trong khi bán hàng và sau khi bán hàng. Loại cạnh tranh này được thể hiện trong quảng cáo, phương thức thanh toán, các dịch vụ khuyến mãi vật chất và phi vật chất. 1.1.2.4. Tiếp cận dưới góc độ phạm vi và mục tiêu kinh tế có: + Cạnh tranh trong nội bộ ngành và cạnh tranh giữa các ngành trong nền sản xuất. + Các nhà kinh tế học còn phát triển cách phân chia trên thành cạnh tranh dọc và cạnh tranh ngang. 1.1.2.5. Tiếp cận dưới giác độ phạm vi lãnh thổ có: Cạnh tranh trong nước và cạnh tranh quốc tế. Cũng cần lưu ý, trong cạnh tranh quốc tế ngày nay diễn ra ngay trong thị trường từng nước riêng biệt. 1.1.2.6. Xét trên phương diện chuẩn mực theo các hiệp định giữa các nước mang tính chất quốc tế trong nền kinh tế tri thức có cạnh tranh theo quy chế. Cạnh tranh theo quy chế là sự chuyển từ chỗ dựa chủ yếu vào lợi thế so sánh sang dựa vào quy chế. Các quy chế chứa đựng những chuẩn mực của thương mại quốc tế chủ yếu lại do các nước phát triển xây dựng nhắm tới khả năng tăng cường sức cạnh tranh của nền kinh tế nước họ trên thương trường quốc tế. Ngoài ra, căn cứ vào mục đích và tính chất của cạnh tranh các nhà kinh tế còn đề cập đến cạnh tranh lành mạnh và cạnh tranh không lành mạnh. Cạnh tranh lành mạnh là loại cạnh tranh mà chủ thể kinh tế sử dụng những tiềm năng vốn có của bản thân để cạnh tranh trên thương trường trong khuôn khổ luật lệ cho phép. Cạnh tranh không lành mạnh là loại hình cạnh tranh trái với luật pháp và thông lệ xã hội. Đến nay, các nhà kinh tế xác định các yếu tố chính cấu thành sức mạnh cạnh tranh gồm có: Chất lượng hàng hóa tốt; giá cả thấp; thời gian cung cấp sản phẩm phù hợp; các dịch vụ trước, trong, sau bán hàng tốt. 9 Cạnh tranh trong nền kinh tế thị trường hiện đại là sự cạnh tranh trên cơ sở liên hệ giữa các chủ thể kinh tế với nhau, không nhằm hủy diệt lẫn nhau, mà liên kết thúc đẩy lẫn nhau. Cạnh tranh trong sự hợp tác cùng nhau phát triển, trong đó các chủ thể luôn vươn lên nhằm dẫn đầu trong việc nắm được những lợi thế hơn đối thủ. Với thực tế như vậy, cùng tính đặc thù trong hoạt động ngân hàng, tính hệ thống của các ngân hàng đòi hỏi phải được duy trì và nâng cao. Tính hệ thống ngân hàng có thể được coi là một trong những điểm tựa vững chắc phòng ngừa những bất trắc rủi ro cũng như là điểm tựa để các ngân hàng cùng phát triển an toàn, ổn định và bền vững. 1.1.3 Vai trò của cạnh tranh Cạnh tranh có vai trò quan trọng trong nền sản xuất hàng hóa nói riêng và trong lĩnh vực kinh tế nói chung. Cạnh tranh không những có mặt tác động tích cực mà còn có những tác động tiêu cực. Về mặt tích cực: Ở tầm vĩ mô, cạnh tranh mang lại: • Động lực thúc đẩy sản xuất phát triển, góp phần vào sự phát triển kinh tế, giúp đất nước hội nhập tốt kinh tế toàn cầu. Ở tầm vi mô, đối với một doanh nghiệp cạnh tranh được xem như công cụ hữu dụng để: • Người sản xuất phải tìm mọi cách để làm ra sản phẩm có chất lượng hơn, đẹp hơn, có chi phí sản xuất rẻ hơn, có tỷ lệ tri thức khoa học, công nghệ trong đó cao hơn... để đáp ứng với thị hiếu của người tiêu dùng. • Người tiêu dùng được hưởng những sản phẩm hay dịch vụ tốt hơn với giá thành hợp lý. Ngoài mặt tích cực, cạnh tranh cũng đem lại những hệ quả không mong muốn về mặt xã hội cũng như kinh tế. • Làm thay đổi cấu trúc xã hội trên phương diện sở hữu của cải, gây ra hiện tượng độc quyền, làm phân hóa mạnh mẽ giàu nghèo. • Dẫn đến cạnh tranh không lành mạnh, dùng các thủ đoạn vi phạm pháp luật hay bất chấp pháp luật. Vì lý do trên, cạnh tranh kinh tế bao giờ cũng phải được điều chỉnh bởi các định chế xã hội, sự can thiệp của nhà nước.“Bên cạnh đó, cần thay đổi tư duy cạnh tranh từ 10 đối đầu sang hợp tác cùng có lợi. Hãy xem Trung Quốc, khi Tập đoàn Wall Mart vào Trung Quốc giành thị phần, các doanh nghiệp Trung Quốc đành là người cung cấp đầu vào, tuy nhiên đến nay chiếm trên 60% sản phẩm hàng hoá của Wall Mart ở các siêu thị trên thế giới là hàng Trung Quốc, như vậy Trung Quốc đã lợi dụng Tập đoàn Wall Mart để "cõng" hàng hoá của Trung Quốc ra bên ngoài… Vì vậy, bài học ở đây là Việt Nam phải vừa cạnh tranh, vừa hợp tác, trong hợp tác có cạnh tranh, trong cạnh tranh có hợp tác, đó là cách ứng xử thông minh”1 1.2 Năng lực cạnh tranh Cạnh tranh trong nền kinh tế nói chung và cạnh tranh doanh nghiệp nói riêng đã được nghiên cứu từ rất lâu. Tuy nhiên, năng lực cạnh tranh và việc nghiên cứu năng lực cạnh tranh một cách có hệ thống lại bắt đầu khá muộn và chỉ mới từ những năm 1980 đến nay. Còn M. E. Porter một chuyên gia hàng đầu thế giới về năng lực cạnh tranh lại chỉ ra rằng cho đến năm 1990, năng lực cạnh tranh vẫn chưa được hiểu một cách đúng đắn, đầy đủ và chưa có một định nghĩa nào được chấp nhận một cách thống nhất. Các lý thuyết về năng lực cạnh tranh tập trung lại 3 cách tiếp cận sau: lý thuyết thương mại truyền thống, lý thuyết tổ chức công nghiệp và trường phái quản lý chiếc lược. - Lý thuyết thương mại truyền thống nghiên cứu năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp dựa trên cách tiếp cận của “kinh tế trọng cung”, chú trọng tới mặt cung, chủ yếu quan tâm tới khâu “bán hàng” của người sản xuất – kinh doanh. Theo cách tiếp cận này, tiêu chí đầu tiên của năng lực cạnh tranh là giá cả và do đó sự khác biệt về giá cả của hàng hóa, dịch vụ được coi là tiêu chí chính để đo lường năng lực cạnh tranh. - Lý thuyết này chưa chú trọng đúng mức về cầu hàng hóa, dịch vụ cũng như các yếu tố môi trường kinh doanh. Cách tiếp cận này dẫn tới những sai lầm cố hữu do chưa chú trọng đúng mức đến sự khác biệt về chất lượng sản phẩm, cách tiếp thị và những dịch vụ hậu mại của doanh nghiệp. Để khắc phục hạn chế của cách tiếp cận thương mại truyền thống, cần kết hợp mặt cung với mặt cầu hàng hóa, dịch vụ khi nghiên cứu năng lực cạnh tranh doanh nghiệp. 1 TS. Nguyễn Đăng Doanh - Nguồn: Lao động 11 - Lý thuyết tổ chức công nghiệp nghiên cứu năng lực cạnh tranh trên cơ sở xác định thông số tác động tới các hoạt động thực tiễn của doanh nghiệp, nhấn mạnh tới mặt cầu của hàng hóa, dịch vụ, coi trọng yếu tố ngoài giá hơn yếu tố giá cả. Tuy nhiên, cách tiếp cận này không chú trọng đúng mức tới lý luận về năng lực cạnh tranh, chưa chú ý tới các yếu tố tác động năng lực cạnh tranh như vai trò của Nhà nước hay chính sách. - Trường phái quản lý chiến lược được coi là mô hình khá mạnh nghiên cứu về năng lực cạnh tranh, làm rõ nguồn lực bảo đảm cho năng lực cạnh tranh. Một số nhà nghiên cứu đã có những công trình nghiên cứu công phu về năng lực cạnh tranh đã hệ thống hóa và phân loại các nghiên cứu và đo lường năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp theo 3 loại: nghiên cứu năng lực cạnh tranh hoạt động, năng lực cạnh tranh dựa trên khai thác, sử dụng tài sản và năng lực cạnh tranh theo quá trình. Năng lực cạnh tranh hoạt động là xu hướng nghiên cứu năng lực cạnh tranh chú trọng vào những chỉ tiêu cơ bản gắn với hoạt dộng kinh doanh trên thực tế như: thị phần, năng suất lao động, giá cả, chi phí v.v… Theo những chỉ tiêu này, doanh nghiệp có năng lực cạnh tranh cao là những doanh nghiệp có các chỉ tiêu hoạt động kinh doanh hiệu quả, chẳng hạn như năng suất lao động cao, thị phần lớn, chi phí sản xuất thấp… Năng lực cạnh tranh dựa trên tài sản là xu hướng nghiên cứu nguồn hình thành năng lực cạnh tranh trên cơ sở sử dụng các nguồn lực như nhân lực, công nghệ, lao động. Theo đó, các doanh nghiệp có năng lực cạnh tranh cao là những doanh nghiệp sử dụng các nguồn lực hiệu quả như nguồn nhân lực, lao động, công nghệ, đồng thời có lợi thế hơn trong việc tiếp cận các nguồn lực này. Năng lực cạnh tranh theo quá trình là xu hướng nghiên cứu năng lực cạnh tranh như các quá trình duy trì và phát triển năng lực năng lực cạnh tranh. Các quá trình bao gồm: quản lý chiếc lược, sử dụng nguồn nhân lực, các quá trình tác nghiệp (sản xuất, chất lượng…). Như vậy, cho đến nay, lý thuyết về năng lực cạnh tranh doanh nghiệp trên thế giới phát triển theo nhiều khuynh hướng khác nhau, nhiều trường phái và cách tiếp cận khác nhau. 12 Tuy nhiên, do ý nghĩa to lớn của việc nghiên cứu năng lực cạnh tranh nên bất chấp những bất đồng trong lý luận, một số nước như Mỹ, Anh và tổ chức quốc tế như Diễn đàn kinh tế thế giới (WEF), Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD), Viện Phát Triển quản lý (IMD), Công ty Standard & Poor’s, Công ty Moody’s… vẫn nghiên cứu và công bố các kết quả tính toán năng lực canh tranh ở các cấp độ khác nhau. Các kết quả này được rất nhiều quốc gia, doanh nghiệp quan tâm và tham khảo. Như vậy, cho đến nay quan niệm về năng lực cạnh tranh vẫn chưa được hiểu thống nhất. Để có thể đưa ra quan niệm năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp phù hợp, cần lưu ý những đặc thù khái niệm đó là tính đa nghĩa (có nhiều định nghĩa), đa trị (có nhiều cách đo lường), đa cấp (với các cấp độ khác nhau), phụ thuộc, có tính quan hệ qua lại, tính chất động và là một quá trình. Ngoài ra, khi đưa ra khái niệm năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp, cần lưu ý thêm một số vấn đề sau đây: Một là, quan niệm năng lực cạnh tranh cần phù hợp với điều kiện, bối cảnh và trình độ phát triển trong từng thời kỳ. Chẳng hạn, trong nền kinh tế thị trường tự do trước đây, cạnh tranh chủ yếu trong lĩnh vực bán hàng và năng lực cạnh tranh đồng nghĩa với việc bán được nhiều hàng hóa hơn đối thủ cạnh tranh; trong điều kiện thị trường cạnh tranh hoàn hảo, cạnh tranh trên cơ sở tối đa hóa số lượng hàng hóa nên năng lực cạnh tranh thể hiện ở thị phần; còn trong điều kiện kinh tế tri thức hiện nay, cạnh tranh đồng nghĩa với mở rộng “không gian sinh tồn”, doanh nghiệp phải cạnh tranh không gian, cạnh tranh thị trường, cạnh tranh tư bản và do vậy quan niệm về năng lực cạnh tranh cũng phải phù hợp với điều kiện mới. Đối với Việt Nam hiện nay, với trình độ phát triển kinh tế còn thấp, nhưng lại đặt trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế - cạnh tranh gay gắt, việc đưa ra khái niệm năng lực cạnh tranh cho phù hợp với bối cảnh hiện nay là không đơn giản. Hai là, năng lực cạnh tranh cần thể hiện khả năng đua tranh, tranh giành giữa các doanh nghiệp không chỉ về năng lực thu hút và sử dụng các yếu tố sản xuất, khả năng tiêu thụ hàng hóa, mà cả khả năng mở rộng không gian sinh tồn của sản phẩm, khả năng sáng tạo sản phẩm mới. Ba là, năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp cần thể hiện được phương thức cạnh tranh phù hợp, bao gồm cả những phương thức truyền thống và các phương thức hiện đại – không chỉ dựa trên lợi thế so sánh mà dựa vào lợi thế cạnh tranh, dựa vào quy chế. 13 Từ những yêu cầu trên, có thể đưa ra khái niệm năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp như sau: Năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp là khả năng duy trì và nâng cao lợi thế cạnh tranh trong việc tiêu thụ sản phẩm, mở rộng mạng lưới tiêu thụ, thu hút và sử dụng có hiệu quả các yếu tố sản xuất nhằm đạt lợi ích kinh tế cao và bền vững. Như vậy, năng lực cạnh tranh không phải là chỉ tiêu đơn nhất mà mang tính tổng hợp, bao gồm nhiều chỉ tiêu cấu thành và có thể xác định được cho nhóm doanh nghiệp (ngành) và từng doanh nghiệp. 1.3 Các mô hình và phương pháp để đánh giá năng lực cạnh tranh doanh nghiệp Năng lực cạnh tranh được xem xét ở các góc độ khác. Như vậy, năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp trước hết phải được tạo ra từ thực lực của doanh nghiệp. Đây là các yếu tố nội hàm của mỗi doanh nghiệp, không chỉ được tính bằng các tiêu chí về công nghệ, tài chính, nhân lực, tổ chức quản trị doanh nghiệp… một cách riêng biệt mà cần đánh giá, so sánh với các đối tác cạnh tranh trong hoạt động trên cùng một lĩnh vực, cùng một thị trường. Trên cơ sở các so sánh đó, muốn tạo nên năng lực cạnh tranh, đòi hỏi doanh nghiệp phải tạo lập được lợi thế so sánh với đối tác của mình. Nhờ lợi thế này, doanh nghiệp có thể thoả mãn tốt hơn các đòi hỏi của khách hàng mục tiêu cũng như lôi kéo được khách hàng của đối thủ cạnh tranh. Thực tế cho thấy, không một doanh nghiệp nào có khả năng thỏa mãn đầy đủ tất cả những yêu cầu của khách hàng. Thường thì doanh nghiệp có lợi thế về mặt này và có hạn chế về mặt khác; vấn đề cơ bản là, doanh nghiệp phải nhận biết được điều này và cố gắng phát huy tốt những điểm mạnh mà mình đang có để đáp ứng tốt nhất những đòi hỏi của khách hàng. Để đánh giá năng lực cạnh tranh của một doanh nghiệp, cần phải xác định được các yếu tố phản ánh năng lực cạnh tranh từ những lĩnh vực hoạt động khác nhau và cần thực hiện việc đánh giá bằng cả định tính và định lượng. Các doanh nghiệp hoạt động sản xuất kinh doanh ở những ngành, lĩnh vực khác nhau có các yếu tố đánh giá năng lực cạnh tranh khác nhau. Mặc dù vậy, vẫn có thể tổng hợp được các yếu tố đánh giá năng lực cạnh tranh của một doanh nghiệp bao gồm: giá cả sản phẩm và dịch vụ; chất lượng sản phẩm và bao gói; kênh phân phối sản phẩm và dịch vụ bán hàng; thông tin và xúc tiến thương mại; năng lực nghiên cứu và phát triển; thương hiệu và uy tín của doanh nghiệp; trình 14 độ lao động; thị phần sản phẩm doanh nghiệp và tốc độ tăng trưởng thị phần; vị thế tài chính; năng lực tổ chức và quản trị doanh nghiệp. Nhiều doanh nghiệp hiện nay, thông qua phương pháp so sánh trực tiếp các yếu tố nêu trên để đánh giá năng lực cạnh tranh của mình so với đối tác cạnh tranh. Đây là phương pháp truyền thống và phần nào phản ánh được năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp. Tuy nhiên, hạn chế của phương pháp này là không cho phép doanh nghiệp đánh giá tổng quát năng lực cạnh tranh của mình với đối tác cạnh tranh mà chỉ đánh giá được từng mặt, từng yếu tố cụ thể. Để khắc phục nhược điểm trên, việc nghiên cứu vận dụng các mô hình đánh giá các yếu tố môi trường nội bộ và đánh giá mức độ ảnh hưởng của các yếu tố bên ngoài doanh nghiệp, qua đó, giúp doanh nghiệp so sánh năng lực cạnh tranh tổng thể của mình với các đối thủ trong ngành là một giải pháp mang tính khả thi cao. Sau đây, xin giới thiệu một số các mô hình: 1.3.1 Mô hình “Kim cương” của M. Porter Mô hình “Kim cương”, một lý thuyết về cạnh tranh nổi tiếng của M. Porter, được ông nêu trong tác phẩm “Lợi thế cạnh tranh quốc gia” (1990), đã nêu lên các yếu tố quyết định sự cạnh tranh của một quốc gia trong thương mại quốc tế. Theo ông, khả năng cạnh tranh của một quốc gia ngày nay lại phụ thuộc vào khả năng sáng tạo và sự năng động của ngành, của quốc gia đó. Khi thế giới cạnh tranh mang tính chất toàn cầu hoá thì nền tảng cạnh tranh sẽ chuyển dịch từ các lợi thế tuyệt đối hay lợi thế so sánh mà tự nhiên ban cho sang những lợi thế cạnh tranh quốc gia được tạo ra và duy trì vị thế cạnh tranh lâu dài của các doanh nghiệp trên thương trường quốc tế. Mô hình Kim cương của Porter đưa ra khuôn khổ phân tích để hiểu bản chất và đo lường năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp (hình 1.1) 15 Hình 1.1: Mô hình kim cưong của M. Porter, 1990 Nguồn: Năng lực cạnh tranh quốc gia, M. Porter, 1990. Mô hình này đã lý giải những lực lượng thúc đẩy sự đổi mới và năng động của các doanh nghiệp và qua đó nâng cao khả năng cạnh tranh của các doanh nghiệp trên thị trường. Bốn nhóm nhân tố trong mô hình viên kim cương của M.Porter phát triển trong mối quan hệ phụ thuộc lẫn nhau và tác động quan trọng đến việc hình thành và duy trì năng lực cạnh tranh quốc tế của các doanh nghiệp trong một ngành kinh tế - kỹ thuật nào đó. Sự sẵn có cả về số lượng và chất lượng các nguồn lực cần thiết cho việc phát triển một ngành có khả năng cạnh tranh; thông tin thông suốt về những cơ hội kinh doanh mà các doanh nghiệp có thể tiếp cận; chiến lược của các doanh nghiệp trong khai thác và sử dụng các yếu tố nguồn lực; quan điểm, triết lý kinh doanh của chủ sở hữu, quản trị viên, các nhân viên trong doanh nghiệp,… đều có thể “cộng hưởng” thúc đẩy các doanh nghiệp trong một ngành phải hoạt động hiệu quả hơn, nâng cao chất lượng sản phẩm, đổi mới nhanh hơn và đáp ứng tốt hơn nhu cầu của khách hàng. Vai trò của Nhà nước là thông qua các chính sách vĩ mô tác động vào cả bốn “mặt” của “viên kim cương” sao cho chúng cùng phát triển tương xứng, đồng bộ và hỗ trợ lẫn nhau tạo thuận lợi cho các doanh nghiệp trong nước nâng cao năng lực cạnh tranh trên thương trường quốc tế 1.3.2 Ma trận SWOT SWOT là viết tắt của 4 chữ: Strength - điểm mạnh, Weaknesses - điểm yếu, Opportunities - cơ hội, Threatens - đe doạ. Ma trận SWOT là ma trận cho phép đánh giá điểm mạnh, điểm yếu của công ty và ước lượng những cơ hội, nguy cơ của môi trường kinh doanh bên ngoài, để từ đó 16 có sự phối hợp giữa khả năng của công ty với tình hình môi trường. Nếu doanh nghiệp có một ma trận SWOT phân tích kỹ lưỡng và chính xác, công ty có thể nâng cao sức cạnh tranh qua việc phát huy hiệu quả năng lực bên trong của mình song song việc nắm bắt tốt các cơ hội cũng như xác định các thách thức trong thời gian tới. Trái lại, khi doanh nghiệp không thể có được sự chính xác trong đánh giá thị trường bằng mô hình này, doanh nghiệp sẽ không có những phản ứng kịp thời trước những biến động từ bên ngoài và không phát huy hết các nguồn lực sản xuất bên trong, từ đó dễ dẫn đến những sai lầm to lớn cho doanh nghiệp. Ma trận SWOT có tác dụng giúp doanh nghiệp xây dựng và phát triển 4 loại chiến lược sau để nâng cao khả năng cạnh tranh của mình: - Các chiến lược điểm mạnh – cơ hội (S – O): Sử dụng những điểm mạnh bên trong để tận dụng cơ hội bên ngoài. - Các chiến lược điểm yếu – cơ hội (W – O): Cải thiện những điểm yếu bên trong để tận dụng cơ hội bên ngoài. - Các chiến lược điểm mạnh – đe dọa (S – T): Sử dụng các điểm mạnh để tránh khỏi hay giảm bớt ảnh hưởng của mối đe dọa bên ngoài. - Các chiến lược điểm yếu – nguy cơ (W – T): Cải thiện điểm yếu bên trong để tránh hay giảm bớt ảnh hưởng của mối đe dọa bên ngoài. Hình 1.2: Mô hình ma trận SWOT 1.4. Cạnh tranh của Ngân hàng thương mại trong môi trường hội nhập 1.4.1. Những đặc trưng cơ bản của cạnh tranh NHTM: Đối với NHTM thì năng lực cạnh tranh mang tính đặc thù. Các sản phẩm của ngân hàng mang tính đặc thù bởi sự quy định tính chất đặc biệt của hàng hóa mà ngân