Tài liệu Biểu hiện rối loạn hành vi ở học sinh trung học tại thành phố tam kỳ - tỉnh quảng nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Văn Bảo Anh Trinh BIỂU HIỆN RỐI LOẠN HÀNH VI Ở HỌC SINH TRUNG HỌC TẠI THÀNH PHỐ TAM KỲ - TỈNH QUẢNG NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ TÂM LÝ HỌC Thành phố Hồ Chí Minh - 2013 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Văn Bảo Anh Trinh BIỂU HIỆN RỐI LOẠN HÀNH VI Ở HỌC SINH TRUNG HỌC TẠI THÀNH PHỐ TAM KỲ - TỈNH QUẢNG NAM Chuyên ngành : Tâm lý học Mã số : 60 31 04 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ TÂM LÝ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. LÊ XUÂN HỒNG Thành phố Hồ Chí Minh - 2013 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành chương trình cao học và luận văn này, tôi đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình của quý thầy cô trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh. Bằng sự biết ơn sâu sắc, em xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ của cô Lê Xuân Hồng. Cô đã tận tình hướng dẫn tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn khoa học. Em xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ của quý thầy cô trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh, đặc biệt là quý thầy cô trong tổ bộ môn Tâm lý học, quý thầy cô giảng dạy lớp cao học cũng như quý thầy cô phòng Sau đại học đã tận tình dạy bảo tôi trong thời gian học tập và hoàn thành luận văn tốt nghiệp. Xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ của các thầy cô giáo thuộc các trường Trung học cơ sở, Trung học phổ thông trên địa bàn TP.Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam và toàn thể các học sinh được nghiên cứu đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện đề tài này.Xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ của bạn bè, đồng nghiệp và gia đình đã động viên, chia sẻ, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu. Dù rất cố gằng để hoàn thành luận văn này, song không thể tránh khỏi những thiếu sót, do vậy, rất mong nhận được những ý kiến đóng góp quý báu từ các thầy cô. Trân trọng ! Thành phố Hồ Chí Minh, tháng 9 năm 2013 Học viên Văn Bảo Anh Trinh LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của bản thân, được xuất phát từ nhu cầu thực tiễn giáo dục. Ở học sinh có biểu hiện Rối loạn hành vi, cần có nghiên cứu cụ thể để tìm hiểu biểu hiện này, từ đó tìm ra biện pháp phòng ngừa và khắc phục, xuất phát từ nhu cầu của bản thân nên đã hình thành hướng nghiên cứu. Các số liệu này nghiên cứu có nguồn gốc rõ ràng và tuân thủ đúng các nguyên tắc nghiên cứu khoa học. Các kết quả trình bày trong luận văn được thu thập trong quá trình nghiên cứu là trung thực, chưa từng được công bố trước đây. Thành phố Hồ Chí Minh, tháng 9 năm 2013 MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cảm ơn T 4 4T Lời cam đoan T 4 4T Mục lục T 4 4T Danh mục các từ viết tắt của đề tài T 4 T 4 Danh mục các bảng T 4 4T Danh mục các biểu đồ T 4 4T MỞ ĐẦU ................................................................................................... 1 T 4 4T Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN..................................................................... 5 T 4 T 4 1.1. Vài nét về lịch sử nghiên cứu vấn đề ................................................. 5 T 4 T 4 1.1.1. Trên thế giới................................................................................. 5 T 4 4T 1.1.2. Ở Việt Nam .................................................................................. 6 T 4 4T 1.2. Lý luận về Rối loạn hành vi ............................................................... 8 T 4 T 4 1.2.1. Hành vi......................................................................................... 8 T 4 4T 1.2.2. Rối loạn hành vi ......................................................................... 12 T 4 4T 1.2.3. Học sinh Trung học ................................................................... 17 T 4 T 4 1.2.4. Phân loại rối loạn hành vi ......................................................... 27 T 4 T 4 1.2.5. Biểu hiện rối loạn hành vi.......................................................... 29 T 4 T 4 1.2.6. Nguyên nhân rối loạn hành vi.................................................... 32 T 4 T 4 1.2.7. Hậu quả rối nhiễu hành vi.......................................................... 35 T 4 T 4 1.2.8. Điều trị và Cách phòng tránh Rối loạn hành vi ......................... 36 T 4 T 4 Kết luận Chương 1 ...................................................................................... 39 T 4 4T Chương 2. THỰC TRẠNG BIỂU HIỆN RỐI LOẠN HÀNH VI Ở T 4 HỌC SINH TRUNG HỌC TẠI THÀNH PHỐ TAM KỲ - TỈNH QUẢNG NAM .................................................. 40 T 4 2.1. Cách thức tổ chức nghiên cứu thực trạng......................................... 40 T 4 T 4 2.1.1. Đặc điểm khách thể nghiên cứu ................................................ 40 T 4 T 4 2.1.2. Phương pháp nghiên cứu thực trạng .......................................... 42 T 4 T 4 2.2. Kết quả nghiên cứu thực trạng ......................................................... 44 T 4 T 4 2.2.1. Thực trạng RLHV của học sinh Trung học TP Tam Kỳ theo T 4 sự đánh giá của học sinh ........................................................... 44 T 4 2.2.2. Thực trạng RLHV của học sinh theo sự đánh giá của T 4 giáo viên .................................................................................... 47 4T 2.2.3. Biểu hiện RLHV ở học sinh Trung học TP Tam Kỳ ................. 50 T 4 T 4 2.2.4. Các yếu tố dẫn đến RLHV của học sinh Trung học .................. 59 T 4 T 4 2.2.5. Mô tả chân dung tâm lý một trẻ có biểu hiện Rối loạn hành vi .... 68 T 4 T 4 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .................................................................. 74 T 4 T 4 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................ 81 T 4 PHỤ LỤC 4T DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT CỦA ĐỀ TÀI STT Từ viết tắt Viết đầy đủ 1 RLHV Rối loạn hành vi 2 THCS Trung học cơ sở 3 THPT Trung học phổ thông 4 TP Thành phố 5 TTN Thanh thiếu niên DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Phân bố khách thể nghiên cứu ................................................ 40 Bảng 2.2. Thống kê độ tuổi mẫu nghiên cứu .......................................... 41 Bảng 2.3. Thống kê độ tuổi giáo viên thuộc mẫu nghiên cứu ................ 41 Bảng 2.4. Thống kê số năm dạy học của giáo viên trong mẫu T 4 T 4 T 4 T 4 T 4 T 4 T 4 nghiên cứu ............................................................................... 42 4T Bảng 2.5. T 4 Mức độ xuất hiện của các biểu hiện RLHV phân theo giới tính ................................................................................... 44 4T Bảng 2.6. T 4 Mức độ xuất hiện của các biểu hiện RLHV phân theo bậc học .................................................................................... 45 4T Bảng 2.7. T 4 Mức độ xuất hiện của các biểu hiện RLHV phân theo giới tính ................................................................................... 47 4T Bảng 2.8. T 4 Mức độ xuất hiện của các biểu hiện RLHV phân theo bậc học .................................................................................... 48 4T Bảng 2.9. T 4 Biểu hiện RLHV theo sự đánh giá của học sinh..................... 50 T 4 Bảng 2.10. Biểu hiện RLHV ở học sinh nam và học sinh nữ ................... 54 T 4 T 4 Bảng 2.11. Biểu hiện RLHV ở học sinh THCS và THPT ........................ 55 T 4 T 4 Bảng 2.12. Biểu hiện RLHV theo sự đánh giá của giáo viên ................... 57 T 4 T 4 Bảng 2.13. Trình độ học vấn của cha mẹ học sinh có RLHV ................... 60 T 4 T 4 Bảng 2.14. Sự quan tâm của cha mẹ đến con cái ...................................... 61 T 4 T 4 Bảng 2.15. Thái độ ứng xử khen - chê của cha mẹ .................................... 62 T 4 T 4 Bảng 2.16. Cha mẹ trao đổi, trò chuyện với con cái ................................. 63 T 4 T 4 Bảng 2.17. Những áp lực gặp phải theo sự đánh giá của học sinh T 4 THCS và THPT ...................................................................... 65 T 4 Bảng 2.18. So sánh mối quan hệ với thầy cô giáo theo sự đánh giá T 4 của học sinh và giáo viên ........................................................ 67 T 4 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1. Mức độ xuất hiện của các biểu hiện RLHV phân theo T 4 giới tính ................................................................................. 45 4T Biểu đồ 2.2. Mức độ xuất hiện của các biểu hiện RLHV phân theo T 4 bậc học .................................................................................. 46 4T Biểu đồ 2.3. Mức độ xuất hiện của các biểu hiện RLHV phân theo T 4 giới tính ................................................................................. 48 4T Biểu đồ 2.4. Mức độ xuất hiện của các biểu hiện RLHV phân theo T 4 bậc học .................................................................................. 49 4T 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Ngày nay, Rối loạn hành vi là một trong những rối loạn tâm thần phổ biến và có xu hướng ngày càng tăng ở nhiều nước trên thế giới, nhất là ở các nước đang phát triển. Đặc điểm chủ yếu của rối loạn hành vi là kiểu hành vi lặp đi lặp lại và kéo dài, trong đó các quyền cơ bản của người khác hay các chuẩn mực xã hội bị vi phạm. Rối loạn hành vi là thường gặp ở các em học sinh Trung học. Nguyên nhân của các rối loạn hành vi ở các em học sinh Trung học đa phần là do yếu tố gia đình, nhà trường và xã hội tạo nên. Ở đây có thể kể đến một số yếu tố chủ yếu: áp lực học tập, thất bại trong thi cử, bạo lực gia đình, gia đình ly tán, bị bạn bè xấu lôi kéo, các tệ nạn xã hội như rượu chè, ma túy, thuốc lắc, vũ trường, phim ảnh bạo lực, khiêu dâm... Đặc biệt, học sinh ngày nay được tiếp cận với nhiều nguồn thông tin từ rất sớm thông qua Internet và các phương tiện hiện đại khác. Mặt trái của nó là đã góp phần tạo nên các biểu hiện của nếp sống lệch lạc, dẫn đến các rối nhiễu tâm lý và rối loạn tâm thần. Bên cạnh đó, các em chưa được trang bị nhiều kiến thức về giới, về sức khỏe sinh sản, sức khỏe tâm thần và cách phòng tránh. Nhiều em quen được sống trong sự bao bọc nên khi rơi vào các tình huống gây stress thì không thể vượt qua. Dẫn đến những hành vi sai trái, lệch lạc như: trộm cắp, trốn học, bỏ nhà qua đêm thậm chí có những hành vi khiêu khích, láo xược, gây gổ, xâm phạm, phá hoại và nổi khùng....làm ảnh hưởng xấu tới sự phát triển nhân cách của các em, đồng thời cũng gây ảnh hưởng đến sự phát triển của xã hội. Trong xã hội, nếu có nhiều học sinh bị rối loạn hành vi sẽ gây ảnh hưởng đến an toàn xã hội, tác động tiêu cực gián tiếp đến sự phát triển nói chung của xã hội. 2 Nghiên cứu về vấn đề này để biết được biểu hiện rối loạn hành vi ở học sinh Trung học, cũng như những nguyên nhân dẫn đến những rối loạn hành vi. Từ đó đưa ra lời khuyến cáo giúp các bậc phụ huynh cũng như cán bộ giáo dục và các cơ quan có trách nhiệm có những biện pháp điều chỉnh và ngăn chặn những rối loạn hành vi ở học sinh Trung học. Đồng thời giúp các em có những hành vi theo đúng chuẩn mực đạo đức và pháp luật. Xuất phát từ tính cấp thiết của vấn đề này, và từ trong quá trình học tập trên lớp, vấn đề rối loạn hành vi ở học sinh Trung học đã tạo nên nhiều hứng thú mong muốn nghiên cứu, tìm hiểu sâu hơn. Đó cũng chính là lý do tôi tiến hành đề tài : “Biểu hiện rối loạn hành vi ở học sinh Trung học tại TP. Tam Kỳ - tỉnh Quảng Nam”. 2. Mục đích nghiên cứu Khảo sát biểu hiện rối loạn hành vi ở học sinh Trung học tại TP.Tam Kỳ - tỉnh Quảng Nam. Trên cơ sở đó đưa ra một số giải pháp nhằm giúp các em có những điều chỉnh hành vi theo đúng chuẩn mực xã hội quy định. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu Nghiên cứu những vấn đề lý luận về rối loạn hành vi ở học sinh Trung học. Khảo sát biểu hiện rối loạn hành vi ở học sinh Trung học tại TP.Tam Kỳ - tỉnh Quảng Nam. Xác định các yếu tố ảnh hưởng đến chúng. Đánh giá các nguyên nhân của các RLHV đó. Tìm và đề xuất phương hướng khắc phục những biểu hiện của RLHV , đảm bảo sự phát triển toàn diện về nhân cách và sức khỏe tâm thần cho các em học sinh. 4. Đối tượng và khách thể nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu: Biểu hiện rối loạn hành vi ở học sinh Trung học tại TP.Tam Kỳ - tỉnh Quảng Nam. 3 4.2. Khách thể nghiên cứu: Học sinh và giáo viên các trường Trung học tại TP.Tam Kỳ - tỉnh Quảng Nam. 5. Giả thuyết nghiên cứu Biểu hiện RLHV ở học sinh Trung học tại TP Tam Kỳ tỉnh Quảng Nam chiếm một tỉ lệ đáng quan tâm. RLHV ở các em này có những đặc trưng riêng của lứa tuổi và ít nhiều phụ thuộc vào môi trường gia đình, nhà trường . 6. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu 6.1. Giới hạn nghiên cứu - Đề tài được thực hiện bằng khảo sát thực tiễn tại một số trường Trung học trên địa bàn TP Tam Kỳ. - Đề tài được thực hiện từ tháng 12/2012 đến tháng 9/ 2013. 6.2. Phạm vi nghiên cứu Đề tài nghiên cứu 600 học sinh và 60 giáo viên trên địa bàn TP.Tam Kỳ - tỉnh Quảng Nam. 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận Đọc sách, tổng hợp và phân tích tài liệu lý luận. 7.2. Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn 7.2.1. Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi Đây là phương pháp chính của đề tài này, nhằm tìm hiểu về mức độ biểu hiện những rối loạn hành vi, nguyên nhân gây ra rối loạn hành vi và cách khắc phục những rối loạn hành vi. Được tiến hành qua các giai đoạn sau: Giai đoạn 1: Xây dựng bảng hỏi mở để thu thập ý kiến Giai đoạn 2: Dựa trên cơ sở lý luận của đề tài và ý kiến thu được từ bảng hỏi mở của giai đoạn 1, chúng tôi tiến hành xây dựng bảng hỏi làm công cụ nghiên cứu chính thức của đề tài. 4 Giai đoạn 3: Lấy ý kiến của một số chuyên gia và tổng kết ý kiến góp ý của chuyên gia để hoàn thiện bảng hỏi. Giai đoạn 4: Phát phiếu để thu thập dữ liệu cho đề tài. 7.2.2. Phương pháp phỏng vấn Phỏng vấn một số phụ huynh, giáo viên, tìm hiểu sự hiểu biết của họ về các biểu hiện rối loạn hành vi ở trẻ vị thành niên, ghi nhận tâm tư, ý kiến đóng góp của phụ huynh, giáo viên đối với nhà trường để các em có được đời sống lành mạnh, vững vàng. 7.2.3. Phương pháp quan sát Quan sát học sinh có những biểu hiện RLHV nhằm giúp có cái nhìn toàn diện và khách quan về hành vi của học sinh, đồng thời kết hợp với các phương pháp khác làm cơ sở và tăng thêm tính chân thực của kết quả nghiên cứu. 7.2.4. Phương pháp phân tích những trường hợp điển hình Phương pháp này nhằm mô tả chính xác các vấn đề hiện tại của học sinh thông qua việc xem xét những sự kiện xảy ra với học sinh trong quá khứ và hiện tại, các yếu tố tạo nên các vấn đề của học sinh và đưa ra các giả thuyết căn nguyên hành vi, các phương pháp can thiệp cho học sinh. 7.2.5. Phương pháp toán thống kê Dùng phương pháp thống kê để xử lý số liệu điều tra, phân tích kết quả nghiên cứu, định lượng chính xác cho từng nội dung, tăng tính thuyết phục của đề tài nghiên cứu. Sử dụng phần mềm SPSS để xử lý số liệu thu được. 5 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN 1.1. Vài nét về lịch sử nghiên cứu vấn đề 1.1.1. Trên thế giới X.N.Miaxisshev đã có công trình nghiên cứu về RLHV và chỉ ra rằng: RLHV có căn nguyên tâm lý. Sự rối loạn các quan hệ đóng vai trò xuất phát điểm và quyết định. Từ những rối loạn đó dẫn đến rối loạn sự tiếp nhận và rối loạn các chức năng tâm lý tùy theo cách tiếp nhận và xử lý hiện thực thế nào. Ông nhấn mạnh nguyên nhân chính làm phát sinh RLHV ở trẻ em và con người nói chung là do sự mâu thuẫn tâm lý nghĩa là sự mâu thuẫn nội tâm. Năm 1935, Xixon, M.M Model và L.L. Galpêrin đã chỉ ra rằng: cùng với sự gia tăng theo tuổi, những xung đột nội tâm do phát triển khả năng tự đánh giá, yêu cầu với bản thân và khả năng xử lý nội tâm cũng tăng cao. Năm 1940, Hewitt và Jenkins, khi nghiên cứu những vị thành niên phạm pháp, đã bắt đầu phân loại chúng theo những nhóm rối loạn khác nhau. Đến các thập kỉ 60 và 70, Quay và cộng sự đã hoàn chỉnh việc mô tả và phân loại các RLHV của thanh thiếu niên phạm pháp. Những kết quả nghiên cứu của các tác giả trên được phản ánh một phần trong danh mục RLHV (321) của ICD9 (1979) gồm các mục nhỏ sau:  312-0: RLHV riêng lẻ (khiêu khích, láo xược, gây gổ, xâm phạm, phá hoại, nổi khùng, nói dối, thô bạo, rối loạn tình dục...).  312-1: RLHV theo nhóm (trộm cắp, trốn học, bỏ nhà qua đêm....).  312-2: RLHV xung động (xung động, trộm cắp).  312-3: RLHV và rối loạn cảm xúc hỗn hợp (lo âu, tuyệt vọng , sợ ám ảnh). Đến thập kỉ 80-90, Tổ chức y tế thế giới WHO đã xếp RLHV của thanh thiếu niên vào mục f 91 - ICD 10 như sau: 6  F91-0 : RLHV khu trú trong môi trường gia đình.  F91-1 : RLHV ở những người kém thích ứng xã hội.  F91-2 : RLHV ở những người còn thích ứng xã hội. Từ đây, RLHV được chính thức coi là một bệnh và cần được nghiên cứu, chăm sóc, điều trị. Trong DSM IV- tập phân loại bệnh của các nhà tâm lý học Mỹ đã đưa ra 15 tiêu chuẩn chẩn đoán và chia thành 4 nhóm chủ yếu:  Xâm hại người khác hay súc vật  Phá hoại tài sản (hành vi xâm hại gây tổn thất tài sản)  Lừa đảo hay trộm cắp  Vi phạm nghiêm trọng các luật lệ 1.1.2. Ở Việt Nam Từ sau năm 1975, RLHV xuất hiện rõ nét ở nước ta và cho đến nay, vấn đề RLHV có chiều hướng gia tăng và trở thành mối lo ngại của từng gia đình và cả xã hội. Theo số liệu Sở Công an Hà Nội năm 1987, trong tổng số 7824 người bị bắt vì phạm tội TTN dưới 18 tuổi có 801 người chiếm 10,2%. Gần đây, hiện tượng bạo lực, chống đối người thi hành công vụ, nói năng thô tục nơi công cộng, trộm cắp, cướp giật, cưỡng dâm, đua xe máy trên đường phố đông đúc, trốn học, cờ bạc, …[26] Năm 1989, Viện tâm thần học Việt Nam đã nghiên cứu 124.194 thanh thiếu niên thì có tới 21.960 em có biểu hiện rối nhiễu hành vi. Giáo sư Nguyễn Việt đã nghiên cứu và đưa ra một số phương pháp chuẩn đoán và điều trị rối nhiễu hành vi. Giáo sư Đặng Phương Kiệt cũng đã nghiên cứu nhiều về rối loạn hành vi, ông đã chỉ ra rằng: nguyên nhân dẫn đến rối loạn hành vi là stress gia đình, được hiểu là những căng thẳng trong gia đình do cha mẹ ly dị, mất người thân, do bố mẹ trộm cắp... 7 Bác sĩ Nguyễn Văn Siêm, là người tham gia giảng dạy môn tâm lý học lâm sàng của khoa Tâm lý học trường ĐH KHXH&NV, Đại học Quốc gia Hà Nội, cũng là một người có nhiều nghiên cứu về RLHV ở thanh thiếu niên. Từ những công trình nghiên cứu của mình và qua tham khảo những công trình nghiên cứu khác, ông đã đưa ra những lý luận chung về RLHV ở trẻ em và thanh thiếu niên, những lý luận này hiện nay cũng được đưa vào giáo trình học môn tâm lý lâm sàng. Năm 1999, Hội tâm lý học Hà Nội cũng chủ trì một đề tài nghiên cứu nhận diện và bàn về dự phòng RLHV và tệ nạn xã hội trong TTN học sinh một số trường PTTH tại Hà Nội. Năm 2001, Viện tâm lý học Hà Nội cũng có đề tài khảo sát thực trạng Rối nhiễu hành vi của học sinh THPT Hà Nội. Mặc dù rất được quan tâm, việc nghiên cứu đánh giá thực trạng RLHV trong nước còn gặp không ít khó khăn. Khó khăn thứ nhất là việc lựa chọn phương tiện nghiên cứu. Trên thế giới hiện nay có một sô thang đo về hành vi lệch chuẩn của thanh thiếu niên, về rối loạn lo âu, trầm cảm, thang đo về các hành vi vi phạm pháp luật..., nhưng chưa được Việt hóa và chuẩn hóa cho nghiên cứu trên người Việt Nam. Khó khăn thứ hai là việc đánh giá chưa đúng mức sự ảnh hưởng nghiêm trọng của các biểu hiện RLHV, lệch lạc về hành vi ở thanh thiếu niên tới sự hoàn thiện nhân cách sau này. Để vượt qua những khó khăn về lý thuyết cũng như thực tiễn của việc nghiên cứu RLHV ở trẻ, đề tài xem xét khái niệm RLHV và giới hạn nghiên cứu ở việc khảo sát một số biểu hiện cụ thể ở học sinh. 8 1.2. Lý luận về Rối loạn hành vi 1.2.1. Hành vi 1.2.1.1. Khái niệm hành vi Có nhiều góc độ xem xét hành vi. Các nhà sinh học xem xét hành vi với tư cách là cách sống và hoạt động trong môi trường nhất định dựa trên sự cần thiết thích nghi tối thiểu của cơ thể đối với môi trường. Hành vi của con người bị bó hẹp trong các hoạt động nhằm thích nghi với môi trường để đảm bảo sự tồn tại của cá thể người trong môi trường đó. Những nhà phân tâm học thì coi hành vi là cái hợp lực, cái thỏa hiệp bắt nguồn từ sự xung đột giữa nguyên tắc khoái cảm và nguyên lý thực tế, là những xung lực “cái ấy” và những cấm kỵ của cái “siêu tôi” được thống hợp trong bản thân cái tôi. Song chủ yếu thì những hành vi đều có khởi nguồn từ vô thức và do vô thức điều khiển. Các nhà phân tâm học đã nhấn mạnh tính vô thức của hành vi. Những người theo chủ nghĩa hành vi quan niệm hành vi hết sức đơn giản. Họ coi hành vi là tổ hợp các phản ứng của cơ thể trả lời các kích thích tác động vào cơ thể. Về mặt nào đó quan điểm của chủ nghĩa hành vi không khác quan điểm của các nhà sinh học là bao. Họ đều quan niệm hành vi là tất cả những phản ứng hay những cách thức… để cho con người thích ứng với môi trường. Song chủ nghĩa hành vi quan niệm con người không chỉ phản ứng với các kích thích có tính chất sinh học mà con người còn phản ứng với các kích thích khác. Những người theo thuyết hành vi mới còn cho rằng con người còn có sự lựa chọn các kích thích, con người chỉ trả lời các kích thích có lợi cho bản thân. Quá trình sống thực chất là quá trình lựa chọn và trả lời các kích thích có lợi. 9 Tâm lý học Mác xít thì cho rằng, hành vi của con người bao giờ cũng có mục đích. Hành vi đó không chỉ đảm bảo cho con người tồn tại mà còn đảm bảo cho con người ngày càng phát triển. Theo từ điển tâm lý học của Nguyễn Khắc Viện: “Hành vi là từ ứng xử chỉ mọi phản ứng của một động vật khi bị một yếu tố nào đó trong môi trường kích thích, các yếu tố bên ngoài và tình trạng bên trong gộp thành một tình huống, và tiến trình của ứng xử để thích ứng có định hướng nhằm giúp chủ thể thích nghi với hoàn cảnh. Khi nhấn mạnh về tính khách quan, tức là các yếu tố bên ngoài kích thích cũng như phản ứng đều là những hiện tượng có thể quan sát được, chứ không như tình ý bên trong, thì nó là ứng xử. Khi nhấn mạnh định hướng, mục tiêu thì gọi là hành vi”.[24, tr.138] Từ điển Tâm lý học (Nguyễn Văn Lũy- Lê Quang Sơn): Hành vi là hình thức biểu hiện tính tích cực vận động có thể quan sát được từ bên ngoài của những thực thế sống, bao gồm từ những thời điểm cử động đến mắt xích thực hiện ở trình độ cao sự tác động qua lại của cơ thể với môi trường xung quanh. Hành vi là một hệ thống có mục đích rõ ràng được thực hiện liên tiếp. Những hành động này tiến hành sự tiếp xúc thực tế của cơ thể với những điều kiện xung quanh tạo ra những mối liên hệ của thực thể sống với những tính chất của môi trường. Sự bảo toàn và phát triển cuộc sống của chúng phụ thuộc vào những tính chất này. Những điều kiện xung quanh chuẩn bị thỏa mãn nhu cầu của cơ thể, đảm bảo sự đạt được những mục đích nhất dịnh. Nguồn gốc của hành vi là những nhu cầu của thực thể sống, hành vi được thực hiện như một thể thống nhất của các mắt xích tâm lý - kích thích, điều khiển, thể hiện (thể hiện trong điều kiện những đối tượng nhu cầu và đam mê của thực thể ) và những hành động thực hiện bên ngoài làm cho cơ thể liên hệ với những đối tượng xác định hoặc làm cho cơ thể tách biệt khỏi chúng cũng như cải tạo chúng. 10 Sự thay đổi hành vi trong quá trình phát sinh loài là do sự phức tạp hóa những điều kiện tồn tại của những thực thể sống, chuyển chúng từ môi trường thuần nhất sang môi trường có đối tượng, sau đó là môi trường xã hội . Những quy luật chung của hành vi - đó là những quy luật hoạt động phản xạ phân tích - tổng hợp của thực thể sống. Những quy luật này dựa trên những quy luật sinh lý hoạt động của não, nhưng không đồng nhất với chúng. Hành vi của con người luôn bị chế ước bởi xã hội và mang những đặc tính của hoạt động có ý thức, tập thể, hữu ích, chủ định và sáng tạo. Ở mức độ hoạt động bị quy định bởi đời sống xã hội, thuật ngữ “ hành vi” có nghĩa như những hành động của con người trong mối quan hệ với xã hội, với những người khác và thế giới đối tượng. Nó được xem xét như là những hành động được điều khiển bởi những chuẩn mực xã hội về đạo đức và quyền lợi (ví dụ những hành vi đạo đức cao cả, tội lỗi và nông nổi). Những đơn vị của hành vi là những hành động, trong đó hình thành và đồng thời thể hiện vị thế của nhân cách, niềm tin đạo đức của nhân cách. Từ những góc độ xem xét hành vi như trên thì có thể hiểu hành vi như sau: hành vi là những cử chỉ, ứng xử của con người và môi trường xung quanh do bị kích thích nhằm thích nghi với hoàn cảnh. Hành vi bao gồm các yếu tố bên ngoài và tình trạng cơ thể bên trong hợp thành một tình huống của ứng xử để thích ứng có định hướng nhằm giúp cho chủ thể thích nghi với hoàn cảnh. 1.2.1.2. Phân loại hành vi Trong cương lĩnh đầu tiên của chủ nghĩa hành vi do Watson xây dựng, đã chia hành vi thành 4 loại: - Hành vi bên ngoài - Hành vi bên trong - Hành vi tụ động minh nhiên 11 - Hành vi tự động mặc nhiên Theo Watson, mọi việc con người làm kể cả suy nghĩ đều thuộc một trong bốn loại hành vi này. Nghiên cứu về hành vi của con người, điều ấy có nghĩa là đưa cuộc sống của con người trở thành đối tượng của tâm lý học, Chẳng cần phải nói, ai cũng có thể thấy hành vi là cái già và nó tồn tại trong hiện thực một cách khách quan. Nếu như trong tâm lý học truyền thống chỉ tìm hiểu nội quan thì tâm lý học hành vi lại là một bức tiến đáng kể, nghiên cứu nguồn gốc sinh ra “tâm hồn”, “hồn”, “tâm lý”. Theo Watson, mọi phản ứng, hành vi được phân loại theo hai tiêu chí: đó là phản ứng tiếp thu hay di truyền; phản ứng bên trong hay phản ứng bên ngoài. Kết quả là trong hành vi được chia ra thành các phản ứng: - Bên ngoài hay tiếp thu nhìn thấy được - Bên trong và tiếp thu nhưng ở dạng dấu kín - Bên ngoài nhìn thấy được và di truyền - Bên trong dấu kín và di truyền Watson còn phân biệt hành vi người không giống hành vi động vật: - Một là: khác biệt hoàn toàn bẩm sinh ở trong lĩnh vực sinh vật của con người. - Hai là: ngoài thế giới vật thể mà động vật cũng có, con người còn có thể có thế giới từ ngữ, cái có thể thay thế cho thế giới đồ vật tạm thời. Chính vì thế mà thế giới kích thích của con người rộng lớn hơn nhiều. - Thứ ba: đó là con người là “tồn tại xã hội”, vì chỉ trong môi trường xã hội con người mới kích thích lẫn nhau làm ngôn ngữ nảy sinh và phát triển.