Tài liệu Bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn quận Long Biên (Luận văn thạc sĩ)

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THU TRANG BẢO ĐẢM QUYỀN CON NGƯỜI CỦA NGƯỜI BỊ BUỘC TỘI TỪ THỰC TIỄN QUẬN LONG BIÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2018 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THU TRANG BẢO ĐẢM QUYỀN CON NGƯỜI CỦA NGƯỜI BỊ BUỘC TỘI TỪ THỰC TIỄN QUẬN LONG BIÊN Ngành: Luật Hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 8.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. ĐINH THỊ MAI HÀ NỘI - 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong Luận văn là trung thực. Kết quả nghiên cứu nêu trong Luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Nguyễn Thu Trang MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ BẢO ĐẢM QUYỀN CON NGƯỜI CỦA NGƯỜI BỊ BUỘC TỘI................................. 8 1.1. Khái niệm quyền con người và bảo đảm quyền con người ....................... 8 1.2. Nội dung bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội ..................... 12 Chương 2: THỰC TRẠNG BẢO ĐẢM QUYỀN CON NGƯỜI CỦA NGƯỜI BỊ BUỘC TỘI TRÊN ĐỊA BÀN QUẬN LONG BIÊN .............. 28 2.1. Những kết quả đạt được trong việc bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội ............................................................................................. 29 2.2. Một số hạn chế trong việc bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội tại quận Long Biên ............................................................................ 37 2.3. Nguyên nhân dẫn đến những vi phạm và sai lầm trong quá trình thực hiện đảm bảo quyền con người của người bị buộc tội .................................... 41 Chương 3: GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ BẢO ĐẢM QUYỀN CON NGƯỜI CỦA NGƯỜI BỊ BUỘC TỘI THEO QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ 2015 ................................... 46 3.1. Hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự về đảm bảo quyền con người của người bị buộc tội ....................................................................................... 46 3.2. Hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự về đảm bảo quyền con người của người bị buộc tội ....................................................................................... 48 3.3.Một số biện pháp khác .............................................................................. 57 KẾT LUẬN .................................................................................................... 62 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 64 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLHS :Bộ luật Hình sự BLTTHS :Bộ luật tố tụng hình sự CQĐT :Cơ quan điều tra VKS/VKSND :Viện kiểm sát nhân dân TA/TAND :Tòa án nhân dân CQTHTT :Cơ quan tiến hành tố tụng TTHS :Tố tụng hình sự QCN :Quyền con người XHCN :Xã hội chủ nghĩa DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Thống kê tình hình tạm giữ từ năm 2012 – 2016 ........................... 30 Bảng 2.2. Thống kê tình hình giải quyết người bị tạm giữ từ năm 2012 – 2016 .. 30 Bảng 2.3. Thống kê tình hình giải quyết án từ năm 2012 – 2016................... 34 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Kể từ khi Liên hợp quốc được thành lập (năm 1945), quyền con người đã được quy định cụ thể trong hàng trăm văn kiện pháp luật quốc tế, trở thành một hệ thống tiêu chuẩn pháp lý toàn cầu, đòi hỏi mọi quốc gia, trong đó có Việt Nam, tôn trọng và thực hiện. Theo định nghĩa của Văn phòng Cao ủy LHQ về Quyền con người thì quyền con người là những đảm bảo pháp lý toàn cầu có tác dụng bảo vệ các cá nhân và các nhóm chống lại những hành động hoặc sự bỏ mặc mà làm tổn hại đến nhân phẩm, những sự cho phép và tự do cơ bản của con người. Như vậy, quyền con người đều có khi con người vừa được sinh ra, bởi họ là con người và quyền đó được công nhận trên phạm vi toàn cầu. Quyền con người hiện hữu trong nhiều lĩnh vực của đời sống trong đó có lĩnh vực tố tụng hình sự. Có thể nói quyền con người trong tố tụng hình sự lại là quyền dễ bị xâm phạm và bị tổn thương nhất và hậu quả để lại cũng nghiêm trọng nhất khi nó động chạm đến quyền được sống, quyền tự do và sinh mệnh chính trị của một cá nhân. Phát hiện, xử lý tội phạm là công việc của bất kỳ nhà nước nào nhằm bảo vệ lợi ích của nhà nước, của xã hội, của cá nhân trong xã hội đó. Tuy nhiên, con người khi sinh ra ai cũng có quyền sống trong môi trường an toàn trong đó có sự an toàn về pháp lý. Sẽ là một xã hội bất công và quyền con người bị xâm phạm nếu dân chúng luôn cảm thấy bất an bởi cảm giác có thể bị đưa vào vòng quay của tố tụng hình sự với tư cách là người bị tình nghi, bị can, bị cáo bất cứ lúc nào. Vừa đảm bảo việc phát hiện xử lý tội phạm, vừa phải đảm bảo không xâm phạm quyền con người là một mâu thuẫn, để giải quyết hài hòa mâu thuẫn này đó chính là biểu hiện của một kiểu tố tụng hình sự trong một nhà nước văn minh. 1 Thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử trong những năm gần đây cho thấy, mặc dù pháp luật đã quy định khá chặt chẽ và tương đối đầy đủ, nhưng quyền của người bị buộc tội vẫn chưa thực sự được tôn trọng và thực hiện một cách triệt để làm giảm uy tín của các cơ quan tiến hành tố tụng, gây bất bình trong dư luận. Quận Long Biên những năm qua, cùng với sự phát triển kinh tế - xã hội, việc đảm bảo quyền con người, quyền công dân cũng được phát triển. Trong bối cảnh đó, tình hình trấn áp, xử lý tội phạm, bảo vệ an ninh chính trị xã hội được đề cao, nhiều loại tội phạm phức tạp cũng xuất hiện. Từ bắt, tạm giữ, điều tra, truy tố, xét xử một VAHS là một quá trình dài để buộc tội, kết án đối với những chủ thể bị buộc tội khác nhau. Việc đảm bảo quyền của những chủ thể bị buộc tội này là rất cần thiết để hoạt động tố tụng tiến hành đúng pháp luật, khởi tố, truy tố, xét xử đúng người, đúng tội và đảm bảo việc không để làm trái, làm sai pháp luật, xâm phạm đến quyền của những người bị buộc tội. Bởi các lý do nêu trên, tác giả lựa chọn đề tài "Bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn quận Long Biên" làm luận văn thạc sỹ. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Đến nay, trong khoa học pháp lý của nước ta, qua hoạt động nghiên cứu pháp luật TTHS đã có nhiều công trình nghiên cứu liên quan ở những góc độ và mức độ khác nhau đối với vấn đề quyền của người bị buộc tội. Thực tiễn hiện nay, đa phần các công trình nghiên cứu khoa học cũng như các bài viết của các tác giả chủ yếu viết về quyền cơ bản của người bị tạm giam tạm giữ, hay quyền cơ bản của bị can, bị cáo, chưa tập trung nghiên cứu một cách toàn diện, tổng thể về quyền của người bị buộc tội nói chung trong tố tụng hình sự và thực tiễn áp dụng các quyền đó. 2 Mặc dù luật Tố tụng hình sự 2015 (có hiệu lực từ ngày 01/01/2018) đã quy định:“Người bị buộc tội gồm người bị bắt, người bị tạm giữ, bị can, bị cáo” nhưng trên thực tế, mỗi địa phương lại có cách hiểu, cách giải thích khác nhau dẫn đến việc áp dụng các quy định về quyền của người bị buộc tội nhiều khi không đúng, gây ra tình trạng oan sai trong tố tụng hình sự. Liên quan đến vấn đề này, rất nhiều công trình có nội dung đề cập đến vấn đề bảo vệ quyền con người nói chung, bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự nói riêng. Cụ thể có nhiều công trình, bài tham luận như: “Bảo vệ quyền con người trong hoạt động tư pháp ở Việt Nam hiện nay” của Nguyễn Huy Hoàng, Luận án tiến sĩ Luật học, 2005; “Bảo vệ quyền con người trong luật hình sự và tố tụng hình sự Việt Nam” của Tiến sỹ Trần Quang Tiệp; GS.TSKH Lê Văn Cảm với bài viết “Những vấn đề lý luận về bảo vệ quyền con người bằng pháp luật hình sự và pháp luật tố tụng hình sự trong giai đoạn xây dựng nhà nước pháp quyền Việt Nam”; PGS.TS Trịnh Quốc Toản đồng chủ biên, Đề tài khoa học cấp Đại học quốc gia, Hà Nội, 2006; “Luật tố tụng hình sự Việt Nam với việc bảo vệ quyền con người”; Đề tài ngiên cứu khoa học, chủ trì TS. Nguyễn Ngọc CHí – Khoa Luật đại học quốc gia Hà Nội 2001; LS,PGS.TS Phạm Hồng Hải với cuốn sách : “Đảm bảo quyền bào chữa của người bị buộc tội”; Nguyễn Văn Tuân với cuốn sách: “Vai trò của luật sư trong Tố tụng hình sự”; Đề tài luận văn thạc sỹ: “Đảm bảo quyền con người của người bị tạm giữ, bị can trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự” của tác giả Đoàn Văn Thuận; “Bảo đảm quyền của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự Việt Nam” của tác giả Nguyễn Tiến Đạt; “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về bảo vệ các quyền con người bằng pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam” của tác giả Nguyễn Như Hiển; Luận án Tiến sỹ: “Bảo đảm quyền con người của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự Việt Nam” của tác giả Lại Văn Trình 3 - Bài nghiên cứu “Bảo đảm quyền của người bị bắt, người bị tạm giữ, người bị tạm giam trong TTHS Việt Nam”, Tạp chí Luật học số 3/2011 của PGS. TS Hoàng Thị Minh Sơn; Nhìn chung đã có một số công trình nghiên cứu cơ bản về bảo đảm quyền con người. Các tác giả cũng đã phân tích làm rõ quyền con người của người bị tạm giữ trong tố tụng hình sự Việt Nam, một số tác giả đi sâu nghiên cứu và các nguyên tắc của BLTTHS liên quan đến quyền con người, một số tác giả đi sâu phân tích về việc bảo đảm thực hiện quyền con người … những kết quả của các công trình nghiên cứu này cũng là những tri thức, hiểu biết quan trọng mà tác giả kế thừa có chọn lọc trong quá trình nghiên cứ u đề tài của mình. Tuy nhiên chưa có công trình nào mang tính toàn diện, hệ thống và đồng bộ về vấn đề bảo vệ quyền con người của người bị buộc tội, cụ thể là tại quận Long Biên. Do vậy, trên cơ sở kế thừa những tri thức lý luận nền tảng, cũng như những tri thức về nhân thân người phạm tội trong các công trình nghiên cứu mà mình tiếp cận được, tác giả sẽ vận dụng đi sâu nghiên cứu về việc : “Đảm bảo quyền con người của người bị buộc tội từ thực tiễn quận Long Biên” 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở làm rõ những vấn đề lý luận về bảo vệ quyền con người trong TTHS đặc biệt là bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong các giai đoạn tố tụng hình sự theo quy định của BLTTHS, luận văn làm sáng tỏ những hạn chế, bất cập, và đưa ra những biện pháp nhằm tăng cường đảm bảo quyền con người của người bị buộc tội trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn Quận Long Biên, Thành phố Hà Nội 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Luận văn có nhiệm vụ: (1) nghiên cứu, làm rõ các vấn đề lý luận chung về quyền con người của người bị buộc tội, (2) phân tích thực trạng quy định và 4 thực hiện pháp luật tố tụng hình sự về quyền con người của người bị buộc tội trên địa bàn quận Long Biên, thành phố Hà Nội, (3) đưa ra những giải pháp nhằm tăng cường bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội nói chung và trên địa bàn quận Long Biên, thành phố Hà Nội nói riêng. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các quan điểm khoa học, quy định của pháp luật quốc tế về bảo đảm quyền con người trong TTHS nói chung và bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong các giai đoạn của tố tụng hình sự. Luận văn nghiên cứu và giải quyết những vấn đề lý luận về bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong các giai đoạn TTHS kết hợp nghiên cứu tình hình bảo đảm quyền con người từ thực tiễn trên địa bàn quận Long Biên. Từ đó tìm ra nguyên nhân của những tồn tại, hạn chế để kiến nghị những giải pháp hoàn thiện luật thực định và nâng cao hiệu quả của việc bảo đảm quyền con người trong thực tiễn. 4.2 .Phạm vi nghiên cứu - Luận văn nghiên cứu bảo bảm quyền con người từ thực tiễn trên địa bàn quận Long Biên trong 5 năm (2012-2016). - Nghiên cứu một số vấn đề lý luận cơ bản về quyền con người của người bị buộc tội trong tố tụng hình sự, ý nghĩa của việc quy định quyền của người bị buộc tội trong TTHS Việt Nam - Quy định của pháp luật hiện hành và thực trạng thực hiện quyền con người của người bị buộc tội. - Nguyên nhân của những hạn chế, vướng mắc trong việc thực hiện quyền con người của người bị buộc tội. Đưa ra một số kiến nghị nhằm nâng cao và đảm bảo thực hiện quyền con người của bị can, bị cáo trong TTHS 5 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Luận văn thực hiện trên cơ sở phương pháp luận chủ nghĩa Mác – Lê nin và tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về xây dựng Nhà nước pháp quyền, về chính sách hình sự, về vấn đề cải cách tư pháp được thể hiện trong các Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02/01/2002, Nghị quyết số 49 – NQ/TW ngày 26/05/2005 về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 của Bộ chính trị. Để làm sáng tỏ nội dung đề tài nghiên cứu, tron luận văn tác giả đã sử dụng phương pháp luận duy vật biện chứng, phương pháp tổng hợp và logic. Tác giả cũng tham khảo thêm một số luận điểm khoa học trong các công trình nghiên cứu của các học giả trong nước và nước ngoài; Nghiên cứu và tham khảo một số văn bản pháp luật nói chung và các văn bản pháp luật TTHS nói riêng của nước ta. các tư liệu thực tiễn và ý kiến của các nhà chuyên môn về tố tụng hình sự. Đồng thời sử dụng phương pháp so sánh dựa trên các quy định pháp luật hiện hành, các tài liệu, sách báo, bài viết, công trình nghiên cứu khoa học của các tác giả đã nghiên cứu trước đó, kết hợp với đánh giá thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự để hoàn thành luận văn của mình 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Đây là công trình nghiên cứu khoa học ở cấp độ thạc sĩ tiếp cận toàn diện và tương đối đầy đủ về các quy định của pháp luật về bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội dưới góc độ TTHS, đề tài có một số đóng góp: + Làm rõ được khái niệm quyền con người và bảo đảm quyền con người trong TTHS; + Phân tích các quy định của BLTTHS 2015 về người bị buộc tội, quyền của người bị buộc tội và làm rõ cơ chế bảo đảm quyền của người bị buộc tội; 6 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Đề tài đã phân tích, đánh giá thực trạng bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội trong tố tụng hình sự từ thực tiễn quận Long Biên, thành phố Hà Nội. Đưa ra một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả của việc bảo đảm quyền con người tỏng hoạt động này. Đề tài là một đóng góp khiêm tốn trong việc giải quyết về mặt khoa học về vấn đề bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận chung về bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội Chương 2: Thực trạng bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội tại địa bàn quận Long Biên Chương 3: Giải pháp bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội 7 Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ BẢO ĐẢM QUYỀN CON NGƯỜI CỦA NGƯỜI BỊ BUỘC TỘI 1.1. Khái niệm quyền con người và bảo đảm quyền con người 1.1.1. Khái niệm quyền con người Theo Từ điển Luật học của Viện khoa học pháp lý – Bộ Tư pháp: “ Quyền là một khái niệm khoa học pháp lý dùng để chỉ những điều mà pháp luật công nhận và đảm bảo thực hiện đối với cá nhân, tổ chức để theo đó cá nhân được hưởng, được làm, được đòi hỏi mà không ai được ngăn cản, hạn chế”. [45] Như vậy, quyền phải có sự thừa nhận về mặt pháp lý và được đảm bảo thực hiện bởi các quy định của pháp luật. Quyền phải có sự thừa nhận về mặt xã hội, gắn liền với các chủ thể cá nhân, được thể hiện cụ thể trong thực tế đời sống thông qua các quan hệ xã hội cụ thể của cá nhân trong một cộng đồng nhất định. Quyền con người (human rights) là một phạm trù đa diện, do đó có nhiều định nghĩa khác nhau (theo một tài liệu của Liên hợp quốc, có đến gần 50 định nghĩa về quyền con người đã được công bố). Mỗi định nghĩa tiếp cận vấn đề từ một góc độ nhất định, chỉ ra những thuộc tính nhất định, nhưng không định nghĩa nào bao hàm được tất cả các thuộc tính của quyền con người. Tính phù hợp của các định nghĩa hiện có về quyền con người phụ thuộc vào sự nhìn nhận chủ quan của mỗi cá nhân, tuy nhiên, ở cấp độ quốc tế, định nghĩa của Văn phòng Cao ủy Liên hợp quốc về quyền con người thường được trích dẫn bởi các nhà nghiên cứu. Theo định nghĩa này, quyền con người là những bảo đảm pháp lý toàn cầu có tác dụng bảo vệ các cá nhân và các nhóm chống lại những hành động hoặc sự bỏ mặc mà làm tổn hại đến nhân phẩm, những sự được phép và tự do cơ bản của con người. [44] 8 Bên cạnh định nghĩa kể trên, một định nghĩa khác cũng thường được trích dẫn, theo đó, quyền con người là những sự được phép mà tất cả thành viên của cộng đồng nhân loại, không phân biệt giới tính, chủng tộc, tôn giáo, địa vị xã hội…; đều có ngay từ khi sinh ra, đơn giản chỉ vì họ là con người. Định nghĩa này mang dấu ấn của học thuyết về các quyền tự nhiên (natural rights). Như vậy, nhìn ở góc độ nào và ở cấp độ nào thì quyền con người cũng được xác định như là những chuẩn mực được cộng đồng quốc tế thừa nhận và tuân thủ. Những chuẩn mực này kết tinh những giá trị nhân văn của toàn nhân loại, chỉ áp dụng với con người, cho tất cả mọi người. Nhờ có những chuẩn mực này, mọi thành viên trong gia đình nhân loại mới được bảo vệ nhân phẩm và mới có điều kiện phát triển đầy đủ các năng lực của cá nhân với tư cách là một con người. Cho dù cách nhìn nhận có những khác biệt nhất định, một điều rõ ràng là quyền con người là những giá trị cao cả cần được tôn trọng và bảo vệ trong mọi xã hội và trong mọi giai đoạn lịch sử. Có thể nói, quyền con người là một vấn đề khá phức tạp, liên quan đến nhiều lĩnh vực như đạo đức, chính trị, pháp lý… Chính vì vậy, hiện nay có rất nhiều định nghĩa về quyền con người, mỗi định nghĩa tiếp cận quyền con người theo những góc độ khác nhau. Một định nghĩa rất phổ biến thường được trích dẫn bởi các học giả theo học thuyết quyền tự nhiên: Quyền con người là những quyền cơ bản, không thể tước bỏ mà một người vốn được thừa hưởng đơn giản vì họ là con người . Ở cấp độ quốc tế, có một định nghĩa của Văn phòng cao ủy Liên hợp quốc thường xuyên được trích dẫn bởi các nhà nghiên cứu: quyền con người là những bảo đảm pháp lý toàn cầu có tác dụng bảo vệ các cá nhân và các nhóm chống lại những hành động hoặc sự bỏ mặc mà làm tổn hại đến nhân phẩm, những sự được phép và tự do cơ bản của con người. Ở Việt Nam, đã có nhiều tác phẩm phân tích về vấn đề quyền con người. Trong tác phẩm Giáo trình Lý luận và pháp luật về quyền con người, các tác giả định nghĩa quyền con người là những nhu cầu, lợi ích tự nhiên, vốn có của 9 con người được ghi nhận và bảo vệ trong pháp luật quốc gia và các thỏa thuận pháp lý quốc tế. [15] Tuy có nhiều cách định nghĩa khác nhau nhưng theo quan niệm chung của cộng đồng quốc tế, quyền con người được xác định dựa trên hai bình diện chủ yếu là giá trị đạo đức và giá trị pháp luật. Dưới bình diện đạo đức, quyền con người là giá trị xã hội cơ bản, vốn có (những đặc quyền) của con người như nhân phẩm, bình đẳng xã hội, tự do…; dưới bình diện pháp lý, để trở thành quyền, những đặc quyền phải được thể chế hóa bằng các chế định pháp luật quốc tế và pháp luật quốc gia. Như vậy, dù ở góc độ nào hay cấp độ nào thì quyền con người cũng được xác định như là chuẩn mực được kết tinh từ những giá trị nhân văn của toàn nhân loại, áp dụng cho tất cả mọi người. 1.1.2. Khái niệm bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội Bảo đảm quyền con người và quyền công dân là một vấn đề lớn, phức tạp cả về mặt lý luận và thực tiễn. Bảo đảm quyền con người xét cho cùng chính là việc ghi nhận và thực hiện những cam kết trong pháp luật quốc tế về các quyền con người vào trong pháp luật mỗi quốc gia. Không thể bảo đảm quyền con người nếu chỉ dựa vào quyền tự nhiên của con người, bởi tự thân những quyền tự nhiên không thể tự mình vận hành trong một xã hội rộng lớn ở phạm vi quốc tế và phạm vi quốc gia. Phải thông qua Nhà nước, thì những cam kết quốc tế về quyền con người mới hình thành nên những địa vị pháp lý của con người, đồng thời quyền con người chỉ được bảo đảm khi được quy định bằng pháp luật và có cơ chế bảo đảm, vận hành bởi pháp luật. Cơ chế bảo đảm quyền con người là những biện pháp nhằm khôi phục quyền, lợi ích khi bị vi phạm, tranh chấp. Nhà nước bảo đảm quyền con người bằng việc xây dựng hệ thống pháp luật hoàn chỉnh. Pháp luật quy định về quyền con người được đảm bảo bằng bộ máy, cách thức hoạt động quyền lực của nhà nước, khi cần thiết thì nhà nước sử dụng các biện pháp cưỡng chế 10 trên cơ sở tiến hành các biện pháp giáo dục, thuyết phục, đảm bảo cho nội dung quyền con người, quyền công dân được thực hiện. Công dân bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của mình trên nền tảng pháp lý mà nhà nước xây dựng cho họ. Pháp luật là cơ sở, căn cứ để công dân đánh giá, kiểm tra, đối chiếu các hành vi từ phía nhà nước và các thành viên trong xã hội, đấu tranh bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Chỉ có pháp luật, bằng những quy phạm pháp luật cụ thể, chặt chẽ mới tạo nên cơ sở pháp lý vững chắc để mọi người chống lại các hành vi xâm hại, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Trong lĩnh vực tố tụng hình sự, việc giải quyết vụ án hình sự không thể tách rời vấn đề bảo đảm quyền con người, đặc biệt là quyền của người bị buộc tội. Bởi lẽ để buộc tội và truy cứu trách nhiệm hình sự đối với một người phải dựa trên những căn cứ luật định và phải do những người, những cơ quan có thẩm quyền tiến hành theo trình tự, thủ tục mà pháp luật quy định để nhằm mục đích không để lọt tội phạm đồng thời đảm bảo không làm oan người vô tội. Việc bảo đảm QCN của người bị buộc tội trong TTHS không chỉ là sự ghi nhận về mặt pháp lý các QCN của người bị buộc tội trong TTHS, bảo vệ và bảo đảm thực thi các quyền đó trong quá trình giải quyết các vụ án hình sự. Bảo đảm quyền con người bị buộc tội phải là sự bảo đảm cho các chủ thể mang quyền được thực hiện đầy đủ và hợp pháp các quyền được đề cập trong các quy định của pháp luật. Đào Thị Mai Phương, Bảo đảm quyền con người trong tố tụng hình sự đối với người bị tạm giữ, tạm giam, Luận văn thạc sĩ luật học, Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội. Vì vậy, theo tác giả. “Bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội chính là các biện pháp tác động bằng pháp luật nhằm ngăn chặn, phòng ngừa các hành vi vi phạm quyền con người của người bị buộc tội và khôi phục các quyền, lợi ích hợp pháp bị xâm hại”. 11 1.2. Nội dung bảo đảm quyền con người của người bị buộc tội 1.2.1. Người bị buộc tội và quyền của người bị buộc tội theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam Người bị buộc tội được quy định tại Điểm đ khoản 1 Điều 4 BLTTHS 2015, theo đó: Người bị buôc tội gồm người bị bắt, người bị tạm giữ, bị can, bị cáo[5]. Nhằm tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm quyền của người bị buộc tội, Bộ luật tố tụng hình sự 2015 đã quy định rõ tại các Điều 58,59,60,61; cụ thể: - Người bị bắt Pháp luật hiện hành không định nghĩa thế nào là người bị bắt, tuy nhiên, trên thực tế, người bị bắt là người có dấu hiệu thực hiện hành vi phạm tội, bị cơ quan có thẩm quyền (VKS, TA, trừ trường hợp phạm tội quả tang) ra quyết định bắt giữ theo quy định pháp luật. Việc bắt và giam giữ người phải đúng pháp luật. Người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, người bị bắt là người bị nghi phạm tội vì vậy lời khai ban đầu của họ có ý nghĩa quan trọng đối với việc xác định lý do họ bị giữ, bị bắt và góp phần làm rõ sự thật khách quan của vụ án. Theo điểm g, khoản 1 Điều 58 BLTTHS 2015 thì người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp có quyền tự bào chữa hoặc nhờ người bào chữa. Quy định này là cần thiết và có ý nghĩa đối với việc bảo đảm quyền con người của người bị giữ trong TTHS. Người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, người bị bắt trong trường hợp phạm tội quả tang và người bị bắt theo quyết định truy nã có quyền: được nghe, nhận lệnh giữ người trong trường hợp khẩn cấp, lệnh bắt người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, quyết định phê chuẩn lệnh bắt người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, quyết định truy nã; được biết lý do mình bị giữ, bị bắt, được thông báo, giải thích về quyền và nghĩa vụ quy định; trình bày lời khai, trình bày ý kiến, không buộc phải đưa ra lời khai chống lại chính mình hoặc buộc phải nhận mình có tội. 12 Tại các Điều 58, 59, 60, 61 BLTTHS 2015 quy định người bị buộc tội có quyền trình bày lời khai khi đưa ra ý kiến, người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, người bị bắt có quyền “không buộc phải đưa ra lời khai chống lại chính mình hoặc buộc phải nhận mình có tội” BLTTHS 2015 Theo đó, trách nhiệm chứng minh tội phạm thuộc về các cơ quan tiến hành tố tụng, bị can, bị cáo có quyền nhưng không buộc phải chứng minh là mình vô tội; đối với người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, người bị bắt có quyền trình bày lời khai, đưa ra ý kiến hoặc chứng minh sự vô tội của mình được quy định là quyền mà không phải là nghĩa vụ của họ. Do đó, họ có thể thực hiện hoặc không thực hiện quyền này [28]. Quy định này phù hợp với Công ước của Liên hợp quốc về các quyền dân sự và chính trị năm 1966 mà Việt Nam là thành viên. Ngoài ra, người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, người bị bắt còn có quyền đưa ra chứng cứ, tài liệu, đồ vật, yêu cầu; trình bày ý kiến về chứng cứ, tài liệu, đồ vật liên quan và yêu cầu người có thẩm quyền tố tụng kiểm tra, đánh giá; tự bào chữa, nhờ người bào chữa; khiếu nại quyết định, hành vi tố tụng của cơ quan, người có nhiệm vụ, quyền hạn trong việc bắt. - Quyền của người bị tạm giữ Theo Điều 59 BLTTHS, người bị tạm giữ là người chưa bị khởi tố về hình sự (Người bị bắt trong trường hợp khẩn cấp hoặc phạm tội quả tang) hoặc bị can bị cáo, người bị kết án (bị bắt theo quyết định truy nã) nhưng đối với họ cơ quan có thẩm quyền phải có quyết định tạm giữ. So với quy định về người bị tạm giữ trong BLTTHS năm 2003, về cơ bản, quy định về người bị tạm giữ trong BLTTHS năm 2015 không có sự khác biệt lớn, nhưng như đã phân tích ở trên, người bị bắt trong trường hợp khẩn cấp trong BLTTHS năm 2003 nay được gọi là người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp. Do vậy, BLTTHS năm 2015 quy định, người bị tạm giữ gồm: Người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, bị bắt trong trường hợp phạm tội quả 13 tang, bị bắt theo quyết định truy nã hoặc người phạm tội tự thú, đầu thú và đối với họ đã có quyết định tạm giữ. Quyền của người bị tạm giữ được quy định cụ thể tại khoản 2 Điều 59 Trước tiên, người bị tạm giữ phải được quy định về các quyền để bảo vệ mình khỏi việc tạm giữ thiếu căn cứ. Người bị tạm giữ phải biết lý do mình bị tạm giữ. Vì tạm giữ là hậu quả tố tụng của việc bắt quả tang, bắt khẩn cấp, truy nã, đầu thú hoặc tự thú; người bị tạm giữ có quyền được biết tại sao họ bị bắt quả tang, bị bắt khẩn cấp, quyết định truy nã hoặc việc tự thú, đầu thú của họ. Đồng thời với quyền được biết lý do tạm giữ, người bị tạm giữ có quyền thực hiện hành vi tố tụng mà pháp luật quy định để bác bỏ các căn cứ tạm giữ mà người có thẩm quyền đã xác định để ra quyết định tạm giữ. Người bị tạm giữ có quyền trình bày lời khai, đưa ra tài liệu, đồ vật, yêu cầu…để bác bỏ sự nghi ngờ phạm tội đối với mình. Hay nói cách khác, BLTTHS cần quy định quyền của người bị tạm giữ bác bỏ căn cứ bắt khẩn cấp, bắt quả tang hoặc truy nã đối với họ. Người bị tạm giữ có quyền bảo vệ mình khỏi việc tạm giữ bất hợp pháp. Việc tạm giữ đối với người bị tạm giữ, ngoài việc phải có căn cứ, cần phải được thực hiện đúng trình tự, thủ tục, thẩm quyền và thời hạn. Vì thế, người bị tạm giữ có quyền khiếu nại về việc tạm giữ, quyết định, hành vi của cơ quan, người tiến hành tố tụng liên quan đến việc đảm bảo thực hiện các quyền tố tụng được quy định trên. Ngoài địa vị pháp lý TTHS nêu trên, người bị tạm giữ có quyền được tôn trọng và bảo đảm các quyền con ngời khác không bị pháp luật hạn chế do bị tạm giữ như quyền được bảo hộ tính mạng, sức khỏe, quyền chính trị, dân sự khác. Đặc biệt, vì bị nghi phạm tội nên người bị tạm giữ rất dễ bị xâm phạm các quyền như quyền đó, mà việc xâm hại này lại xuất phát từ người tiến hành tố tụng và các cơ quan tiến hành tố tụng [34]. 14