Tài liệu Biến đổi khí hậu và sự khủng hoảng kinh tế xã hội ở trung quốc thế kỷ xvii

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA LỊCH SỬ ******************* VŨ VĂN NAM BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU VÀ SỰ KHỦNG HOẢNG KINH TẾ XÃ HỘI Ở TRUNG QUỐC THẾ KỶ XVII KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Lịch sử Thế giới Ngƣời hƣớng dẫn khoa học ThS. NGUYỄN VĂN VINH HÀ NỘI, 2017 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành khóa luận, em đã nhận đƣợc sự giúp đỡ tận tình quý báu của các thầy cô giáo trong khoa Lịch sử, các thầy cô giáo trực tiếp giảng dạy bộ môn Lịch sử Thế giới, sự đóng góp của các bạn sinh viên. Em xin chân thành cảm ơn sự đóng góp quý báu của thầy cô và các bạn. Đặc biệt em xin chân thành cảm ơn thầy giáo Nguyễn Văn Vinh đã giúp đỡ, chỉ bảo tận tình để em hoàn thành khóa luận này. Em xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày 24 tháng 04 năm 2017 Tác giả khóa luận Vũ Văn Nam LỜI CAM ĐOAN Em xin cam đoan đề tài khóa luận này do sự cố gắng, tìm hiểu nghiên cứu của bản thân em cùng với sự giúp đỡ, hƣớng dẫn nhiệt tình của thầy giáo ThS. Nguyễn Văn Vinh. Hà Nội, ngày 24 tháng 04 năm 2017 Tác giả khóa luận Vũ Văn Nam DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Đọc là BĐKH Biến đổi khí hậu MWP Medieval Warm Period (Thời kì Ấm trung cổ) LIA Little Ice Age (Tiểu băng hà) HỆ THỐNG BẢNG BIỂU, SƠ ĐỒ, LƢỢC ĐỒ Biểu đồ 1: Sự biến đổi khí hậu của một số khu vực trên thế giới giai đoạn từ năm 1000 – 2000 ............................................................................... 17 Biểu đồ 2: Chỉ số nhiệt độ trong thời kỳ Ấm trung cổ và Tiểu băng hà ở Trung Quốc ....................................................................................... 22 Biểu đồ 3: Sự thay đổi nhiệt độ thời kỳ Ấm trung cổ và Tiểu băng hà .......... 26 Biểu đồ 4: Số lƣợng các quận ở Lĩnh Nam có báo cáo về hiện tƣợng sƣơng giá và tuyết rơi những năm 1490 – 1670 .......................................... 53 Biểu đồ 5: Tình trạng khan hiếm lƣơng thực ở tỉnh Quảng Đông thế kỷ XVII ........................................................................................................... 54 Biểu đồ 6: Nhiệt độ bất thƣờng Trung Quốc (đơn vị sigma) (đƣờng màu đen đậm) và nhiệt độ bất thƣờng toàn cầu (theo độ C) (dòng màu xám) trong thời gian 1500-1800 ................................................................ 58 Biểu đồ 7: So sánh sự thay đổi về nhiệt độ, chỉ số khô - ƣớt, hạn hán nghiêm trọng, khủng hoảng biên giới, điều kiện tài chính, giá lƣơng thực, và tình trạng bất ổn phổ biến trong thời gian 1500-1650 ...................... 62 Biểu đồ 8: Sự thay đổi nhiệt độ Trung Quốc dƣới Triều Minh ...................... 74 Biểu đồ 9: Nhiệt độ bất thƣờng Trung Quốc (trong đơn vị sigma) (đƣờng màu đen đậm) và nhiệt độ bất thƣờng toàn cầu (theo độ C) (dòng màu xám) trong thời gian 1500-1800 ............................................... 82 Biểu đồ 10: Số cuộc chiến tranh (đƣờng màu đen đậm, tƣơng ứng với bên trái trục Y), cuộc nổi loạn (đƣờng nét đứt), và chiến tranh (đƣờng màu xám) ở Trung Quốc trong năm 1500 -1800 ...................................... 83 Biểu đồ 11: Quy mô dân số (triệu ngƣời) (đƣờng màu đen đậm,tƣơng ứng với trái trục Y) và tốc độ tăng trƣởng dân số (tính theo%) (đƣờng màu xám, tƣơng ứng với quyền trục Y) tại Trung Quốc trong 1500 – 1800 ......................................................................................................... 109 Bảng 1: Các thời kỳ biến đổi khí hậu ―ấm‖ và ―lạnh‖ trong lịch sử Trung Quốc .................................................................................................. 32 Bảng 2. Số cuộc chiến tranh và tỷ lệ của các cuộc chiến tranh trong giai đoạn lạnh và ấm áp .................................................................................... 40 Bảng 3. Các thời kỳ hạn hán và lũ lụt trong lịch sử Trung Quốc thu đƣợc bằng phƣơng pháp Clustering Fuzzy năm 1990 ........................................ 42 Bảng 4. Mối quan hệ giữa các giai đoạn khí hậu, chiến tranh và những thay đổi triều đại ....................................................................................... 64 Sơ đồ 1: Mô hình biến động khí hậu lâu dài và ổn định xã hội ở Trung Quốc trong thời kỳ tiền công nghiệp. ........................................................ 56 Sơ đồ 2: Con đƣờng của các yếu tố chính trị, ngân khố và xã hội dẫn đến sự sụp đổ của triều đại nhà Minh ........................................................... 59 Lƣợc đồ 1: Thiên tai và các thảm họa phá hoại nhà Minh Trung Quốc năm 1641 ................................................................................................... 75 MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ......................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề .......................................................................... 4 3. Nội dung, nhiệm vụ, phạm vi nghiên cứu của đề tài .................................. 8 4. Phƣơng pháp nghiên cứu............................................................................... 8 5. Đóng góp của đề tài....................................................................................... 9 6. Bố cục của khóa luận .................................................................................. 10 Chƣơng 1. BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU Ở TRUNG QUỐC THẾ KỶ XVII ........... 11 1.1. Định nghĩa khí hậu và biến đổi khí hậu ................................................... 11 1.1.1. Khí hậu .................................................................................................. 11 1.1.2. Biến đổi khí hậu .................................................................................... 12 1.2. Các thời kỳ biến đổi khí hậu trong lịch sử ............................................... 14 1.2.1.Thời kỳ Ấm trung cổ/Medieval Warm Period (MWP) ........................... 14 1.2.2. Thời kỳ Tiểu băng hà/ Little Ice Age (LIA) ........................................... 23 1.3. Biến đổi khí hậu trong lịch sử Trung Quốc thế kỷ XVII ......................... 31 1.3.1.Thời kỳ “ấm áp” và “lạnh giá” trong lịch sử Trung Quốc ................... 31 1.3.3. Đặc điểm khí hậu Trung Quốc thế kỷ XVII ........................................ 46 1.3.4. Mối quan hệ giữa khí hậu và khủng hoảng kinh tế - xã hội Trung Quốc thế kỷ XVII ............................................................................................. 54 TIỂU KẾT CHƢƠNG 1.................................................................................. 66 Chƣơng 2. TÁC ĐỘNG CỦA BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU Ở TRUNG QUỐC THẾ KỶ XVII .......................................................................................................... 68 2.1. Sự khủng hoảng xã hội và sụp đổ của triều đại Nhà Minh ...................... 68 2.2. Sự bùng nổ, phát triển của nghĩa quân nông dân và sự khủng hoảng của hệ thống nông trại quân sự .............................................................................. 81 2.2.1. Sự bùng nổ và phát triển của nghĩa quân nông dân ............................. 81 2.2.2. Sự khủng hoảng của hệ thống nông trại quân sự ................................. 88 2.3. Cuộc khủng hoảng lƣơng thực và diện tích ruộng đất bỏ hoang ở Trung Quốc thế kỷ XVII ............................................................................................ 89 2.3.1. Cuộc khủng hoảng lương thực ở Trung Quốc thế kỷ XVII ................... 89 2.3.2. Diện tích ruộng đất bỏ hoang ở Trung Quốc thế kỷ XVII .................... 94 2.4. Nhập khẩu bạc và sự thăng trầm của nền kinh tế Trung Quốc thế kỷ XVII ......................................................................................................................... 95 2.5. Nạn cƣớp bóc và cƣớp biển ................................................................... 100 2.6. Dịch bệnh và cuộc khủng hoảng nhân khẩu học 1648 – 1653 .............. 102 TIỂU KẾT CHƢƠNG 2................................................................................ 110 KẾT LUẬN ................................................................................................... 111 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 115 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Biến đổi khí hậu Trái Đất là sự thay đổi của hệ thống khí hậu gồm khí quyển, thủy quyển, sinh quyển, thạch quyển bởi các nguyên nhân tự nhiên và nhân tạo trong một giai đoạn nhất định từ tính bằng thập kỷ hay hàng triệu năm. Sự biển đổi có thế là thay đổi thời tiết bình quân hay thay đổi sự phân bố các sự kiện thời tiết quanh một mức trung bình. Sự biến đổi khí hậu có thế giới hạn trong một vùng nhất định hay có thế xuất hiện trên toàn Địa Cầu. Trong những năm gần đây, biến đổi khí hậu không còn là vấn đề của một quốc gia riêng lẻ mà là vấn đề chung của toàn cầu. Biến đổi khí hậu tác động đến những yếu tố cơ bản của đời sống con ngƣời trên phạm vi toàn cầu nhƣ nƣớc, lƣơng thực, năng lƣợng, sức khỏe và môi trƣờng. Hàng trăm triệu ngƣời trên thế giới có thể lâm vào nạn đói, thiếu nƣớc, lụt lội và bệnh tật do Trái đất nóng lên và nƣớc biển dâng. Không chỉ ở hiện tại, trong lịch sử phát triển của con ngƣời, trên trái đất đã xảy ra những giai đoạn thời tiết cực kì khắc nghiệt do sự biến đổi khí hậu. Phải kể đến hai thời kỳ biến đổi khí hậu lớn trên trái đất là Ấm trung cổ và Tiểu băng hà. Biến đổi khí hậu đƣợc coi là một trong những nguyên nhân tác động đến sự sụp đổ của các nền văn minh cổ đại ở nhiều nơi trên thế giới. Thời tiết lạnh và khô kéo dài hàng trăm năm là nguyên nhân làm sụp đổ các nền văn minh phía Đông Địa Trung Hải vào thế kỷ XIII trƣớc công nguyên. Dựa trên việc phân tích trầm tích từ bốn hồ nƣớc mặn Larnaca cổ ở phía Nam đảo Síp, các nhà nghiên cứu đã phát hiện ra bằng chứng về thời tiết khô hạn kéo dài 300 năm bắt đầu vào khoảng 3.200 năm trƣớc đây. Những thay đổi trong đồng vị carbon và các giống cây trồng của địa phƣơng cho thấy bốn hồ nƣớc mặn trên xƣa kia từng là một cảng biển trung tâm của tuyến đƣờng 1 thƣơng mại trong khu vực. Phát hiện này đã đƣa đến giả thiết rằng những thay đổi môi trƣờng đã đẩy khu vực này vào thời kỳ đen tối. Sự thay đổi khí hậu đã gây ra mất mùa, nạn đói và chết chóc, đẩy khu vực này vào khủng hoảng kinh tế xã hội và buộc dân chúng ở phía Đông Địa Trung Hải và Tây Nam Á phải di cƣ vào cuối thời kỳ đồ đồng. Đây chính là nguyên nhân dẫn đến sự sụp đổ đột ngột của vƣơng quốc hùng mạnh có lãnh thổ trải dài trên các vùng đất thuộc Ai Cập, Hy Lạp, Síp, Syria, Thổ Nhĩ Kỳ, Israel và Palestine ngày nay vào khoảng năm 1.200 trƣớc công nguyên. Ở Châu Mỹ, nền văn minh Pueblo còn đƣợc gọi là ―Anasazi‖ xây dựng bởi dân tộc bản xứ ở Mỹ Navajo. Đây là ví dụ nổi tiếng nhất về nền văn minh cổ đại biến mất do biến đổi khí hậu. Dấu tích còn sót lại của nền văn minh này thể hiện trên những công trình bằng đá và gạch xây dựng dọc theo vách đá tại Vƣờn quốc gia Mesa Verde và hẻm núi Chaco, cao nguyên Colorado, Mỹ. Ngƣời Pueblo rời bỏ quê hƣơng một cách bí ẩn vào thế kỷ XII - XIII. Các nhà khoa học phát hiện nhiều bằng chứng của chiến tranh, hiến tế và ăn thịt ngƣời, nhƣng họ suy đoán nguyên nhân chính là do biến đổi khí hậu làm thay đổi môi trƣờng sống. Theo các nhà cổ khí hậu học tại Cục quản lý Đại dƣơng và Khí quyển Mỹ (NOAA), những ngôi làng tại Mesa Verde và hẻm núi Chaco dần tàn lụi, trùng hợp với thời điểm xảy ra một đợt hạn hán kéo dài tại lƣu vực sông San Juan, trong khoảng thời gian từ năm 1130 - 1180. Lƣợng mƣa ít và môi trƣờng sống khắc nghiệt dẫn đến tình trạng thiếu lƣơng thực. Những áp lực này khiến cấu trúc xã hội của ngƣời Pueblo dần tan rã. Nền văn minh của ngƣời Maya tại khu vực Trung Mỹ suy tàn vào khoảng thế kỷ VIII IX. Các nhà khoa học vẫn đang tìm hiểu những bí ẩn xung quanh việc ngƣời Maya rời bỏ quần thể kim tự tháp khổng lồ, cung điện và đài quan sát của họ. Giới nghiên cứu đƣa ra nhiều giả thuyết khác nhau để giải thích những gì đã xảy ra, từ dịch bệnh đến cho đến sự xâm lƣợc của các quốc gia khác. Nhƣng 2 lý thuyết đƣợc nhiều học giả ủng hộ nhất là do sự thay đổi khí hậu đột ngột, gây nên tình trạng hạn hán nghiêm trọng, kéo dài 200 năm [23, tr.1733]. Đó là một số minh chứng cho sự tác động tiêu cực của biến đổi khí hậu đối với lịch sử văn minh con ngƣời trên một số khu vực thế giới. Ở Châu Á, biến đổi khí hậu trong lịch sử cũng đã tác động đến một trung tâm văn minh lớn ở Phƣơng Đông, đó là Trung Quốc. Biến đổi khí hậu tác động xuyên suốt trong tiến trình phát triển của quốc gia này từ thời cổ đại. Trong bối cảnh của cuộc khủng hoảng chung toàn cầu thế kỷ XVII, Trung Quốc cũng không nằm ngoài mô hình khủng hoảng đó. Thế kỷ XVII, những dấu hiệu suy yếu, khủng hoảng xã hội xuất hiện ở Trung Quốc rồi dẫn đến sự sụp đổ của Nhà Minh, thiết lập nên Nhà Thanh. Một điều trùng hợp vào thế kỷ XVII, đó là sự thay đổi khí hậu đột ngột trên phạm vi toàn cầu nói chung, và trên lãnh thổ Trung Quốc nói riêng. Thời kỳ này, khí hậu trên trái đất chịu tác động của dạng thời tiết của thời kỳ Tiểu băng hà với đặc trƣng là khí hậu lạnh, khô. ―Little Ice Age‖ hay ―Tiểu băng hà‖ thuật ngữ này đƣợc đặt ra bởi Matthes vào năm 1939 với sự xem xét các hiện tƣợng phát triển sông băng và sự tái diễn ra ở Sierra Nevada, California, sau đó là sự tan chảy của nó ở giai đoạn Hypsithermal, đầu thế Holocen. Trong bài viết có nhiều căn cứ xác đáng của mình năm 2004, học giả Grove đã định nghĩa thời kì ―Tiểu băng hà‖ là một giai đoạn kéo dài khoảng từ đầu thế kỉ XIII hoặc XIV và kết thúc vào giữa thế kỉ XIX [19, tr.505]. Đặc trƣng nổi bật là sự giảm nhiệt độ toàn cầu và sự mở rộng các sông băng trong thời kỳ này. Các bằng chứng chỉ ra thời kỳ ―Tiểu băng hà‖ là một trong nguyên nhân chính làm khủng hoảng nền chính trị, kinh tế, xã hội Trung Quốc thế kỷ XVII. Các yếu tố sinh thái buộc chúng ta phải nghiêm túc xem xét ý nghĩa của sự tác động của biến đổi khí hậu đối với sự khủng hoảng các đế chế Trung Hoa. 3 Do đó, nghiên cứu đề tài “Biến đổi khí hậu và sự khủng hoảng kinh tế xã hội ở Trung Quốc thế kỷ XVII” sẽ cung cấp cho chúng ta cái nhìn đầy đủ về mô hình những tác động của biến đổi khí hậu với lịch sử Trung Quốc trong thế kỷ XVII. Biến đổi khí hậu đã làm tăng thêm các khó khăn trong khu vực về sự suy giảm sức mạnh của một đất nƣớc có truyền thống và văn hóa lâu đời hoặc phân rã tổ chức bộ máy nhà nƣớc. Đó cũng là một nhân tố thúc đẩy sự xung đột giữa các nhóm lợi ích kinh tế - chính trị trong xã hội Trung Quốc bấy giờ. Chúng ta có thể nhìn thấy cụ thể từ trƣờng hợp đế chế Trung Hoa thế kỉ XVII, một bầu không khí u ám của dịch bệnh, chiến tranh, sự suy giảm lƣơng thực và tình trạng bất ổn. Các điều kiện thời tiết khí hậu khắc nghiệt thúc đẩy các nổi loạn lan rộng, cƣớp bóc ở các vùng lân cận và bùng nổ các cuộc chiến tranh nông dân, dẫn đến sự sụp đổ của triều đại phong kiến nhà Minh và thiết lập nên Triều Thanh, và biến đổi khí hậu cũng là nguyên nhân chính là suy giảm dân số Trung Quốc trong những năm 1648 – 1653. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Nghiên cứu về biến đổi khí hậu và mối quan hệ cũng nhƣ tác động của nó đối với lịch sử thế giới nói chung và Trung Quốc nói riêng đã đƣợc đông đảo các học giả, các nhà sinh thái học, các nhà sử học trên thế giới quan tâm. Nhƣng về thời kỳ Tiểu băng hà và sự khủng hoảng của Trung Quốc ở Việt Nam rất khan hiếm và hầu nhƣ chƣa có. Trên thế giới, đã có một số công trình viết bằng tiếng Anh về những biến đổi của khí hậu và ảnh hƣởng với Trung Quốc trong tiến trình lịch sử của nền văn minh này. Trƣớc hết, phải kể đến tác phẩm “Global Crisis: War, Climate Change and Catastrophe in the seventeenth century” của tác giả Geoffrey Parker. Công trình đã chỉ ra những tai họa của thế kỷ XVII trên thế giới nhƣ hạn hán, nạn đói, xâm lƣợc, chiến tranh, các cuộc cách mạng và biến đổi khí hậu. Đây là một công trình nghiên cứu sự khủng hoảng toàn cầu thế 4 kỷ XVII kéo dài từ Anh sang Nhật Bản, từ đế chế Nga sang Sahara, Châu Phi và Bắc Mỹ. Geoffrey Parker đã giành một chƣơng để viết về những thay đổi thời tiết trên lãnh thổ Trung Quốc và sự khủng hoảng xã hội Trung Quốc những năm cuối thế kỷ XVI đầu thế kỷ XVII. Tiếp theo phải kể đến tác phẩm “Tigers, Rice, Silk, and Silt Environment and Economy in Late Imperial South China” của tác giả Robert Marks, Đại học Whittier, California. Cuốn sách này khảo sát sự tƣơng quan giữa thay đổi kinh tế và môi trƣờng ở các tỉnh Quảng Đông và Quảng Tây miền Nam từ năm 1400 đến 1850, nhƣng cũng cung cấp các sự kiện biến đổi khí hậu trên quy mô toàn lãnh thổ Trung Quốc thế kỷ XVII. Robert Marks thảo luận về tác động của sự gia tăng dân số đối với các mô hình sử dụng đất, hệ sinh thái nông nghiệp của khu vực và nạn phá rừng; Tác động của sự thay đổi khí hậu đối với nông nghiệp; Và cách mà con ngƣời đáp lại những thách thức môi trƣờng. Cuốn sách này là một đóng góp đáng kể cho lịch sử và môi trƣờng Trung Quốc. Công trình là một tác phẩm đột phá trong nghiên cứu lịch sử Trung Quốc dƣới góc nhìn sinh thái học. Có nhiều bài báo, bài nghiên cứu viết về những thay đổi khí hậu và ảnh hƣởng của biến đổi khí hậu, Tiểu băng hà đối với lịch sử Trung Quốc trong suốt tiến trình lịch sử lâu dài của quốc gia này nói chung và thế kỷ XVII nói riêng. Viết về thời kì Tiểu băng hà ở Trung Quốc có bài viết “The Little Ice Age of the North West region, China” của Wang Zongtai năm 1992, phân tích những thay đổi của khí hậu Trung Quốc trong thời kỳ Tiểu băng hà từ nhiều nguồn dữ liệu khác nhau, và qua một sự phân tích chặt chẽ, khoa học. Bài viết “Climatic Change and History in China” của Bret Hinsch năm 1988, đƣa ra nhiều luận điểm mang tính khái quát về sự ảnh hƣởng của khí hậu đối với lịch sử Trung Quốc. Bài viết chỉ ra rằng, trong thời kỳ ấm áp, Trung Quốc đã phát triển mạnh, thống nhất và thịnh vƣợng. Trong thời kỳ 5 lạnh, thay đổi khí hậu dẫn đến suy thoái kinh tế, cuộc xâm lăng du mục, cuộc nổi dậy của nông dân và thậm chí đến chuyển đổi các vùng kinh tế giữa các khu vực. Ông cho rằng, thời tiết lạnh và khô rút ngắn thời kỳ tăng trƣởng của cây trồng, làm giảm diện tích đất canh tác và sự tàn phá của mùa màng, do đó gây ra bất ổn xã hội và chính trị trong suốt tiến trình lịch sử Trung Quốc. Ông cũng tập trung tìm hiểu những biến đổi và tác động của khí hậu, đặc biệt là thời kỳ Tiểu băng hà đối với lịch sử Trung Quốc. Bài viết “A retrospection of climate changes and their impacts in Chinese history” của tác giả Ts‘ui-jung Liu năm 2013 cung cấp những đánh giá mới về biến đổi khí hậu và lịch sử Trung Quốc trong thời gian dài và quy mô rộng. Các nghiên cứu đã kiểm tra sự thay đổi khí hậu quan hệ với những thay đổi kinh tế, xã hội Trung Quốc, giữa thay đổi khí hậu và sự trỗi dậy và thay đổi triều đại, sự bùng nổ của chiến tranh. Di dân và biến động dân số, các hiện tƣợng thiên tai dịch bệnh, các vấn đề về kinh tế, xã hội và văn hoá trong lịch sử Trung Quốc đã đƣợc khám phá và nghiên cứu, do đó cung cấp những hiểu biết có giá trị để hiểu đƣợc lịch sử từ nhiều góc độ. Tiếp theo là bài viết “Periodic temperature-associated drought/flood drives locust plagues in China” của các tác giả Zhibin Zhan, Bernard Cazelles, Huidong Tian, Leif Christian Stige, và Nils Chr. Stenseth năm 2008. Bài viết phân tích mối quan hệ của nhiệt độ đến đến hạn hán, lũ lụt, dịch bệnh ở Trung Quốc. Trong đó, các tác giả cũng đã làm rõ mối quan hệ này trong thế kỷ XVII ở Trung Quốc. “Climate Change, Food Shortage and War: A Quantitative Case Study in China during 1500 – 1800” là bài viết của các tác giả David D. Zhang và Harry F. Lee, bài viết phân tích ảnh hƣởng của biến đổi khí hậu dẫn đến tình trạng thiếu lƣơng thực và làm bùng nổ chiến tranh ở Trung Quốc giai đoạn từ thế kỷ XVI đến thế kỷ XIX, qua đó cho thấy một cách nhìn, cách đánh giá mới về lịch sử Trung Quốc 1500 – 1800. Bài viết 6 “Revolts Frequency during 1644 - 1911 in North China Plain and Its Relationship with Climate” của nhóm các nhà nghiên cứu Lingbo Xiao, Yu Ye, Benyong Wei năm 2011, dựa trên Biên niên sử của Nhà Thanh, bài viết phân tích tần số các cuộc nổi dậy ở đồng bắc phía Bắc Trung Quốc trong mối quan hệ với sự thay đổi của khí hậu từ nửa sau thế kỷ XVII đến thập kỷ đầu của thế kỷ XX. Nhƣ vậy, những dữ liệu các cuộc chiến tranh trong nửa sau thế kỷ XVII đƣợc trình bày cụ thể trong bài nghiên cứu này. Hay bài viết “Climate, Desertification, and the Rise and Collapse of China’s Historical Dynasties” của các tác giả Xunming Wang, Fahu Chen và Jiawu Zhang năm 2009, nghiên cứu tổng quát tác động của biến đổi khí hậu đến quá trình sa mạc hóa và sự hình thành – sụp đổ của các triều đại phong kiến Trung Quốc, bài nghiên cứu cũng đã phân tích những nét cơ bản về quá trình chuyển đổi vƣơng triều Minh – Thanh trong thế kỷ XVII. Bài viết “Weather Shocks, Sweet Potatoes and Peasant Revolts in Historical China” của tác giả Ruixue Jia năm 2011, chỉ ra những biến đổi thời tiết lớn trong lịch sử Trung Quốc và ảnh hƣởng của nó đến các cuộc khởi nghĩa nông dân, sự khủng hoảng thế kỷ XVII cũng đƣợc nhắc đến trong bài viết nhƣ một ví dụ điển hình về sự tác động của thời tiết đến khủng hoảng xã hội Trung Quốc. Đề cập trực tiếp đến sự ảnh hƣởng cả biến đổi khí hậu đến quá trình sụp đổ của Triều Minh thế kỷ XVII có bài viết “How climate change impacted the collapse of the Ming dynasty” của nhóm tác giả Jingyun Zheng, Lingbo Xiao, Xiuqi Fang, Zhixin Hao Quansheng Ge và Beibei Li năm 2013. Nghiên cứu này góp phần làm sáng cơ chế liên quan giữa khí hậu với sự sụp đổ của triều đại nhà Minh, và cung cấp một mô hình về bản chất của sự tƣơng tác giữa biến đổi khí hậu và khủng hoảng xã hội Trung Quốc thế kỷ XVII. Mặc dù có nhiều bài nghiên cứu, sách tham khảo liên quan đến đề tài này nhƣng hiện tại chƣa có một công trình nào mang tính tổng hợp, chuyên 7 sâu về sự tác động của biến đổi khí hậu đối với các lĩnh vực kinh tế, xã hội Trung Quốc thế kỷ XVII. Vì vậy, tác giả quyết định chọn đề tài “Biến đổi khí hậu và sự khủng hoảng kinh tế - xã hội ở Trung Quốc thế kỷ XVII” làm đề tài khóa luận của mình. 3. Nội dung, nhiệm vụ, phạm vi nghiên cứu của đề tài 3.1. Nội dung, nhiệm vụ Tìm hiểu đề tài “Biến đổi khí hậu và sự khủng hoảng kinh tế - xã hội ở Trung Quốc thế kỷ XVII” bắt đầu tìm hiểu từ những khái niệm cơ bản về khí hậu, biến đổi khí hậu, thuật ngữ ―Ấm trung cổ‖, ―Tiểu băng hà‖. Tìm hiểu các thời kỳ biến đổi khí hậu trong lịch sử Trung Quốc. Tìm hiểu sự biến đổi khí hậu trong thế kỷ XVII và mối quan hệ giữa biến đổi khí hậu với sự khủng hoảng kinh tế - xã hội Trung Quốc thế kỷ XVII. Tìm hiểu về những tác động của biến đổi khí hậu đối với Trung Quốc thế kỷ XVII trên các lĩnh vực kinh tế - xã hội. 3.2. Phạm vi nghiên cứu của đề tài - Không gian: Do điều kiện nghiên cứu có hạn, tác giả tập trung nghiên cứu những ảnh hƣởng của biến đổi khí hậu trên lãnh thổ Trung Quốc thế kỷ XVII. - Thời gian: Trong khuôn khổ đề tài khóa luận này, tác giả tập trung nghiên cứu những biến đổi của thời tiết, khí hậu và những tác động của nó đối với lịch sử Trung Quốc thế kỷ XVII. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu - Khi nghiên cứu đề tài này, ngƣời viết sử dụng phƣơng pháp lịch sử, phƣơng pháp logic. Ngoài ra đề tài còn sử dụng phƣơng pháp đối chiếu so sánh để xác minh sự kiện nội dung lịch sử. - Bên cạnh việc sử dụng phối hợp nhuần nhuyễn tất cả các phƣơng 8 pháp này xuyên suốt khóa luận, ở những phần những đoạn cụ thể ngƣời viết chọn một phƣơng pháp chủ đạo nhằm đạt tới hiệu quả một cách tối đa. Qua đó nhằm rút ra những kết luận, đánh giá cần thiết để nêu bật đƣợc những ảnh hƣởng của biến đổi khí hậu đối với sự khủng hoảng kinh tế - xã hội Trung Quốc thế kỷ XVII. 5. Đóng góp của đề tài Về mặt lý luận: đề tài giúp chúng ta dựng lại toàn cảnh xã hội Trung Quốc thế kỷ XVII, một xã hội đang khủng hoảng toàn diện trong bối cảnh chung của cuộc khủng hoảng toàn cầu. Qua đó, giúp chúng ta hiểu sâu hơn về sự tác động của biến đổi khí hậu đối với lịch sử Trung Quốc thế kỷ XVII, khí hậu thay đổi dẫn đến suy giảm sản lƣợng cây trồng, gây ra nạn đói, nguyên nhân của các cuộc khởi nghĩa nông dân, đặc biệt là dẫn đến sự chuyển đổi vƣơng triều Minh – Thanh. Đề tài có thể coi là một trong những công trình bằng tiếng Việt hiếm thấy theo hƣớng chuyên sâu về biến đổi khí hậu, đặc biệt là thời kỳ ―Tiểu băng hà‖ và tác động đối với Trung Quốc - là một trong những nguyên nhân dẫn đến sự khủng hoảng của kinh tế - xã hội thế kỷ XVII của nền văn minh rực rỡ này. Về mặt thực tiễn: để lại bài học về sự tác động của biến đổi khí hậu với xã hội con ngƣời, nhất là trong bối cảnh hiện nay khi chúng ta đã và đang phải đổi mặt với thảm họa biến đổi khí hậu toàn cầu – sự nóng lên của Trái đất, nƣớc biển dâng. Đề tài đã đề xuất một hệ thống tài liệu nghiên cứu về các vấn đề liên quan đến đề tài, đây có thể coi là nguồn tài liệu học tập, nghiên cứu đối với chuyên ngành lịch sử thế giới. Đồng thời đây là tƣ liệu bổ ích cho những ai quan tâm đến đề tài này. 9 6. Bố cục của khóa luận Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, nội dung khóa luận đƣợc kết cấu thành hai chƣơng: - Chƣơng 1: Biến đổi khí hậu ở Trung Quốc thế kỷ XVII - Chƣơng 2: Tác động của biến đổi khí hậu ở Trung Quốc thế kỷ XVII 10 Chƣơng 1 BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU Ở TRUNG QUỐC THẾ KỶ XVII 1.1. Định nghĩa khí hậu và biến đổi khí hậu 1.1.1. Khí hậu Khí hậu bao gồm các yếu tố nhiệt độ, độ ẩm, lƣợng mƣa, áp suất khí quyển, các hiện tƣợng xảy ra trong khí quyển và nhiều yếu tố khí tƣợng khác trong khoảng thời gian dài ở một vùng, miền xác định. Điều này trái ngƣợc với khái niệm thời tiết về mặt thời gian, do thời tiết chỉ đề cập đến các diễn biến hiện tại hoặc tƣơng lai gần. Khí hậu của một khu vực ảnh hƣởng bởi tọa độ địa lý, địa hình, độ cao, độ ổn định của băng tuyết bao phủ cũng nhƣ các dòng nƣớc lƣu ở các đại dƣơng lân cận. Khí hậu phân ra các kiểu khác nhau dựa trên các thông số chính xác về nhiệt độ và lƣợng mƣa. Khí hậu là định nghĩa phổ biến về thời tiết trung bình trong khoảng thời gian dài. Thời gian trung bình chuẩn để xét là 30 năm, nhƣng có thể khác tùy theo mục đích sử dụng.Thỉnh thoảng khí hậu định nghĩa sai trong quá khứ nhƣ là ―Thời tiết trung bình‖ nhƣng số liệu thống kê đã đƣa ra để chỉ rõ thành phần khí hậu không chỉ là tiêu chuẩn trung bình mà còn là những điểm thƣờng xuyên và khắc nghiệt của mọi sự việc có thể đƣợc quan tâm. Từ Hi Lạp cổ ―µ‖đã suy ra một vùng của trái đất giữa hai vĩ độ đặc biệt, đƣợc thiết lập với độ nghiêng của mặt trời và do đó dẫn đến sự kết hợp giữa độ ẩm và điều kiện thời tiết xảy ra ở đó. Sự kết hợp này đƣợc hiện thân trong từ ―clime‖ khi nó đƣợc sử dụng trong tiếng Anh vào thế kỉ thứ XVI và sau này [24, tr.11]. Khí hậu đã đƣợc đề cập nhiều trong thời gian gần đây. Vào thế kỉ XIX, ngƣời ta cho rằng tất cả những gì liên quan đến khí hậu thực tế có thể đƣợc xem xét thƣờng xuyên, tuy nhiên rõ ràng là sự biến đổi hằng năm có thể xảy 11 ra. Sau này, dƣờng nhƣ nó đƣợc xem xét ngẫu nhiên trong hoạt động của nó, mặc dù một vài vòng tuần hoàn có thể xảy ra một phần và có lẽ là đƣợc sử dụng giới hạn trong dự báo thời tiết. Ví dụ, để nhận biết mùa hè ở Châu Âu trong một thập kỉ hoặc để dự đoán những mức nhiệt độ cao hoặc thấp hằng năm của hồ Victoria lớn nhất Châu Phi. Theo cách đó, dự báo thƣờng thất bại, ngƣời ta cho biết kỉ băng hà đã xảy ra từ xa xƣa, địa chất trong quá khứ, nhƣng khí hậu ở Roman dƣờng nhƣ quá khác biệt so với ngày nay, và nó đƣợc cho rằng điều này có thể đúng trong nhiều thế kỉ. Khí hậu cũng bao gồm các số liệu thống kê theo ngày hoặc năm khác nhau. Từ điển thuật ngữ của Nhóm hội thảo đa quốc gia về biến đổi khí hậu định nghĩa nhƣ sau: Khí hậu trong nghĩa hẹp thƣờng định nghĩa là ―Thời tiết trung bình‖, hoặc chính xác hơn, là bảng thống kê mô tả định kì về ý nghĩa các sự thay đổi về số lƣợng có liên quan trong khoảng thời gian khác nhau, từ hàng tháng cho đến hàng nghìn, hàng triệu năm. Khoảng thời gian truyền thống là 30 năm, theo nhƣ định nghĩa của Tổ chức Khí tƣợng Thế giới (World Meteorological Organization - WMO). Các số liệu thƣờng xuyên đƣợc đƣa ra là các biến đổi về nhiệt độ, lƣợng mƣa và gió. Khí hậu trong nghĩa rộng hơn là một trạng thái, gồm thống kê mô tả của hệ thống khí hậu. 1.1.2. Biến đổi khí hậu Biến đổi khí hậu là những biến đổi trong môi trƣờng vật lý hoặc sinh học gây ra những ảnh hƣởng có hại đáng kể đến thành phần, khả năng phục hồi hoặc sinh sản của các hệ sinh thái tự nhiên và đến hoạt động của các hệ thống kinh tế - xã hội hoặc đến sức khỏe, phúc lợi của con ngƣời. Theo Công ƣớc Khung của Liên hợp Quốc về Biến đổi Khí hậu (United Nations Framework Convention on Climate Change) định nghĩa biến đổi khí hậu là ―sự thay đổi của khí hậu hoặc trực tiếp hoặc gián tiếp do tác động của 12