Tài liệu Bồi dưỡng cho học sinh năng lực thích nghi trí tuệ nhằm nâng hiệu quả dạy học hình học không gian ở trường trung học phổ thông

B GIÁO D C VÀ ðÀO T O TRƯ NG ð I H C VINH ð VĂN CƯ NG B I DƯ NG CHO H C SINH NĂNG L C THÍCH NGHI TRÍ TU NH M NÂNG HI U QU D Y H C HÌNH H C KHÔNG GIAN TRƯ NG TRUNG H C PH THÔNG LU N ÁN TI N SĨ KHOA H C GIÁO D C VINH, 2012 B GIÁO D C VÀ ðÀO T O TRƯ NG ð I H C VINH ð VĂN CƯ NG B I DƯ NG CHO H C SINH NĂNG L C THÍCH NGHI TRÍ TU NH M NÂNG HI U QU D Y H C HÌNH H C KHÔNG GIAN TRƯ NG TRUNG H C PH THÔNG Chuyên ngành: Lý lu n và phương pháp d y h c b môn Toán Mã s : 62.14.01.11 LU N ÁN TI N SĨ KHOA H C GIÁO D C T p th hư ng d n khoa h c: 1. GS. TS. ðÀO TAM 2. TS. CHU TR NG THANH VINH, 2012 L I CAM ðOAN Tôi xin cam ñoan ñây là công trình nghiên c u c a riêng tôi, dư i s hư ng d n c a GS. TS. ðào Tam và TS. Chu Tr ng Thanh. Các s li u, k t qu nêu trong Lu n án là trung th c và chưa t ng ñư c ai công b trong b t kỳ công trình nào. T¸c gi¶ luËn ¸n ð Văn Cư ng M CL C Trang M ð U 1 1. Lý do ch n ñ tài 1 2. M c ñích nghiên c u 3 3. ð i tư ng và khách th nghiên c u 3 4. Gi thuy t khoa h c 4 5. Nhi m v nghiên c u 4 6. Phương pháp nghiên c u 4 7. Nh ng ñóng góp c a lu n án 5 8. Nh ng Lu n ñi m ñưa ra b o v 5 9. C u trúc c a Lu n án 5 Chương 1. Cơ s lý lu n và th c ti n 7 1.1. Khái ni m v trí tu và thích nghi trí tu 7 1.1.1. Khái ni m v trí tu 7 1.1.2. Khái ni m thích nghi trí tu 8 1.2. Các ho t ñ ng ch y u d n t i thích nghi trí tu 12 1.2.1. Nhìn theo góc ñ ho t ñ ng tư duy, ho t ñ ng nh n th c 12 1.2.2. Nhìn theo các d ng ho t ñ ng trong các phương pháp d y h c 15 tích c c 1.2.3. Các ho t ñ ng ch y u d n t i thích nghi trí tu 21 1.2.4. Các c p ñ h c t p theo quan ñi m thích nghi trí tu 30 1.3. Các d ng tri th c ñi u ch nh ho t ñ ng thích nghi trí tu 40 1.3.1. Tri th c v phương pháp lu n toán h c 40 1.3.2. Tri th c thu c ph m trù tri t h c duy v t bi n ch ng 41 1.3.3. Tri th c v tâm lí h c liên tư ng 42 1.3.4. Tri th c v thích nghi trí tu 43 1.4. Năng l c thích nghi trí tu c a h c sinh trong h c t p môn 45 Toán trư ng Trung h c ph thông 1.4.1. Khái ni m năng l c thích nghi trí tu 45 1.4.2. Nh ng căn c ñ xu t nh ng thành t c a năng l c thích nghi 46 trí tu 1.4.3. Các thành t ñ c trưng c a năng l c thích nghi trí tu c a h c 47 sinh Trung h c ph thông 1.5. Kh o sát th c tr ng v năng l c thích nghi trí tu c a h c sinh trong d y h c môn Toán 54 trư ng Trung h c ph thông K t lu n chương 1 59 Chương 2. M t s bi n pháp b i dư ng cho h c sinh năng l c 60 thích nghi trí tu trong d y h c hình h c không gian trư ng Trung h c ph thông 2.1. Gi i thi u n i dung chương trình hình h c không gian 60 trư ng trung h c ph thông 2.1.1. Chương trình Hình h c không gian l p 11, cơ b n. 60 2.1.2. Chương trình Hình h c không gian l p 11, nâng cao 62 2.1.3. Chương trình Hình h c không gian l p 12, cơ b n 64 2.1.4. Chương trình Hình h c không gian l p 12, nâng cao 66 2.2. ð nh hư ng xây d ng và th c hi n các bi n pháp 68 2.3. M t s bi n pháp b i dư ng cho h c sinh năng l c thích nghi trí tu trong d y h c hình h c không gian 68 trư ng Trung h c ph thông 2.3.1. Bi n pháp 1: Luy n t p cho h c sinh nh ng tri th c ñ nh 68 hư ng, ñi u ch nh các ho t ñ ng nh m thích nghi v i các tình hu ng m i 2.3.2. Bi n pháp 2: Chú tr ng b i dư ng cho h c sinh năng l c liên 78 tư ng và huy ñ ng ki n th c trong ti n trình ho t ñ ng ñ ng hóa và ñi u ng 2.3.3. Bi n pháp 3: Thi t k các tình hu ng h c t p ñ b i dư ng 92 cho h c sinh năng l c kh c ph c các chư ng ng i nh n th c trong quá trình h c t p hình h c không gian 2.3.4. Bi n pháp 4: Rèn luy n cho h c sinh kh năng gi i quy t 102 v n ñ thông qua ho t ñ ng bi n ñ i ñ i tư ng ñ nh n th c các m i liên h , quan h n ch a trong ñ i tư ng và gi i thích chúng nh s d ng nh ng tri th c ñã bi t 2.3.5. Bi n pháp 5: Chú tr ng phát tri n tư duy hình h c cho h c 108 sinh thông qua thi t k các ho t ñ ng h c t p trong d y h c hình h c không gian K t lu n chương 2 129 Chương 3. Th c nghi m sư ph m 130 3.1. M c ñích, yêu c u, n i dung th c nghi m sư ph m 130 3.2. Th i gian, quy trình và phương pháp th c nghi m sư ph m 133 3.3. Ti n trình th c nghi m sư ph m 137 3.4. Phân tích k t qu ki m ch ng qua vi c ñi u tra giáo viên và 158 h c sinh v quá trình th c nghi m sư ph m K t lu n chương 3 161 K T LU N 162 Danh m c các công trình ñã công b c a tác gi có liên quan ñ n ñ tài 163 Lu n án Tài li u tham kh o 165 PH L C 175 DANH M C CÁC B NG BI U, SƠ ð , HÌNH V S B ng Tên b ng Trang 2.1 Các y u t tương t gi a gi a hình h c ph ng và 92 th t 1 hình h c không gian 2 2.2 M t s chư ng ng i thư ng g p khi h c hình h c 95 không gian 3 3.1 Phân b ñi m ki m tra ch t lư ng c a nhóm l p 138 th c nghi m và ñ i ch ng kh i l p 11 4 3.2 Phân b ñi m ki m tra ch t lư ng c a nhóm l p 139 th c nghi m và ñ i ch ng kh i l p 12 5 3.3 Phân b ñi m c a l p th c nghi m và l p ñ i 140 ch ng sau khi th c nghi m vòng 1 c a nhóm l p 11 6 3.4 Phân b t n s lu tích h i t lùi c a nhóm l p th c 141 nghi m và nhóm l p ñ i ch ng sau khi th c nghi m vòng 1 c a l p 11 7 3.5 Phân b ñi m c a nhóm th c nghi m và nhóm ñ i 143 ch ng sau khi th c nghi m sư ph m vòng 1 c a kh i l p 12 8 3.6 Phân b t n su t lu tích h i t lùi c a nhóm th c 144 nghi m và nhóm ñ i ch ng sau khi th c nghi m vòng 1 ñ i v i kh i l p 12 9 3.7 Phân b ñi m ki m tra ch t lư ng c a nhóm l p 147 th c nghi m và ñ i ch ng 10 3.8 Th ng kê k t qu h c t p c a h c sinh nhóm th c 149 nghi m và ñ i ch ng trư c khi th c nghi m sư ph m vòng 2 11 3.9 Phân b ñi m c a l p th c nghi m và l p ñ i 153 ch ng sau khi th c nghi m vòng 2 12 3.10 Phân b t n s lu tích h i t lùi c a nhóm l p th c 153 nghi m và nhóm l p ñ i ch ng sau khi th c nghi m vòng 2 13 3.11 Phân b ñi m c a nhóm l p th c nghi m và nhóm l p 156 ñ i ch ng sau khi th c nghi m vòng 2 14 3.12 Phân b t n s lu tích h i t lùi c a nhóm l p th c 156 nghi m và nhóm l p ñ i ch ng sau khi th c nghi m vòng 1 S th t 3.1 Trang ða giác ñ c a l p th c nghi m và l p ñ i ch ng 138 ñ 1 Tên bi u ñ Bi u kh i l p 11 2 3.2 ða giác ñ c a l p th c nghi m và l p ñ i ch ng 139 kh i l p 12 3 3.3 ð th bi u di n ñư ng t n su t lu tích h i t lùi 141 c a nhóm l p th c nghi m và ñ i ch ng sau khi th c nghi m vòng 1 4 3.4 ðư ng bi u di n t n su t lu tích h i t lùi c a 144 nhóm l p th c nghi m và ñ i ch ng sau khi th c nghi m vòng 1 5 3.5 ða giác ñ bi u th ñi m ki m tra ch t lư ng c a nhóm th c nghi m và nhóm ñ i ch ng trư c khi 147 th c nghi m sư ph m vòng 2 6 3.6 ða giác ñ bi u th ñi m ki m tra ch t lư ng c a 152 nhóm th c nghi m và nhóm ñ i ch ng trư c khi th c nghi m sư ph m vòng 2 7 3.7 ð th bi u di n ñư ng t n su t lu tích h i t lùi 154 c a nhóm l p th c nghi m và ñ i ch ng sau khi th c nghi m vòng 2 8 3.8 ð th bi u di n ñư ng t n su t lu tích h i t lùi 156 c a nhóm l p th c nghi m và ñ i ch ng sau khi th c nghi m vòng 2 S th Sơ ñ Tên sơ ñ Trang t 1 1.1 Sơ ñ logic c a Lu n án 2 1.2 Ti n trình d y h c ki n t o ki n th c toán 19 3 1.3 Quá trình thích nghi trong h c t p môn Toán 34 4 1.4 Các c p ñ h c t p theo quan ñi m thích nghi trí tu 35 5 2.1 D y h c khái ni m theo quan ñi m thích nghi trí tu 110 6 2.2 D y h c ñ nh lí theo quan ñi m thích nghi trí tu 116 Hình 1.1 ñ n Hình 1.12 Hình 2.1 ñ n Hình 2.21 Sơ ñ 1.1: SƠ ð LÔGIC C A LU N ÁN Tri th c Tri th c Tri th c Tri th c Ho t Ho t Ho t Ho t ñ ng phương thu c ph m v tâm v thích ñ ng ñ ng ñ ng chuy n pháp trù tri t h c lí h c nghi trí ñ ng bi n xâm hóa các lu n duy v t liên tu hóa và ñ iñ i nh p ñ i liên tư ng toán h c bi n ch ng tư ng ñi u ng tư ng tư ng Các d ng tri th c ñi u ch nh Các ho t ñ ng ch y u ho t ñ ng thích nghi trí tu d n t i thích nghi trí tu - Các quan ñi m thích nghi trí tu - Các c p ñ c a quá trình thích nghi trí tu c a h c sinh - Xác ñ nh các thành t c a năng l c thích nghi trí tu M t s bi n pháp b i dư ng cho h c sinh năng l c thích nghi trí tu trong d y h c hình h c không gian trư ng Trung h c ph thông Các ñ nh hư ng xây d ng các bi n pháp Bi n Bi n Bi n Bi n Bi n pháp 1 pháp 2 pháp 3 pháp 4 pháp 5 Th c nghi m sư ph m K T LU N 1 M ð U 1. Lí do ch n ñ tài 1.1. Ngh quy t kì h p th 7 Ban ch p hành Trung ương ð ng c ng s n Vi t Nam khoá XI ch rõ: “M c tiêu c a giáo d c ph thông là giúp h c sinh phát tri n toàn di n v ñ o ñ c, trí tu , th ch t, th m m và các k năng cơ b n, phát tri n năng l c cá nhân, tính năng ñ ng và sáng t o, hình thành nhân cách con ngư i Vi t Nam xã h i ch nghĩa, xây d ng tư cách và trách nhi m công dân; chu n b cho h c sinh ti p t c h c lên ho c ñi vào cu c s ng lao ñ ng, tham gia xây d ng và b o v T qu c” [65]. V phương pháp giáo d c ph thông, lu t Giáo d c năm 2005 quy ñ nh: “Phương pháp giáo d c ph thông ph i phát huy tính tích c c, t giác, ch ñ ng, sáng t o c a h c sinh; phù h p v i ñ c ñi m c a t ng l p h c, môn h c; b i dư ng phương pháp t h c, kh năng làm vi c theo nhóm; rèn luy n k năng v n d ng ki n th c vào th c ti n; tác ñ ng ñ n tình c m, ñem l i ni m vui, h ng thú h c t p cho h c sinh” [65]. Báo cáo chính tr c a Ban Ch p hành Trung ương t i ð i h i l n th IX c a ð ng C ng s n Vi t Nam ñã kh ng ñ nh: "ð i m i phương pháp d y và h c, phát huy tư duy sáng t o và năng l c t ñào t o c a ngư i h c, coi tr ng th c hành, làm ch ki n th c, tránh h c v t, h c chay" [3]. Vi c ñ i m i phương pháp d y h c ph i ñư c ñ t trong m i quan h v i ñ i m i m c tiêu, n i dung d y h c; ñ i m i các hình th c t ch c d y h c ñ phù h p gi a d y h c cá nhân và các nhóm nh ho c c l p, gi a d y h c trên l p và ngo i khóa; ñ i m i môi trư ng giáo d c ñ h c t p g n v i th c hành và v n d ng. Vì v y, trong nh ng năm g n ñây vi c ñ i m i phương pháp d y h c toán trư ng Trung h c ph ñ u hư ng ngư i h c vào ho t ñ ng t giác, sáng t o nh m thích nghi v i nh ng tình hu ng m i. 2 1.2. Theo quan ñi m c a tâm lí h c phát sinh nh n th c c a J. Piaget: "thích nghi là quá trình t o s cân b ng gi a hành ñ ng c a cơ th lên môi trư ng s ng xung quanh. ðó là quá trình tác ñ ng qua l i gi a cơ th và môi trư ng" [57; tr. 379]. Cũng theo quan ñi m này: Trí tu là s thích nghi tiêu bi u nh t, s cân ñ i gi a ñ ng hóa liên t c các s v t vào ho t ñ ng riêng và s ñi u ng nh ng sơ c u ñ ng hóa y vào b n thân nh ng ñ v t [57; tr. 389]. Nói v v n ñ này, tác gi Nguy n Bá Kim trong giáo trình “Phương pháp d y h c môn Toán” cho r ng: ð ng hóa và ñi u ti t ñư c g i chung là thích nghi v i môi trư ng. Trong ñó, ñ ng hóa là quá trình v n d ng nh ng tri th c và quan ni m s n có vào gi i quy t nh ng v n ñ c th ; ñi u ng là quá trình ch th bu c ph i ñi u ch nh nh ng tri th c và quan ni m ñã có ñ gi i quy t v n ñ n y sinh [44; tr. 210]. Cũng nói v v n ñ này, tác gi Thái Duy Tuyên cho r ng: “Nh n th c là quá trình ngư i h c thích nghi v i môi trư ng thông qua các ho t ñ ng ñ ng hóa và ñi u ng các tri th c và kinh nghi m ñã có c a mình sao cho thích ng” [90; tr. 111]. Trong quá trình này ch th nh n th c ph i tích c c suy nghĩ ñ lo i b nh ng quan ni m cũ không phù h p n a, có th ph i bi n ñ i ñ i tư ng ñ làm b c l các thu c tính c a ñ i tư ng, t ng bư c xâm nh p vào ñ i tư ng hi u, gi i thích và v n d ng chúng. Như v y, trong quá trình nh n th c c a h c sinh thì h c t p là quá trình thích nghi thông qua tương tác v i môi trư ng. ðây là v n ñ r t khó khăn và r t quan tr ng. 1.3. Trong chương trình môn Toán trư ng Trung h c ph thông, hình h c không gian là n i dung quan tr ng góp ph n hoàn thi n tri th c toán h c ph thông cũng như phát tri n tư duy cho h c sinh. Khi h c n i dung này, h c sinh trư ng Trung h c ph thông khó ti p thu ki n th c do tư duy tr u tư ng, trí tư ng tư ng không gian c a h c sinh còn h n ch , suy lu n lôgic toán h c c a h c sinh chưa ch t ch và do s thay ñ i t hình h c ph ng sang 3 hình h c không gian. H c sinh chưa ñư c quan tâm ñúng m c vi c b i dư ng năng l c huy ñ ng ki n th c, năng l c thích nghi trí tu , năng l c t h c trong quá trình gi i quy t v n ñ . Hơn n a, n i dung hình h c không gian cũng ch a ñ ng nh ng y u t thích h p ñ b i dư ng cho h c sinh năng l c thích nghi trí tu trong quá trình d y h c. 1.4. Hi n nay, vi c b i dư ng cho h c sinh năng l c thích nghi trí tu trong d y h c toán là m t ñ tài ñư c nhi u nhà khoa h c, nhà giáo r t quan tâm. Tác gi Nguy n Bá Kim trong giáo trình “Phương pháp d y h c Toán” ñã ñ c p ñ n v n ñ h c t p b ng thích nghi, trong ñó ngư i h c xây d ng ki n th c cho mình b ng cách thích nghi v i môi trư ng sinh ra nh ng mâu thu n, nh ng khó khăn và nh ng s m t cân b ng [44; tr. 117]. Tác gi ðào Tam ñã có các công trình [73], [75] và [77] và trong các công trình này tác gi ñã phân tích m t s v n ñ v năng l c thích nghi trí tu và vi c v n d ng quan ñi m thích nghi trí tu vào lĩnh v c d y h c. Tác gi Nguy n Phú L c trong [49] ñã phân tích quá trình thích nghi trí tu và ñ xu t các bi n pháp sư ph m h tr cho quá trình ñ ng hóa và h tr cho quá trình ñi u ng. Tuy nhiên, chưa có m t công trình nào nghiên c u m t cách ñ y ñ và h th ng ñ tìm ra các bi n pháp b i dư ng cho h c sinh năng l c thích nghi trí tu trong d y h c toán trư ng Trung h c ph thông. T nh ng lí do phân tích trên chúng tôi ch n ñ tài nghiên c u là: “B i dư ng cho h c sinh năng l c thích nghi trí tu nh m nâng cao hi u qu d y h c hình h c không gian trư ng Trung h c ph thông”. 2. M c ñích nghiên c u Nghiên c u ñ xây d ng các bi n pháp b i dư ng cho h c sinh năng l c thích nghi trí tu nh m nâng cao hi u qu d y h c hình h c không gian trư ng Trung h c ph . 3. ð i tư ng và khách th nghiên c u 4 3.1. ð i tư ng nghiên c u Các bi n pháp b i dư ng cho h c sinh năng l c thích nghi trí tu trong d y h c hình h c không gian trư ng Trung h c ph thông. 3.2. Khách th nghiên c u Các ho t ñ ng d y h c n i dung hình h c không gian trư ng Trung h c ph thông. 4. Gi thuy t khoa h c N u xây d ng ñư c m t s bi n pháp b i dư ng cho h c sinh năng l c thích nghi trí tu thích h p thì s phát tri n cao ch t lư ng d y h c toán h năng l c này, góp ph n nâng trư ng trung h c ph thông. 5. Nhi m v nghiên c u Lu n án có nhi m v nghiên c u nh ng v n ñ sau ñây: 5.1. Làm rõ thêm n i hàm khái ni m thích nghi trí tu . 5.2. Các c p ñ h c t p theo quan ñi m thích nghi trí tu . 5.3. Xác ñ nh các thành t ñ c trưng c a năng l c thích nghi trí tu c n b i dư ng cho h c sinh. 5.4. Tìm hi u th c tr ng v năng l c thích nghi trí tu c a h c sinh trong h c t p môn Toán trư ng Trung h c ph thông. 5.5. Xây d ng các bi n pháp b i dư ng cho h c sinh năng l c thích nghi trí tu trong d y h c hình h c không gian trư ng Trung h c ph thông. 6. Phương pháp nghiên c u 6.1. Phương pháp nghiên c u lí lu n Nghiên c u các tài li u v lí lu n và phương pháp d y h c môn Toán; các tài li u v tâm lí h c, tri t h c, giáo d c và toán h c ph c v cho ñ tài. 6.2. Phương pháp ñi u tra, quan sát ði u tra th c tr ng v năng l c thích nghi trí tu c a h c sinh trong hình h c không gian trư ng Trung h c ph thông. 5 6.3. Phương pháp th c nghi m sư ph m T ch c th c nghi m sư ph m ñ xem xét tính kh thi và hi u qu các bi n pháp ñã ñ xu t. 7. Nh ng ñóng góp c a lu n án 7.1. V m t lý lu n 7.1.1. Làm rõ thêm n i hàm khái ni m thích nghi trí tu . 7.1.2. ðưa ra ñư c ba c p ñ h c t p theo quan ñi m thích nghi trí tu . 7.1.3. Xây d ng ñư c năm bi n pháp b i dư ng cho h c sinh năng l c thích nghi trí tu nh m nâng cao hi u qu d y h c hình h c không gian trư ng Trung h c ph thông. 7.2. V m t th c ti n Có th s d ng Lu n án ñ làm tài li u tham kh o cho giáo viên toán nh m góp ph n nâng cao hi u qu d y h c môn Toán trư ng Trung h c ph thông. 8. Nh ng lu n ñi m ñưa ra b o v 8.1. Các quan ñi m v thích nghi trí tu . 8.2. ðưa ra ñư c ba c p ñ h c t p theo quan ñi m thích nghi trí tu . 8.3. Các thành t ñ c trưng c a năng l c thích nghi trí tu c n b i dư ng cho h c sinh. 8.4. Các bi n pháp b i dư ng cho h c sinh năng l c thích nghi trí tu trong d y h c hình h c không gian trư ng Trung h c ph thông. 8.5. Các k t qu c a th c nghi m sư ph m. 9. C u trúc c a lu n án Ngoài ph n m ñ u, ph l c và danh m c tài li u tham kh o, n i dung chính c a Lu n án ñư c trình bày trong 3 chương: Chương 1: Cơ s lý lu n và th c ti n 1.1. Khái ni m v trí tu và thích nghi trí tu 6 1.2. Các ho t ñ ng ch y u d n t i thích nghi trí tu 1.3. Các d ng tri th c ñi u ch nh ho t ñ ng thích nghi trí tu 1.4. Năng l c thích nghi trí tu c a h c sinh trong h c t p môn Toán trư ng Trung h c ph thông 1.5. Kh o sát th c tr ng v năng l c thích nghi trí tu c a h c sinh trong d y h c môn Toán trư ng Trung h c ph thông K t lu n chương 1 Chương 2. M t s bi n pháp b i dư ng cho h c sinh năng l c thích nghi trí tu trong d y h c hình h c không gian trư ng Trung h c ph thông 2.1. Gi i thi u n i dung chương trình hình h c không gian trư ng Trung h c ph thông 2.2. ð nh hư ng xây d ng và th c hi n các bi n pháp 2.3. M t s bi n pháp b i dư ng cho h c sinh năng l c thích nghi trí tu trong d y h c hình h c không gian trư ng Trung h c ph thông K t lu n chương 2 Chương 3. Th c nghi m sư ph m 3.1. M c ñích, yêu c u, n i dung th c nghi m sư ph m 3.2. Th i gian, quy trình và phương pháp th c nghi m sư ph m 3.3. Ti n trình th c nghi m sư ph m 3.4. Phân tích k t qu ki m ch ng qua vi c ñi u tra giáo viên và h c sinh v quá trình th c nghi m sư ph m K t lu n chương 3 K T LU N 7 Chương 1 CƠ S LÍ LU N VÀ TH C TI N 1.1. Khái ni m v trí tu và thích nghi trí tu 1.1.1. Khái ni m v trí tu Trong tâm lí h c, trí tu là m t khái ni m có nhi u quan ni m khác nhau. Theo tâm lí h c phát sinh nh n th c c a J. Piaget: Trí tu là m t hình th c c a tr ng thái cân b ng mà toàn b các sơ ñ nh n th c hư ng t i. Trí tu là m t d ng thích nghi c a cơ th [57; tr. 389]. Cũng theo J. Piaget: "s phát sinh, phát tri n các ch c năng trí tu là quá trình t ch c s thích nghi c a cơ th , thông qua các ho t ñ ng ñ ng hoá và ñi u ng, nh m t o l p các tr ng thái cân b ng t m th i gi a hai quá trình này. ðó chính là quá trình hình thành và th ng h p các sơ ñ trí tu cá nhân. Thích nghi, sơ ñ , ñ ng hoá, ñi u ng và cân b ng là các khái ni m công c cho quá trình nghiên c u c a ông" [57; tr. 385]. ðây là m t trong nh ng ñi m ñ c ñáo và thành công nh t c a J. Piaget, nó là chìa khoá ñ ông m ra cánh c a tìm hi u ngu n g c c a các c u trúc thao tác c a trí tu và s phát sinh, phát tri n trí tu . Theo h c thuy t liên tư ng, trí tu mà bi u hi n rõ nh t là lĩnh v c tư duy, là quá trình thay ñ i t do t p h p các hình nh, là s liên tư ng các bi u tư ng. S phát tri n trí tu là quá trình tích lũy các m i liên tư ng. S khác bi t v trình ñ trí tu ñư c quy v s lư ng các m i liên tư ng, v t c ñ ho t hóa các liên tư ng ñó [56; tr. 12]. Theo tâm lí h c ho t ñ ng, có hai m c ñ trí tu : Trí tu b c th p và trí tu b c cao. Trí tu b c th p ñư c hình thành theo cơ ch ti n hóa, cơ ch thích nghi, t dư i ñi lên, theo con ñư ng t p nhi m. Trí tu b c cao ch có con ngư i. Trí tu b c cao có b n ch t ho t ñ ng và ñư c hình thành theo cơ ch lĩnh h i các kinh nghi m xã h i – l ch s . ðó là quá trình c u trúc l i các 8 ch c năng trí tu b c th p, ñã có, b ng cách ch th s d ng các công c tâm lí, ñưa vào c u trúc ñó, c i t l i chúng, hình thành c u trúc m i [56; tr. 34]. Ngoài ra, khái ni m trí tu còn có nh ng cách quan ni m sau: Trí tu là kh năng t ng th ñ ho t ñ ng m t cách có suy nghĩ, tư duy h p lí, ch ng ñư c môi trư ng xung quanh (ð. Wechsler 1939). Trí tu là kh năng x lí thông tin ñ gi i quy t v n ñ và nhanh chóng thích nghi v i tình hu ng m i (F. Raynal, A. Rieunieu – 1997). Trí tu là kh năng hi u các m i quan h s n có gi a các y u t c a tình hu ng và thích nghi ñ th c hi n cho l i ích c a b n thân (N. Sillamy - 1997) [56; tr. 42]. ð nh nghĩa v trí tu c a Sternberg, trích d n t T ñi n Webster's New world college 1997 là "năng l c phán ñoán (nhìn nh n) ñúng và ñi theo m t ti n trình hành ñ ng ñúng ñ n, h p lý nh t d a trên ki n th c/tri th c, kinh nghi m, hi u bi t..." (d n theo [77; tr. 66]). T nh ng cơ s trên, Lu n án quan ni m: Trí tu là c u trúc nh n th c ñư c hình thành thông qua ho t ñ ng c a ch th , c u trúc này có s chuy n hoá và phát tri n theo quá trình ch th ti p nh n, bi n ñ i ñ n m b t tri th c trong các tình hu ng m i. 1.1.2. Khái ni m thích nghi trí tu Khái ni m thích nghi trí tu ñư c nghiên c u trong tâm lí h c phát sinh nh n th c c a J. Piaget: Thích nghi trí tu c a ch th ñư c th hi n thông qua s ph i h p gi a hai quá trình ñ ng hóa và ñi u ng. ð ng hóa là l ng thông tin thu nh n ñư c t môi trư ng vào sơ ñ nh n th c ñã có và gi i quy t ñư c nhi m v nh n th c ñư c ñ t ra trong môi trư ng. ði u ng là quá trình thay ñ i, ñi u ch nh các sơ ñ nh n th c ñã có ñ t o ra ñư c m t sơ ñ nh n th c m i tương thích v i thông tin nh n ñư c t môi trư ng, gi i quy t ñư c nhi m v nh n th c ñư c ñ t ra trong môi trư ng mà trư c ñó không gi i quy t ñư c. Trong ñ ng hoá, các thông tin ñư c bi n ñ i cho phù 9 h p v i c u trúc nh n th c; ñ ng hoá th c ch t là quá trình tái l p l i m t s ñ c ñi m c a khách th nh n th c, ñưa nó vào các sơ ñ nh n th c ñã có. Trong ñi u ng, ch th bu c ph i thay ñ i, ñi u ch nh nh ng tri th c ho c quan ni m s n có t o ra tri th c cho phù h p v i thông tin thu nh n ñư c v i môi trư ng. S ph i h p gi a ñ ng hóa và ñi u ng là quá trình thích nghi c a ch th v i nh ng ñòi h i muôn màu, muôn v c a môi trư ng. Như v y, ñ ng hoá không làm thay ñ i nh n th c mà là m r ng cái ñã bi t, làm cho ki n th c cũ ñư c v ng ch c hơn và rèn luy n ñư c các k năng, các thao tác c a ch th thành th o hơn, còn ñi u ng là làm thay ñ i nh n th c. Khi ch th ti p xúc v i m t thông tin m i, làm n y sinh m t nhi m v nh n th c, s cân b ng cũ s b phá v do các sơ ñ ñã có không áp d ng ñư c, bu c ch th ph i ti n hành quá trình ñi u ng, t o ra tr ng thái cân b ng m i. S cân b ng này di n ra m t m c ñ nh n th c cao hơn. “Theo quan ñi m v trí tu trong tâm lí h c phát sinh c a J. Piaget s thích nghi trí tu g n li n v i khái ni m quan tr ng là khái ni m ñi u ng” [75; tr. 28]. Trong quá trình này ho t ñ ng ñi u ng ñóng vai trò r t quan tr ng và d n ñ n s ki n t o nên ki n th c m i và phát tri n trí tu c a ch th nh n th c. Vì v y, ñ d y h c sinh có kh năng thích nghi trí tu trong quá trình nh n th c thì giáo viên c n chú tr ng b i dư ng năng l c ho t ñ ng ñi u ng cho h c sinh, ch có k t qu c a ho t ñ ng ñi u ng m i có s phát tri n trí tu c a h c sinh, m i có th ñi u ch nh, bi n sơ ñ nh n th c ñã có thành sơ ñ nh n th c m i. M c ñ thích nghi trí tu c a h c sinh ph thu c vào m c ñ ho t ñ ng ñi u ng trong quá trình gi i quy t v n ñ . Xem xét v n ñ theo quan ñi m c a tâm lí h c liên tư ng, chúng tôi nh n th y thích nghi trí tu ñ c trưng b i kh năng chuy n hoá các thu c tính, quan h n ch a trong ñ i tư ng ñã có sang các ñ i tư ng m i.