Trêng §¹i häc Vinh
Khoa ng÷ v¨n
-----------------------------Ph¹m ph¬ng hoµi
B¶n s¾c t©y nguyªn
trong s¸ng t¸c cña nguyªn ngäc
Kho¸ luËn tèt nghiÖp cö nh©n s ph¹m
Chuyªn ngµnh: lý luËn v¨n häc
Ngêi híng dÉn: TS. Lª V¨n D¬ng
Vinh - 2006
0
Më ®Çu
1. Lý do chän ®Ò tµi
1.1. Nguyªn Ngäc - NguyÔn Trung Thµnh lµ mét nhµ v¨n thµnh danh
víi tªn tuæi kh«ng xoµng cña nÒn v¨n häc c¸ch m¹ng ViÖt Nam. Lµ nhµ v¨n
trëng thµnh trong hai cuéc kh¸ng chiÕn cña d©n téc, sím viÕt vµ sím thµnh
c«ng, «ng lµ ngêi ®· c¾m mèc quan träng trªn ph¬ng híng x©y dùng ngêi
anh hïng thêi ®¹i, lµ ngêi ®· viÕt nªn nh÷ng trang v¨n g©y xóc ®éng lßng
ngêi, cæ vò tinh thÇn ®Êu tranh cña con ngêi ViÖt Nam trong chiÕn tranh.
1.2. Nguyªn Ngäc, trªn hµnh tr×nh t×m tßi vµ s¸ng t¹o kh«ng mÖt mái
cña m×nh, ®· ®i nhiÒu n¬i, g¾n bã víi nhiÒu miÒn quª. Vµ, kh«ng Ýt trong sè
vïng miÒn ®ã ®· thµnh nguån c¶m høng s¸ng t¹o cho nhµ v¨n. §ã kh«ng
chØ lµ m¶nh ®Êt Qu¶ng Nam- n¬i sinh thµnh vµ nu«i dìng t©m hån tÝnh c¸ch
Nguyªn Ngäc mµ ®ã cßn lµ m¶nh ®Êt Hµ Giang n¬i rÎo cao cña Tæ quèc,
vïng biÓn §«ng g¾n liÒn huyÒn tho¹i vÒ "con ®êng mßn trªn biÓn §«ng".
Nhng ®Ó l¹i dÊu Ên m¹nh nhÊt ®Õn cuéc ®êi vµ sù nghiÖp s¸ng t¸c cña
Nguyªn Ngäc vÉn lµ T©y Nguyªn.
VÞ trÝ cña T©y Nguyªn ®èi víi Nguyªn Ngäc tùa nh vÞ trÝ cña T©y B¾c
víi T« Hoµi. §ã lµ m¶nh ®Êt "®Ó th¬ng ®Ó nhí", quª h¬ng thø hai vµ còng
lµ nguån c¶m høng bÊt tËn cho c¸c s¸ng t¸c cña Nguyªn Ngäc. Cã thÓ thÊy
sù nghiÖp Nguyªn Ngäc ®Ó l¹i thµnh tùu nhÊt còng lµ nh÷ng s¸ng t¸c vÒ
m¶nh ®Êt yªu dÊu Êy.
Tuy nhiªn hiÖn nay, b¶n s¾c T©y Nguyªn trong s¸ng t¸c cña Nguyªn
Ngäc l¹i cha ®îc nghiªn cøu ®óng møc.
1.3. T¸c phÈm lµ cÇu nèi gi÷a t¸c gi¶ vµ ngêi ®äc, gi÷a ngêi ®äc vµ
hiÖn thùc kh¸ch quan. V× vËy nghiªn cøu b¶n s¾c T©y Nguyªn trong s¸ng
t¸c Nguyªn Ngäc lµ dÞp ®Ó t×m ra sîi d©y nèi kÕt gi÷a T©y Nguyªn vµ
Nguyªn Ngäc; ®ång thêi cã ý nghÜa kh«ng nhá trong viÖc nghiªn cøu
nh÷ng t¸c phÈm cô thÓ vÒ T©y Nguyªn cña «ng.
1.4. Trong sè c¸c t¸c phÈm cña Nguyªn Ngäc ®îc ®a vµo gi¶ng d¹y ë
nhµ trêng cã hai t¸c phÈm viÕt vÒ T©y Nguyªn: tiÓu thuyÕt §Êt níc ®øng
lªn vµ truyÖn ng¾n Rõng xµ nu. Nh÷ng t¸c phÈm hay nhÊt, ®¸ng ®îc ®a vµo
bé nhí trong sù nghiÖp v¨n ch¬ng cña Nguyªn Ngäc lµ nh÷ng t¸c phÈm viÕt
vÒ T©y Nguyªn.
Do vËy viÖc nghiªn cøu vÒ Nguyªn Ngäc, ®Æc biÖt lµ vÊn ®Ò b¶n s¾c
T©y Nguyªn trong s¸ng t¸c Nguyªn Ngäc kh«ng chØ cã ý nghÜa lý luËn mµ
1
cßn cã ý nghÜa thiÕt thùc ®èi víi viÖc d¹y häc v¨n trong nhµ trêng phæ
th«ng.
2. LÞch sö vÊn ®Ò nghiªn cøu
Nguyªn Ngäc lµ nhµ v¨n lín cña nÒn v¨n häc c¸ch m¹ng, t¹o ®îc dÊu
Ên riªng trªn v¨n ®µn. NhiÒu nhµ nghiªn cøu v¨n häc, nhµ th¬, nhµ v¨n ®·
viÕt vÒ «ng, tiªu biÓu lµ c¸c t¸c gi¶: NguyÔn §øc §µn, Phong Lª, NguyÔn
§¨ng M¹nh, TrÇn §¨ng Khoa,… Nh×n chung cã thÓ ph©n chia nh÷ng bµi
viÕt trªn theo hai híng: Nh÷ng bµi viÕt nghiªn cøu thµnh tùu s¸ng t¸c v¨n
xu«i Nguyªn Ngäc vµ nh÷ng bµi viÕt trùc diÖn vÒ b¶n s¾c T©y Nguyªn
trong c¸c s¸ng t¸c cô thÓ cña nhµ v¨n.
2.1. Nh÷ng bµi nghiªn cøu tæng qu¸t thµnh tùu s¸ng t¸c v¨n xu«i
Nguyªn Ngäc
Nhµ nghiªn cøu v¨n häc Phong Lª ®· cã hai bµi viÕt vÒ Nguyªn Ngäc
®¨ng trªn t¹p chÝ V¨n häc (sè 2/1970 vµ sè 4/1972). Trong bµi viÕt Con ®êng s¸ng t¸c cña Nguyªn Ngäc, Phong Lª kh¸i qu¸t c¸c chÆng ®êng s¸ng
t¸c cña nhµ v¨n, thÈm b×nh vÒ nh÷ng ®ãng gãp cña v¨n xu«i Nguyªn Ngäc
vµo diÖn m¹o v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i: "Con ngêi anh lu«n lu«n g¾n bã
víi c¸ch m¹ng cho nªn con ®êng anh ®i sÏ lµ con ®êng dÉn anh ®Õn hµng
®Çu cuéc sèng, dÉn anh ®Õn hoµ lµm mét, sèng nh mét ngêi trong cuéc víi
nh©n d©n, ®Ó tõ trong ®ã nghe râ tÊt c¶ mäi tiÕng ®éng cña ®êi. Tõ nh÷ng
rung chuyÓn lín lao cña thêi cuéc ®Õn nh÷ng ®iÖp khóc cña mçi con tim
trong nguån sèng ®ã, tiÕng nãi cña anh cÊt lªn h¼n kh«ng ph¶i lµ thãi xa l¹,
®¬n lÎ mµ lµ tiÕng nãi lín cña nh©n d©n, tiÕng nãi l¹c quan, ®»m th¾m,
hoµnh tr¸ng cã søc giôc gi· con ngêi v¬n lªn "[16; 103]. T×m hiÓu thµnh tùu
s¸ng t¸c cña Nguyªn Ngäc- NguyÔn Trung Thµnh trong cuéc kh¸ng chiÕn
chèng Mü, Phong Lª nhËn xÐt vÒ vÞ trÝ Nguyªn Ngäc-NguyÔn Trung Thµnh
trong v¨n häc c¸ch m¹ng miÒn Nam: " Nh×n chung NguyÔn Trung Thµnh lµ
nhµ v¨n cã b¶n s¾c râ nÐt vµ cã ®ãng gãp næi bËt trong v¨n häc c¸ch m¹ng
miÒn Nam" [17; 113].
Ng« Th¶o, trong bµi viÕt Nguyªn Ngäc nhµ v¨n chiÕn sü, ®¸nh gi¸:
"T¸c phÈm cña Nguyªn Ngäc - NguyÔn Trung Thµnh cã nhiÒu ®ãng gãp râ
nÐt trong nÒn v¨n häc hiÖn ®¹i ViÖt Nam. Mét nÒn v¨n häc ®îc chÝnh thøc
®¸nh gi¸ lµ ®· gãp phÇn vµo c«ng cuéc ®Êu tranh c¸ch m¹ng cña d©n téc"
[39, 272].
NguyÔn V¨n Long, NguyÔn HuÖ Chi trong Tõ ®iÓn v¨n häc (bé míi)
kh¼ng ®Þnh: "S¸ng t¸c cña Nguyªn Ngäc tuy kh«ng nhiÒu vÒ sè lîng nhng
2
vÉn g©y ®îc Ên tîng ®èi víi ®éc gi¶ (…) sù quan t©m hµng ®Çu ®Õn nh÷ng
vÊn ®Ò cã ý nghÜa träng ®¹i lÞch sö lu«n lu«n ®îc ®Æt ra trong c¸c bíc ngoÆt
cña d©n téc vµ c¸ch m¹ng, cïng víi niÒm say mª nh÷ng tÝnh c¸ch anh hïng
m¹nh mÏ khiÕn cho t¸c phÈm cña Nguyªn Ngäc mang tÝnh sö thi l¹i ®Ëm
nÐt tr÷ t×nh" [22; 1101].
TrÇn §¨ng Khoa, trong bµi viÕt Nhµ v¨n Nguyªn Ngäc, trªn c¬ së
nh÷ng hiÓu biÕt s©u s¾c vÒ cuéc ®êi, trang v¨n Nguyªn Ngäc ®· ®i ®Õn
kh¼ng ®Þnh sù trêng tån cña v¨n Nguyªn Ngäc: "Cã hµng tr¨m ngêi sÏ viÕt
nh «ng. Nhng råi còng cã ®Õn hµng tr¨m ngêi sÏ bÞ thêi gian ®µo th¶i. Cã ch¨ng
chØ cßn l¹i mét vµi ngêi. Trong sè rÊt Ýt ngêi cßn l¹i Êy ch¾c ch¾n cã Nguyªn
Ngäc. Míi hay sù ch©n thµnh cña tÊm lßng ngêi viÕt vµ tµi n¨ng v¨n lµ v« cïng
quan träng. ThiÕu mét trong hai thø ®ã ®Òu kh«ng thµnh ®îc Nguyªn Ngäc
còng kh«ng thÓ ®Õn ®îc câi bÊt tö" [13; 19].
Bªn c¹nh ®ã lµ nh÷ng bµi viÕt ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ c¸c t¸c phÈm cô thÓ cña
Nguyªn Ngäc. Trêng Lu ®¸nh gi¸ vÒ ¶nh hëng s©u réng cña §Êt níc ®øng
lªn: “§Êt níc ®øng lªn, lµ mét trong nh÷ng t¸c phÈm xuÊt s¾c cña v¨n häc
ViÖt Nam lµm ®îc nhiÖm vô: chiÕc cÇu h÷u nghÞ, mang tiÕng nãi kh¸ng
chiÕn cøu níc cña d©n téc” [224; 371].
Trong bµi viÕt Rõng xµ nu - mét truyÖn ng¾n ®Ëm chÊt sö thi vÒ thêi kú
chèng Mü - Phan Huy Dòng viÕt: "Rõng xµ nu lµ tr¶i nghiÖm mét ®êi v¨n,
mét ®êi chiÕn sü ®îc nhèt chÆt trong khu«n khæ hÑp, niÒm xóc ®éng thiªng
liªng vÒ h×nh ¶nh kú vÜ cña Tæ quèc gi÷a nh÷ng ngµy thö th¸ch ®· th«i thóc
NguyÔn Trung Thµnh viÕt nªn truyÖn ng¾n nµy, gîi nªn nh÷ng c¶m xóc võa
trÇm l¾ng, võa say mª. Mét t¸c phÈm xuÊt s¾c xøng tÇm víi thêi ®¹i chèng
Mü oanh liÖt, hµo hïng" [6; 115].
NguyÔn Quèc Trung trong bµi §äc C¸t ch¸y cña Nguyªn Ngäc (T¹p
chÝ V¨n nghÖ qu©n ®éi, 11/2001) ®· x©u chuçi thµnh c«ng nh÷ng trang ký
cña Nguyªn Ngäc: "C¸ch ®©y gÇn 20 n¨m, Nguyªn Ngäc cã §êng mßn
trªn biÓn §«ng vµ lÇn nµy «ng cho ra m¾t C¸t ch¸y. C¶ hai tËp ®Òu rÊt
thµnh c«ng cña Nguyªn Ngäc. Riªng C¸t ch¸y nh lµ bæ sung cho tiÓu
thuyÕt §Êt Qu¶ng, bé tiÓu thuyÕt giang dë cña «ng viÕt thêi ®¸nh Mü.
Trong luËn v¨n Th¹c sÜ T×m hiÓu phong c¸ch v¨n xu«i Nguyªn Ngäc,
NguyÔn V¨n Ngäc kh¸i qu¸t mét sè nÐt chÝnh trong v¨n xu«i Nguyªn
Ngäc: “Thø nhÊt: Phong c¸ch chó träng viÕt vÒ c¸i phi thêng, ®Ëm ®µ sö thi
vµ giµu chÊt tr÷ t×nh. Sö thi-tr÷ t×nh lµ mét ph¬ng diÖn næi bËt trong phong
c¸ch v¨n xu«i Nguyªn Ngäc. Thø hai: Phong c¸ch chó träng viÕt vÒ con ng-
3
êi anh hïng, nh÷ng nh©n vËt cã tÝnh c¸ch anh hïng. Nguyªn Ngäc lµ nhµ
v¨n cã kh¶ n¨ng “bÊt tö ho¸” nh©n vËt b»ng tµi n¨ng thÓ hiÖn h×nh tîng
nghÖ thuËt. Thø ba: Phong c¸ch chó träng lèi viÕt giµu søc kh¸i qu¸t, giµu
chiÒu s©u suy nghÜ. Phong c¸ch cña sù ®èi lËp mµ thèng nhÊt biÖn chøng
trong mét h×nh tîng nghÖ thuËt, mét chØnh thÓ nghÖ thuËt: cô thÓ-kh¸i qu¸t,
h÷u h¹n - v« h¹n, d÷ déi quyÕt liÖt vµ sù trong trÎo, thùc vµ ¶o, phi thêng vµ
b×nh thêng, b×nh thêng vµ kh¸c thêng, hiÖn ®¹i mµ l¹i cæ xa. Thø t: Bót
ph¸p hiÖn thùc-l·ng m¹n, ng«n ng÷ sö thi léng lÉy, ®Ëm ®µ s¾c mµu v¨n ho¸
d©n téc, cã søc truyÒn c¶m m¹nh mÏ. Thø n¨m: Phong c¸ch ®Ëm ®µ giäng
®iÖu tr¸ng ca-tr÷ t×nh” [35; 81-82].
2.2. Nh÷ng bµi t×m hiÓu vÒ b¶n s¾c T©y Nguyªn trong s¸ng t¸c cña
Nguyªn Ngäc
HiÖn nay cha cã bµi viÕt nµo trùc diÖn nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò b¶n s¾c
T©y Nguyªn trong s¸ng t¸c Nguyªn Ngäc. Tuy nhiªn, trong mét sè bµi viÕt,
c¸c nhµ phª b×nh còng chó ý ®Õn vÊn ®Ò nµy ë c¸c møc ®é kh¸c nhau.
Trong bµi viÕt Con ®êng s¸ng t¸c cña Nguyªn Ngäc, Phong Lª ®·
nhËn xÐt vÒ t¸c phÈm §Êt níc ®øng lªn - t¸c phÈm ®Çu tiªn vÒ T©y Nguyªn
cña Nguyªn Ngäc: "Thiªn truyÖn còng cho ta thÊy qu¶ cã mét c¸i g× ®ã rÊt
say ngêi trong nh÷ng trang Nguyªn Ngäc viÕt vÒ miÒn nói, vÒ T©y Nguyªn.
Cã lÏ lµ së trêng cña anh ch¨ng? §iÒu ch¾c ch¾n lµ vÎ ®Ñp hïng tr¸ng vµ
nªn th¬, nªn ho¹. KÓ c¶ mét chót huyÒn bÝ. Trong khung c¶nh thiªn nhiªn
vµ t©m hån con ngêi miÒn nói qu¶ cã søc hÊp dÉn ®Æc biÖt ®èi víi Nguyªn
Ngäc, lµ nhµ v¨n, nh chóng ta biÕt, vèn cã t©m hån th¬, ®Ó rung ®éng vµ ®«i
m¾t cña ngêi ho¹ sü [17; 105]. "ë ®©y bót ph¸p tr÷ t×nh vµ anh hïng ca
lu«n lu«n cÊt lªn ë nh÷ng cung bËc cao, phï hîp víi khung c¶nh cuéc sèng
vµ con ngêi miÒn nói: gÇn gòi víi thiªn nhiªn bao la, réng r·i, t¬i th¾m c¸c
s¾c mµu; phï hîp víi tÝnh c¸ch con ngêi chuéng cuéc sèng phãng kho¸ng,
tù do" [17; 111].
Trong T liÖu truyÖn ký ViÖt Nam 1955-1975, (tËp 1), TrÇn H÷u T¸ nhËn
xÐt: " MiÒn nói lµ m¶ng ®Ò tµi m¹nh cña Nguyªn Ngäc. Trong c¸c t¸c phÈm
viÕt vÒ miÒn nói ngßi bót Nguyªn Ngäc giµu chÊt th¬, kÕt hîp ®îc c¸i hïng
tr¸ng vµ c¸i thi vÞ trong miªu t¶, sù trong s¸ng víi b¶n s¾c miÒn nói trong
ng«n ng÷". [39; 267].
Ph¹m V¨n Sü, trong V¨n häc gi¶i phãng miÒn Nam, kh¼ng ®Þnh truyÖn
ng¾n Nguyªn Ngäc: "…Khai th¸c tÝnh c¸ch con ngêi ë rõng nói T©y
4
Nguyªn vµ ®ång b»ng Qu¶ng Nam. Thµnh c«ng quan träng nhÊt lµ thÓ hiÖn
con ngêi miÒn nói víi nh÷ng nÐt ch©n thùc ®«i khi cã tÝnh t¹o h×nh" [37; 81].
Trong Nhµ v¨n ViÖt Nam hiÖn ®¹i ch©n dung vµ phong c¸ch, NguyÔn
§¨ng M¹nh ®· cã nh÷ng nhËn xÐt vÒ mèi quan hÖ gi÷a Nguyªn Ngäc vµ
T©y Nguyªn: "Nguyªn Ngäc ®Õn víi T©y Nguyªn gäi lµ ngÉu nhiªn còng
®óng, mµ gäi lµ tÊt nhiªn còng ph¶i [27;322] "V¨n cña anh cuèn hót ngêi
ta, kh«ng ph¶i chØ bëi c¸ch trÇn thuËt b»ng chÝnh giäng ®iÖu cña nh©n vËt
cña anh, víi thø ng«n ng÷ hÕt søc hån nhiªn ng©y th¬, ®Çy nh÷ng h×nh ¶nh
vÝ von ngé nghÜnh, mµ lµ b»ng c¶ t©m hån T©y Nguyªn (…) Nguyªn Ngäc
®Ých thùc lµ trÝ thøc cña nói rõng, lµ nhµ v¨n ho¸ cña T©y Nguyªn, lµ nghÖ
sü thùc thô cña nh÷ng miÒn rÎo cao ®Êt níc" [27; 323].
Trong bµi viÕt ChÊt th¬ trong s¸ng t¸c cña Nguyªn Ngäc, tõ kh¼ng
®Þnh "®a chÊt th¬ vµo trong s¸ng t¸c, ®ã lµ phong c¸ch ®éc ®¸o, qu¸n xuyÕn
trong toµn bé t¸c phÈm cña anh [23; 374], Trêng Lu ®· ®i vµo chøng minh
trong c¸c t¸c phÈm vµ ph¸t hiÖn mét ®Æc ®iÓm trong v¨n Nguyªn Ngäc NguyÔn Trung Thµnh: "Bao giê NguyÔn Trung Thµnh còng giµnh cho c¸c
d©n téc T©y Nguyªn nh÷ng t×nh c¶m ®»m th¾m nhÊt. Bëi anh say mª thiªn
nhiªn nh÷ng c©u chuyÖn d©n gian ®Çy tÝnh chÊt tr÷ t×nh hïng tr¸ng, vµ tríc
hÕt lµ th«ng c¶m s©u s¾c víi nh÷ng cuéc ®êi ®au khæ thÇm lÆng ë ®©y" [23;
376]. ¤ng ®· bíc ®Çu t×m hiÓu mèi liªn hÖ gi÷a T©y Nguyªn vµ Nguyªn
Ngäc nhng cßn kh¸i lîc.
Nh vËy cã thÓ thÊy sè lîng bµi viÕt phª b×nh hay c«ng tr×nh nghiªn cøu
vÒ b¶n s¾c T©y Nguyªn trong s¸ng t¸c cña Nguyªn Ngäc lµ kh«ng nhiÒu,
song ®· gãp phÇn kh¼ng ®Þnh ®îc thÕ m¹nh viÕt vÒ T©y Nguyªn cña
Nguyªn Ngäc. Trªn c¬ së nh÷ng gîi ý, chØ dÉn cña ngêi ®i tríc, luËn v¨n
nµy mong muèn ®ãng gãp c¸i nh×n kü lìng h¬n vÒ b¶n s¾c T©y Nguyªn
trong s¸ng t¸c Nguyªn Ngäc.
3. Môc ®Ých nghiªn cøu
T×m hiÓu nh÷ng nÐt riªng thuéc vÒ b¶n s¾c T©y Nguyªn trong c¸c s¸ng
t¸c cña Nguyªn Ngäc.
4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
§Ó thùc hiÖn nhiÖm vô nghiªn cøu nãi trªn, luËn v¨n cã sö dông c¸c
ph¬ng ph¸p sau:
- Ph¬ng ph¸p so s¸nh, ®èi chiÕu.
5
- Ph¬ng ph¸p ph©n lo¹i thèng kª.
- Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch.
- Ph¬ng ph¸p tæng hîp.
5. CÊu tróc luËn v¨n
Ngoµi Më ®Çu vµ KÕt luËn, Tµi liÖu tham kh¶o, luËn v¨n gåm 3 ch¬ng:
Ch¬ng 1: T©y Nguyªn víi lÞch sö vµ v¨n ho¸. Nguyªn Ngäc víi T©y
Nguyªn
Ch¬ng 2: BiÓu hiÖn b¶n s¾c T©y Nguyªn trong s¸ng t¸c cña
Nguyªn Ngäc.
Ch¬ng 3: NghÖ thuËt thÓ hiÖn b¶n s¾c T©y Nguyªn trong s¸ng t¸c
cña Nguyªn Ngäc.
6
Ch¬ng 1
T©y Nguyªn víi lÞch sö vµ v¨n ho¸. Nguyªn Ngäc víi T©y Nguyªn
Mçi nhµ v¨n cã mét vïng ®Êt quen thuéc "®Ó th¬ng ®Ó nhí", vµ in ®Ëm
trong c¸c s¸ng t¸c cña hä. §èi víi T« Hoµi, ®ã lµ vïng ®Êt ngo¹i thµnh Hµ
Néi vµ m¶nh ®Êt T©y B¾c. §èi víi Nguyªn Ngäc, ®ã lµ m¶nh ®Êt Qu¶ng
Nam vµ T©y Nguyªn. NguyÔn ThÕ Khoa nhËn xÐt: "B©y giê ngêi ta gäi «ng
lµ nhµ T©y Nguyªn häc, nhµ Qu¶ng Nam häc bëi nh÷ng hiÓu biÕt phong
phó vµ s©u s¾c cïng lßng nhiÖt thµnh cña «ng ®èi víi hai vïng ®Êt ®Æc s¾c
vµ bÝ Èn nµy cña ®Êt níc" [14; 6]. §Æc biÖt T©y Nguyªn kh«ng ph¶i lµ n¬i
sinh cña Nguyªn Ngäc nhng «ng ®· coi ®ã nh quª h¬ng thø hai cña m×nh.
M¶nh ®Êt T©y Nguyªn ®· gãp phÇn h×nh thµnh phong c¸ch Nguyªn Ngäc,
®ång thêi Nguyªn Ngäc s¸ng t¸c vÒ T©y Nguyªn còng nh ®· tr¶ nghÜa tr¶
¬n cho T©y Nguyªn. Nguyªn Ngäc ®· t©m sù trong bµi viÕt §õng nghÜ
m×nh kh«n ngoan h¬n cuéc sèng: "T«i nghÜ nÕu kh«ng cã may m¾n ®îc
sèng ë T©y Nguyªn cã lÏ t«i kh«ng trë thµnh nhµ v¨n. T«i muèn nãi hoµi,
nãi m·i vÒ T©y Nguyªn, mét nÒn v¨n ho¸ hÕt søc ®Æc biÖt” [33; 6].
1.1. T©y Nguyªn víi lÞch sö vµ v¨n ho¸
T©y Nguyªn lµ vïng ®Êt cã nh÷ng ®Æc ®iÓm tù nhiªn vµ x· héi ®Æc
biÖt, lµ “b¶o tµng v¨n ho¸ cæ” vµ lµ mét vïng ®Êt cã søc hÊp dÉn ®èi víi v¨n
ch¬ng nghÖ thuËt nãi chung vµ Nguyªn Ngäc nãi riªng.
1.1.1. T©y Nguyªn - mét vïng ®Êt quan träng cña Tæ quèc
Nguyªn Ngäc tõng ph¸t biÓu: "T©y Nguyªn lµ vïng ®Êt quan träng cña
Tæ quèc ta. §ång bµo c¸c d©n téc Nam Trêng S¬n ®Õn víi céng ®ång cña
d©n téc ViÖt Nam muén nhÊt nhng l¹i hÕt søc thñy chung, son s¾t, vµ cã
nh÷ng ®ãng gãp lín lao trong cuéc kh¸ng chiÕn cøu níc. Khã cã thÓ h×nh
dung hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, ®Æc biÖt chèng Mü kh«ng cã T©y
Nguyªn. Cuéc quyÕt chiÕn chiÕn lîc gi¶i phãng miÒn Nam thùc sù b¾t ®Çu
tõ chiÕn c«ng gi¶i phãng Bu«n Ma Thuét 8/3/1975. Giê ®©y T©y Nguyªn ®·
biÕn ®æi rÊt nhiÒu, thËm chÝ theo mét sè chØ sè nµo ®ã cßn ph¸t triÓn nhanh
h¬n nhiÒu vïng kh¸c cña ®Êt níc" [14; 6]. Nguyªn Ngäc ®· s¬ lîc ®îc mét
sè ®Æc ®iÓm cña T©y Nguyªn còng nh tÇm quan träng cña vïng ®Êt nµy víi
c¶ níc. §©y lµ m¶nh ®Êt cã nhiÒu ®iÓm ®Æc biÖt, "v« tËn trong sù kú l¹".
T©y Nguyªn lµ mét vïng réng lín cã diÖn tÝch 5,56 triÖu ha, bao gåm
l·nh thæ cña n¨m tØnh: Gia Lai, Kon Tum, §¾c L¾c, §¾c N«ng, L©m §ång,
n»m gän trªn vïng nói non vµ cao nguyªn phÝa T©y Trung Bé.
7
§Æc ®iÓm tù nhiªn cña T©y Nguyªn cã nhiÒu nÐt ®Æc biÖt. §Þa h×nh T©y
Nguyªn lµ sù kÕt hîp gi÷a c¸c Cao nguyªn xÕp tÇng hoÆc lîn sãng, cao
trung b×nh 600-800m, cã n¬i nh ®Ønh Ngäc Linh cao kho¶ng 2.500m. T©y
Nguyªn mang khÝ hËu cËn xÝch ®¹o, nãng quanh n¨m, dÔ bÞ h¹n h¸n ®e do¹.
Mïa makÐo dµi tõ th¸ng 11 ®Õn th¸ng 4. KhÝ hËu ®Æc biÖt nµy cña T©y
Nguyªn còng ®îc Nguyªn Ngäc ph¶n ¸nh trong c¸c t¸c phÈm cña m×nh.
Do ®Æc ®iÓm kh¸ ®Æc biÖt trªn mµ T©y Nguyªn kh¸ biÖt lËp so víi c¸c
vïng ®Êt kh¸c, ®êng giao th«ng khã kh¨n, khÝ hËu kh«ng thuËn lîi. Còng v×
vËy, thiªn nhiªn, con ngêi n¬i ®©y Ýt ®îc tiÕp xóc víi c«ng nghiÖp m¸y mãc,
khoa häc hiÖn ®¹i nªn cßn gi÷ ®îc nhiÒu nÐt hoang s¬. §èi víi con ngêi
miÒn xu«i, ®Êt nµy cßn mang nhiÒu nÐt bÝ Èn, gîi tß mß, kh¸m ph¸.
Næi bËt cña c¶nh quan T©y Nguyªn lµ nói rõng. Bèn mÆt lµ rõng.
Nh÷ng c¸nh rõng b¸t ng¸t, nh÷ng ngän ®åi hïng vÜ, nh÷ng thung lòng mµu
mì tõ l©u ®· quen thuéc víi h×nh ¶nh T©y Nguyªn. Nh÷ng c¸nh rõng nµy
víi nguån nu«i sèng c¸c d©n téc T©y Nguyªn. G¾n víi c¸nh rõng lµ nh÷ng
dßng suèi ngµy ®ªm tu«n ch¶y bao quanh c¸c lµng T©y Nguyªn. "Phong
c¶nh nói rõng khe suèi T©y Nguyªn l¹i t¬i s¸ng, hïng vÜ, kh«ng trÇm mÆc
r¾n rái nh ViÖt B¾c, kh«ng b¸t ng¸t, th¬ méng nh T©y B¾c" [5;16].
Trªn vïng l·nh thæ ®ã, ngoµi c¸c d©n téc nãi tiÕng ViÖt - Mêng nh ngêi Kinh, Chøt,… vµ mét sè d©n téc Ýt ngêi miÒn nói di c tõ c¸c tØnh miÒn nói
phÝa B¾c vµo. HiÖn nay ë ®©y cã kho¶ng 19 d©n téc (theo TrÇn §×nh Gi¸n
trong s¸ch §Þa lý ViÖt Nam, Nxb Khoa häc x· héi, 1990, lµ 20 d©n téc), ®îc coi lµ d©n téc b¶n ®Þa. Cã thÓ kÓ ®Õn mét sè d©n téc lín nh: Bana, Giarai,
£®ª, M¬n«ng, Tµ «i.v.v…
So víi c¸c d©n téc Ýt ngêi miÒn nói phÝa B¾c th× c¸c d©n téc ë T©y
Nguyªn nµy c tró kh¸ tËp trung theo c¸c khu vùc nhÊt ®Þnh. Do vËy ranh
giíi gi÷a c¸c téc ngêi, nhãm ®Þa ph¬ng râ nÐt. Nhng trong thêi gian gÇn
®©y, do nh÷ng biÕn ®éng x· héi nh chiÕn tranh, do nhu cÇu ph©n bè l¹i lao
®éng trong c¶ níc, ranh giíi gi÷a c¸c téc ngêi ®ang dÇn mê nh¹t, t×nh tr¹ng
c tró xen kÏ gi÷a c¸c d©n téc diÔn ra. §ã lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc
giao lu v¨n ho¸ vµ hîp t¸c kinh tÕ gi÷a nh÷ng ngêi thuéc c¸c d©n téc kh¸c
nhau.
Ngêi d©n T©y Nguyªn nãi riªng vµ ngêi d©n miÒn nói nãi chung, cã
nhiÒu ®Æc ®iÓm g¾n víi tù nhiªn h¬n. Hä cßn mang nhiÒu nÐt cæ xa, cã
phÇn bÝ Èn vµ hoang d·. Hoµn c¶nh x· héi vµ ®Þa lý nh trªn t¹o cho ngêi d©n
8
T©y Nguyªn t©m hån phãng kho¸ng, kiªn cêng, hÕt søc l¹c quan tríc cuéc
sèng.
Tr¶i qua mÊy ngµn n¨m lÞch sö, tÊt c¶ c¸c d©n téc ®Òu cã c«ng lín
trong viÖc x©y dùng, ®iÓm t« cho ®Êt níc. C«ng lao cña c¸c d©n téc (dï sè
lîng nhiÒu hay Ýt, ®Õn sím hay ®Õn muén) ë chç tïy vµo ®iÒu kiÖn tù nhiªn
thÝch hîp mµ khai ph¸ lËp xãm lµng, kiÕn t¹o th¾ng c¶nh, lµm giµu cho ®Êt
níc. §Êt níc cã diÖn m¹o nh ngµy nay kh«ng thÓ kh«ng kÓ ®Õn c«ng lao
cña c¸c d©n téc, trong ®ã cã c¸c d©n téc T©y Nguyªn.
§ãng gãp lín nhÊt cña ®ång bµo T©y Nguyªn lµ ë sù nghiÖp chiÕn ®Êu
vµ b¶o vÖ Tæ quèc ViÖt Nam. LÞch sö d©n téc bao ®êi nay lµ lÞch sö chiÕn
tranh vÖ quèc, lÞch sö ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc. Trong sù nghiÖp vÜ ®¹i
®ã, ®ång bµo T©y Nguyªn ®· viÕt nªn nh÷ng trang sö chãi läi. C¸c tµi liÖu
lÞch sö cha ghi chÐp ®îc mét c¸ch ®Çy ®ñ, nhng cã thÓ kh¼ng ®Þnh trong c¸c
cuéc chiÕn tranh vÖ quèc xa nay kh«ng thÓ v¾ng bãng ®ång bµo c¸c d©n téc
thiÓu sè nãi chung vµ ®ång bµo T©y Nguyªn nãi riªng.
ë thÕ kû XVIII, nhiÒu ngêi d©n téc ®· phß t¸ NguyÔn HuÖ, NguyÔn
Nh¹c nh bok Ki¬m (d©n téc Ba-na) dÉn ®Çu to¸n h¹ thµnh Quy Nh¬n. C¨n
cø ®Çu tiªn cña nghÜa qu©n trong rõng s©u T©y Nguyªn, ë mét ®Þa ®iÓm nay
thuéc x· Yong Nam, An Khª, tØnh Gia Lai. Cã nh÷ng ngêi phô n÷ næi danh
anh hïng nh bµ Y· §è (d©n téc Ba-na), vî cña NguyÔn Nh¹c, ®· hÕt lßng
gióp ®ì chång trong viÖc chuÈn bÞ khëi nghÜa. DÊu vÕt bµ lu l¹i hiÖn nay lµ
mét c¸nh ®ång khai ph¸ ë x· NghÜa An ®îc nh©n d©n gäi lµ "c¸nh ®ång c«
HÇu". T¬ng truyÒn, ®ã lµ n¬i bµ Y· §è cïng d©n lµng T©y Nguyªn khai
ph¸, s¶n xuÊt l¬ng thùc cho nghÜa qu©n. Sau ®ã NguyÔn Nh¹c x©y dùng c¨n
cø T©y S¬n Thîng ®¹o ë ®Ønh ®Ìo An Khª (Gia Lai).
Díi thêi Ph¸p x©m lîc vµ thèng trÞ, nh©n d©n c¸c d©n téc T©y Nguyªn
®· cïng c¶ níc tÝch cùc tham gia chèng giÆc ngo¹i x©m. NhiÒu nh©n vËt
anh hïng ®· tham gia nh A-ma-d¬-hao (d©n téc £-®ª), M¬-trang-l¬n (d©n
téc M¬-n«ng),… NhiÒu chiÕn sü kh¸c tham gia trong phong trµo Duy t©n vµ
c¸c phong trµo c¸ch m¹ng do §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam l·nh ®¹o. Trong c¸c
cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p vµ chèng Mü, tªn tuæi cña nhiÒu con ngêi
T©y Nguyªn anh hïng ®i vµo v¨n häc nh §inh Nóp, K¬-l¬ng… S¸t c¸nh bªn
hä lµ c¶ tËp thÓ T©y Nguyªn anh hïng.
T©y Nguyªn trong chiÕn tranh chèng Mü cßn lµ n¬i chiÕn trêng ¸c liÖt,
n¬i tö ®Þa ch«n qu©n x©m lîc. Bu«n Ma Thuét ®îc ®Þch chän lµm n¬i c¨n cø
®iÓm quan träng trong hÖ thèng cø ®iÓm. §©y còng lµ n¬i më ®Çu chiÕn
9
dÞch T©y Nguyªn, chiÕn dÞch më mµn cho cuéc tæng tiÕn c«ng vµ næi dËy
mïa xu©n 1975.
Ngµy nay, T©y Nguyªn ®ang tiÕn bíc trªn con ®êng ph¸t triÓn kinh tÕx· héi vµ ngµy cµng gi÷ vai trß quan träng vÒ an ninh, quèc phßng cña ®Êt
níc.
1.1.2. T©y Nguyªn - "b¶o tµng v¨n hãa cæ"
T©y Nguyªn ®îc Nguyªn Ngäc vÝ lµ "b¶o tµng v¨n hãa cæ". §©y lµ mét
vïng v¨n ho¸ ®Æc biÖt cïng víi c¸c vïng v¨n ho¸ kh¸c lµm nªn b¶n s¾c v¨n
ho¸ cña níc ta. Vïng v¨n ho¸ lµ kho¶ng kh«ng gian ®Þa lý ë ®ã sinh sèng
c¸c d©n téc. Gi÷a hä cã mét sè ®Æc trng v¨n ho¸ chung. Mçi vïng v¨n ho¸
cã b¶n s¾c riªng. Vïng v¨n ho¸ T©y Nguyªn lu gi÷ c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ ®Æc
s¾c l«i cuèn con ngêi. Nguyªn Ngäc kh¼ng ®Þnh: “§ã lµ m«i trêng rÊt
m¹nh. BÊt cø ai ®Õn ®ã, ®i vµo ®ã, lËp tøc chÞu ngay mét søc cuèn hót m·nh
liÖt, kh«ng g× cìng l¹i næi. Nãi ®Õn T©y Nguyªn ngêi ta thêng nghÜ, nãi
ngay ®Õn thiªn nhiªn nói non, rõng nói, c¶nh quan l¹ lïng cña nã. TÊt nhiªn
c¸i ®ã lµ ®óng vµ còng t¸c ®éng m¹nh ®Õn ngêi míi bíc ch©n tíi ®©y. Nhng
cßn quan träng h¬n nhiÒu, theo t«i, lµ nÒn v¨n ho¸ cña nã… c¸c d©n téc T©y
Nguyªn ®· "cÊy trång" trªn ®Êt ®ai nói rõng cña m×nh mét nÒn v¨n ho¸ lín,
cùc kú ®éc ®¸o vµ ®Æc s¾c, l©u ®êi vµ bÒn v÷ng” [10;91].
1.1.2.1. LÔ héi T©y Nguyªn
ë T©y Nguyªn cã rÊt nhiÒu lÔ héi. §ã lµ ho¹t ®éng sinh ho¹t v¨n ho¸
cña c¶ céng ®ång ngêi ë ®©y. Mïa lÔ héi T©y Nguyªn kÐo dµi suèt mÊy
th¸ng 1, 2, 3 d¬ng lÞch. Kh«ng gian hÇu nh kh«ng lóc nµo v¾ng tiÕng cång
chiªng. Theo TrÇn Quèc Vîng, hai tiÕng tîng thanh chiªng nµy "Ning
N¬ng!" ®îc dïng ®Ó chØ th¸ng cã ho¹t ®éng v¨n ho¸ mËt ®é cao "Th¸ng
Ninh N¬ng" (Khei Ninh N¬ng, tiÕng Ba-na).
Thêi gian ®ã lµ thêi gian n«ng nhµn cña ngêi T©y Nguyªn. RÉy ®· tuèt
xong vµ ®· ®îc ®a vµo kho. T¹m thêi cha bÞ c¸i ®ãi r×nh rËp nªn con ngêi
b¾t ®Çu nghÜ ®Õn c¸c mèi quan hÖ víi thiªn nhiªn, tæ tiªn. Hä muèn c¶m ¬n,
chia phÇn thu ho¹ch cho nh÷ng lùc lîng v« h×nh ®· "phï hé" hä mét n¨m
ma thuËn giã hoµ, yªn æn lµm ¨n. §ång thêi hä còng muèn nh¾c nhë nh÷ng
lùc lîng ®ã r»ng hä kh«ng quªn c«ng lao chóng nªn chóng cã nhiÖm vô
ph¶i tiÕp tôc gióp ®ì hä trong mïa tíi, n¨m tíi. Theo TrÇn Quèc Vîng, së
dÜ cã chuyÖn "giao nhiÖm vô" nh vËy lµ v× mèi quan hÖ gi÷a ngêi vµ c¸c
thÇn linh kh¸ b×nh ®¼ng, ph¶n ¸nh tinh thÇn d©n chñ thêi bé l¹c cßn ®îc b¶o
lu vµ ph¸t triÓn trong céng ®ång c«ng x· c¸c d©n téc T©y Nguyªn.
10
Trong nh÷ng th¸ng n«ng nhµn nµy, con ngêi cßn nghÜ ®Õn b¶n th©n vµ
céng ®ång. Còng nh mäi vËt, con ngêi cã phÇn x¸c vµ phÇn hån cÇn ch¨m
sãc. Nh÷ng viÖc quan träng nh lµm nhµ r«ng, söa nhµ, lµm nhµ, lÔ cíi, lÔ
cÇu an, söa sang nhµ må,… ®Òu ®îc lµm vµo thêi gian nµy. Vµ bÊt cø viÖc g×
dï lín hay nhá, viÖc cña céng ®ång hay tõng bu«n lµng, tõng ngêi ®Òu
thµnh viÖc chung, lu«n thÊm ®îm tinh thÇn vµ kh«ng khÝ héi hÌ. §iÒu ®Æc
biÖt lµ trong mäi ho¹t ®éng v¨n ho¸, phong tôc Êy, ®ång bµo quan niÖm
lu«n cã sù tham gia cña linh hån nh÷ng ngêi ®· mÊt. §èi víi nhiÒu d©n téc
ë T©y Nguyªn (Ba-na, Gia-rai,…) céng ®ång c«ng x· gåm hai phÇn: céng
®ång h«m nay gåm nh÷ng ngêi ®ang sèng vµ céng ®ång h«m qua cña
nh÷ng ngêi ®· chÕt. ë ViÖt Nam, hÇu hÕt c¸c d©n téc ®Òu tin vµo sù vÜnh
h»ng cña tæ tiªn nhng tæ tiªn ®· t¸ch ra thÕ giíi bªn kia trong céng ®ång
riªng, cßn ë c¸c d©n téc T©y Nguyªn, tæ tiªn vÉn lµ thµnh viªn céng ®ång,
"sèng" cïng céng ®ång, tham gia lÔ héi cïng víi céng ®ång,…
Khi lóa ®· s¹ch cá, ngêi d©n T©y Nguyªn cã lÔ cÇu an cho c©y trång.
Hä ®em nh÷ng vß rîu cÇn lµm tõ lóa cña mïa n¨m tríc vµ ®îc ñ men trªn
rÉy vÒ lµng chung vui. LÔ t¹ ¬n thÇn sÊm, ®Ó lµm ma xuèng, t¹ ¬n MÑ lóa
Yang S'ri. Sau nh÷ng lêi khÊn ®¬n gi¶n, ng¾n gän, mét ®oµn ngêi ®îc d©n
lµng chän läc sÏ ®ãng c¸c vai. §i ®Çu lµ ngêi ®µn «ng trung niªn ®eo trèng
tríc bông, võa vç võa móa, thÓ hiÖn thÇn sÊm, d©n lµng ®Æt tªn lµ «ng Trèng
(Bok S'gor). Sau ®ã lµ dµn chiªng cång, mçi chµng trai mét chiªng, võa
®¸nh võa móa nh¶y theo nhÞp. §ã lµ lóc hä gäi thÇn chiªng trong mçi
chiªng xuÊt hiÖn, cæ vò, c¶m ¬n thÇn sÊm. §oµn móa chiªng cång ®i quanh
c¸c hò rîu ba lÇn theo híng ngîc chiÒu kim ®ång hå, theo TrÇn Quèc Vîng, nh lµ sù m« pháng ®êng ®i cña MÆt trêi tõ §«ng sang T©y. Sau ®ã xuÊt
hiÖn mét nhãm c¸c bµ chñ gia ®×nh móa nhÑ nhµng víi qu¶ bÇu trªn tay. Hä
lµ ho¸ th©n cña mÑ lóa. Cuèi cïng, c¸c giµ lµng ®i uèng ë mçi hò mét ngôm
vµ d©n lµng mêi nhau uèng rîu trong c¸c hò ®ã. Cuéc vui diÔn ra suèt ®ªm
trong ©m vang tiÕng chiªng bªn ¸nh löa bËp bïng.
Sau khi lóa b¾t ®Çu chÝn, ®ång bµo T©y Nguyªn lµm lÔ ¨n cÊm (Xa
m¬k). LÇn nµy mÑ lóa lµ trung t©m cña lÔ. C¸c bÕp trong lµng ®em hò rîu
cån vµ r¸ cÊm th¶m ®Õn nhµ r«ng. Bµn thê lµ bã lóa kh«ng, mÊy chôc que
tre g¾n ch«ng vµ h¹t b«ng, sau mÊy lêi khÊn ng¾n, ®¬n gi¶n cña chñ lµng lµ
cuéc diÔu hµnh chiªng vµ móa. D©n lµng mêi nhau uèng rîu, ¨n cèm, gi÷a
cuéc vui ®ã, c¸c bµ chñ nhµ vÒ nhµ m×nh, theo sau lµ ®éi chiªng - móa. §Õn
mçi nhµ, ®éi ®i quanh nha ba lÇn, theo chiÒu ®i cña mÆt trêi råi lªn nhµ.
11
Mçi ngêi ®îc bµ chñ mêi mét vèc cèm, ®i ®Õn hò rîu cån råi sang nhµ
kh¸c. Mçi nhµ ®Òu ®îc mÑ lóa vµ c¸c nhµ thÇn chiªng mang ®iÒu may m¾n
®Õn vµ ®Òu kho¶n ®·i l¹i hä.
LÔ héi kh«ng nh÷ng lµ dÞp ®Ó con ngêi T©y Nguyªn nghØ ng¬i, ¨n
mõng mµ cßn lµ dÞp ®Ó hä thÓ hiÖn t×nh c¶m cña m×nh víi tæ tiªn, víi tù
nhiªn. B»ng c¸ch ®ã, hä chinh phôc tù nhiªn vµ sèng hoµ thuËn víi tù
nhiªn.
1.1.2.2 T©y Nguyªn- ©m vang cång chiªng
Nãi ®Õn v¨n ho¸ T©y Nguyªn mµ quªn cång chiªng th× qu¶ lµ mét
thiÕu sãt lín. Kh«ng gian T©y Nguyªn dêng nh Ýt khi v¾ng tiÕng cång
chiªng. §îc coi lµ ng«n ng÷ ®Ó con ngêi giao tiÕp víi thiªn nhiªn, cång
chiªng mang mét ý nghÜa thiªng liªng vµ ®îc dïng trong nhiÒu nghi lÔ, lÔ
héi T©y Nguyªn.
Trong v¨n ho¸ c¸c d©n téc ë T©y Nguyªn, cång chiªng ®ãng gãp vai
trß qu¸n xuyÕn cuéc sèng con ngêi. Víi quan niÖm céng ®ång gåm hai nöa:
h«m qua vµ h«m nay, thÕ giíi h÷u h×nh vµ thÕ giíi v« h×nh, mµ cång chiªng
víi ©m thanh vµ søc m¹nh thiªng liªng cña nã lµ cÇu nèi. ë T©y Nguyªn
ngêi cã nhiÒu cång chiªng ®îc t«n träng kh«ng ph¶i tríc hÕt v× ngêi ®ã giµu
cã mµ bëi trong nhµ cã nhiÒu thÇn chiªng, cã nhiÒu b¹n bÌ quyÒn n¨ng bªn
m×nh.
HÇu nh mäi ho¹t ®éng v¨n ho¸ ®Òu cã cång chiªng. Khi ®øa trÎ s¬ sinh
Giarai ®Çy c÷, ngêi lín ®em chiªng quý ®Õn bªn nã. Giµ lµng giãng ba håi
chu«ng theo nhÞp xung trËn nÕu lµ bÐ trai, theo nhÞp mïa gÆt nÕu lµ bÐ g¸i.
§ã lµ chiªng thæi tai. Theo TrÇn Quèc Vîng, trong B¶n s¾c v¨n ho¸ ViÖt
Nam, ngêi T©y Nguyªn cho r»ng trÎ s¬ sinh vèn lµ tÆng phÈm trêi ban cho,
tai cßn kÝn ®Æc, muèn bÐ lín thµnh ngêi cña lµng, cña d©n téc ph¶i "thæi tai
cho bÐ th«ng suèt", viÖc ®ã chØ cã cång chiªng míi lµm ®îc víi søc m¹nh
cña thÇn chiªng. Håi chiªng giãng lªn ®Ó nhËn thµnh viªn míi cña céng
®ång, nu«i dìng, truyÒn d¹y cho thµnh viªn ®ã sèng theo nÕp cña d©n téc
m×nh. §ã chÝnh lµ sù gieo mÇm cho v¨n hãa d©n téc ®îc tiÕp nèi trong tÊt
c¶ thÕ hÖ ngêi.
§øa trÎ lín lªn thµnh ngêi trong mét kh«ng gian ®Çy nh¹c cång
chiªng. BÊt cø viÖc g× quan träng cña céng ®ång, giao tiÕp víi siªu nhiªn l¹i
cã mÆt cång chiªng: viÖc lµm nhµ, cÇu an cho lóa, lÔ cíi hái, lµm nhµ r«ng,
®©m tr©u mõng chiÕn th¾ng, v.v…
§ãn ngêi vµo ®êi lµ nh¹c cång chiªng, vµ còng nh¹c cång chiªng tiÔn
®a con ngêi Êy ra huyÖt mé trong lÔ bá nhµ må. Linh hån con ngêi theo
12
tiÕng cång chiªng mµ vÒ víi tæ tiªn. V× vËy TrÇn Quèc Vîng míi nãi: Cuéc
®êi con ngêi T©y Nguyªn "dµi theo tiÕng chiªng".
N¨m 2005, kh«ng gian cång chiªng T©y Nguyªn ®· ®îc Unesco
c«ng nhËn lµ di s¶n v¨n ho¸ thÕ giíi. §ã lµ sù ghi nhËn vai trß cña cång
chiªng ®èi víi ngêi T©y Nguyªn vµ gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña cång chiªng T©y
Nguyªn trong v¨n ho¸ ViÖt Nam còng nh thÕ giíi.
1.1.2.3. NghÖ thuËt T©y Nguyªn
Con ngêi T©y Nguyªn kh«ng chØ anh hïng trong chiÕn trËn, méc m¹c,
hån nhiªn, ch©n chÊt gi÷a ®êi thêng mµ hä cßn Èn chøa mét t©m hån nghÖ
sü, mét tiÒm n¨ng s¸ng t¹o nghÖ thuËt dåi dµo. Ai ®· tõng ®Õn T©y
Nguyªn, ®îc ng¾m nh×n nh÷ng pho tîng gç nhµ må, ®îc nghe nh÷ng b¶n trêng ca h¼n kh«ng thÓ kh«ng c«ng nhËn ®iÒu ®ã.
Víi mét con dao v¹n n¨ng vµ mét khóc gç, sau mét buæi, ngêi T©y
Nguyªn ®· cã thÓ t¹o ra mét pho tîng gç miÒn xu«i. Tîng tuy chØ lµ nh÷ng
nÐt ph¸c th¶o, nh÷ng nÐt dao v¹ch, khoÐt m¹ch, cã phÇn th« r¸p nhng ®Çy
søc sèng. Tîng gç kh«ng chØ ®îc ®Æt ë nhµ må mµ cã thÓ ®îc dïng ®Ó trang
trÝ nhµ r«ng, nhng cã thÓ nãi c¸i ®éc ®¸o cña tîng gç T©y Nguyªn lµ ë tîng
nhµ må. Tîng cÊp khi ®Æt vµo quÇn thÓ nhµ må víi nh÷ng cét trang trÝ, víi
hµng rµo, hoa v¨n trªn m¸i nhµ, c¶ phèi c¶nh ®Þa h×nh, c©y cèi th× cµng sinh
®éng. Nã chÞu sù t¸c ®éng cña thiªn nhiªn. §ã lµ t¸c ®éng cña n¾ng, giã
T©y Nguyªn: N¾ng víi c¸c gãc chiÕu s¸ng vµ cêng ®é kh¸c nhau trong mét
ngµy tõ b×nh minh ®Õn hoµng h«n, cø mçi giê phót l¹i ®em ®Õn cho tîng
d¸ng vÎ, sinh khÝ míi; giã, thø giã kh«ng bao giê ngõng thæi trªn cao
nguyªn, lay ®éng c©y cèi, xao x¸c nh÷ng chïm èng tre nh¹c cô - chiªng giã
trªn nhµ må, l¹i cung cÊp thªm vÎ ®Ñp lung linh vµ ©m thanh rén rµng. TÊt
c¶ sù kÕt hîp ®ã ®· t¹o nªn vÎ ®Ñp hÊp dÉn khã t¶ cña tîng nhµ må T©y
Nguyªn.
ViÕt vÒ nghÖ thuËt T©y Nguyªn mµ kh«ng nh¾c ®Õn nh÷ng b¶n trêng
ca (cßn gäi lµ sö thi) cña T©y Nguyªn lµ mét thiÕu sãt lín. Tõ l©u, c¸c trêng
ca T©y Nguyªn ®· ®îc lu truyÒn kh«ng chØ ë T©y Nguyªn, mµ cßn c¶ ViÖt
Nam vµ nhiÒu níc trªn thÕ giíi.
C¸c sö thi ®ã, ngêi £-®ª gäi lµ "Khan", ngêi Gia-rai gäi lµ H'ri, ngêi
Ba-na gäi lµ H'¨mon. Theo Vò Ngäc Kh¸nh "§«ng Nam ¸ cæ ®¹i lµ mét
vïng v¨n ho¸ sö thi, trong ®ã T©y Nguyªn cßn tån t¹i víi mËt ®é cao nh÷ng
t¸c phÈm cña lo¹i h×nh nµy" [12,13-14].
HiÖn nay ë T©y Nguyªn, c¸c nhµ nghiªn cøu ®· su tÇm ®îc mét sè b¶n
trêng ca sau: §¨m San (d©n téc £-®ª), §¨m Ro¨n (d©n téc £-®ª), Xinh Nh·
13
(d©n téc Gia-rai), §¨m Noi (d©n téc Ba-na), §Ýa Don (d©n téc Ba-na), ¤tn¬-r«ng (d©n téc M'n«ng), Khinh Dó, Chi-lo-lok, v.v…
Trong c¸c b¶n trêng ca, cèt truyÖn thêng cã nhiÒu nh©n vËt, nhiÒu t×nh
tiÕt, tÇm cì t¬ng ®èi lín nh truyÖn võa, truyÖn dµi. Cèt truyÖn ®îc thÓ hiÖn
b»ng v¨n vÇn theo luËt th¬ ca d©n téc xen lÉn nh÷ng ®o¹n v¨n xu«i ®èi
xøng cÆp (t¬ng tù nh v¨n biÒn ngÉu nhng ë tr×nh ®é méc m¹c h¬n). Bao giê
chóng còng ®îc tr×nh bµy díi d¹ng h¸t ng©m b»ng nh÷ng ®iÖu nh¹c d©n téc,
dïng víi ng÷ ®iÖu, s¾c th¸i, cêng ®é, tèc ®é, c¸ch ®èi giäng, thay ®æi cì ©m
thanh cña ngêi tr×nh bµy. Nh÷ng yÕu tè ®ã ®Òu mang ®Æc trng nghÖ thuËt
©m nh¹c, vît khái ph¹m vi c¸c ph¬ng tiÖn biÓu c¶m cña ng«n ng÷ nãi.
§Ò tµi vµ cèt truyÖn c¸c trêng ca thêng nãi vÒ c¸c anh hïng khai s¸ng,
nh©n vËt cøu d©n téc khái c¸c hiÓm ho¹, kÕt tinh cho íc m¬, nguyÖn väng
cña ngêi d©n T©y Nguyªn. §Ó h¸t ng©m, ®ång bµo chia nh©n vËt thµnh hai
phe: chÝnh vµ tµ. Nh©n vËt nam hay n÷ trong mçi phe l¹i cã lµn ®iÖu riªng
cña m×nh.
Tr×nh bµy c¸c b¶n H'¶mon, khan, H'ri nµy lµ c¶ mét sinh ho¹t céng
®ång nghiªm tóc, ®Çy tÝnh thiªng liªng, Ýt nhÊt lµ gåm toµn bé giµ trÎ, g¸i
trai lµng së t¹i, cã khi c¶ ngêi cña c¸c lµng kh¸c. ViÖc tr×nh bµy, h¸t ng©m
thêng ®îc ®Æt lªn vai giµ lµng cã uy tÝn. Bªn ¸nh löa trong nhµ r«ng, b»ng
giäng kÓ hµo s¶ng cña giµ lµng, c¸c b¶n trêng ca ®îc truyÒn qua c¸c thÕ hÖ
vµ truyÒn m·i ®Õn ngµy nay.
C¸c b¶n trêng ca ®· trë thµnh nh÷ng di s¶n v¨n ho¸ quan träng vµ
nh÷ng kÓ "khan" ®· trë thµnh sinh ho¹t v¨n ho¸ céng ®ång kh«ng thÓ thiÕu
cña T©y Nguyªn. Ngµy nay, nh÷ng §¨m San, §¨m Noi, Xinh Nh·,… kh«ng
nh÷ng lµm say lßng nh÷ng ngêi con T©y Nguyªn mµ xa h¬n, ra ngoµi biªn
giíi T©y Nguyªn vµ quèc gia, hÊp dÉn c¸c d©n téc kh¸c.
1.1.3. T©y Nguyªn - søc hÊp dÉn kú l¹ víi nghÖ thuËt
T©y Nguyªn, nh Nguyªn Ngäc tõng ph¸t biÓu: "V« tËn trong sù kú l¹.
T©y Nguyªn kú l¹ mçi ngµy" [32,19], tõ l©u ®· cã søc hÊp dÉn víi nhiÒu
ngêi, ®Æc biÖt lµ trong nghÖ thuËt.
T©y Nguyªn tõng thu hót Nguyªn Ngäc vµ rÊt nhiÒu ngêi kh¸c. "Vïng
®Êt vµ ngêi nµy vèn ®Çy mµu s¾c, rÊt "l¹", thËt hÊp dÉn (…) nói non th× cao
ngÊt, trïng ®iÖp vµ bÝ hiÓm, cao nguyªn th× mªnh mang, ®Õn hót tÇm m¾t
toµn mét mµu ®á ba zan, nh×n m·i ®Õn ngîp, råi nhµ r«ng cao vót vµ uyÓn
chuyÓn ®Õn mª mÈn, nhµ dµi mÉu hÖ gîi biÕt bao liªn tëng, råi nh÷ng trêng
ca sö thi dµi vµ nhiÒu, vµ hay ®Õn kinh ng¹c. Cã lÏ ®©y lµ vïng cã mËt ®é trêng ca sö thi cao nhÊt thÕ giíi- v× sao thÕ nhØ? (…) vµ con ngêi, võa ng©y
14
d¹i võa bÝ Èn, tõ ®©u ®ã trong rõng s©u ®ét ngét hiÖn ra råi l¹i ®ét ngét tan
biÕn mÊt vµo rõng s©u, vµ nÕu ta ®uæi theo m·i th× rèt cuéc sÏ gÆp c¶ mét
thÕ giíi… tîng nhµ må kú l¹. Kh«ng ®©u trªn thÕ gian nµy c¸i chÕt l¹i rén r·
nh ë ®©y" [32; 79-80] vµ nh thÕ, bÞ cuèn hót bëi mÆt nµy hay mÆt kh¸c cña
T©y Nguyªn vµ kh«ng Ýt ngêi ®· ®a T©y Nguyªn vµo c¸c s¸ng t¹o nghÖ
thuËt.
Ngµy nay, ta cã thÓ gÆp nh÷ng nhµ r«ng, tîng gç T©y Nguyªn nhng l¹i
kh«ng ph¶i ë T©y Nguyªn, mµ ®îc t¹o ra bëi bµn tay nh÷ng nghÖ nh©n
miÒn xu«i, ®ã lµ sù t«n vinh kiÕn tróc vµ ®iªu kh¾c T©y Nguyªn. ChÊt T©y
Nguyªn còng ®· hoµ quyÖn vµo c¸c giai ®iÖu t¹o nªn nh÷ng bµi ca lay ®éng
lßng ngêi.
Nhng h¬n hÕt lµ søc hÊp dÉn cña T©y Nguyªn ®èi víi v¨n ch¬ng. C¸c
nhµ v¨n dï tõng sèng hay cha tõng sèng ë T©y Nguyªn ®Òu thÓ hiÖn niÒm
say mª ®Æc biÖt cña m×nh víi m¶nh ®Êt nµy qua trang giÊy. Kh«ng gièng
c¸c nhµ v¨n l·ng m¹n nh Lan Khai, ThÕ L÷… tríc C¸ch m¹ng viÕt vÒ vïng
cao xa x«i phÇn nhiÒu ®Ó tho¶ m·n thÞ hiÕu chuéng l¹ vµ ®¸p øng nh÷ng
t©m hån th¬ méng muèn tho¸t ly khái cuéc sèng thµnh thÞ ån µo ®Ó m¬ íc
sèng n¬i nói rõng c¸ch biÖt. C¸c nhµ v¨n viÕt vÒ T©y Nguyªn sau C¸ch
m¹ng víi tÊt c¶ niÒm yªu mÕn, t©m huyÕt b»ng sù g¾n bã vµ am hiÓu s©u
s¾c ®Êt vµ ngêi n¬i ®©y.
Gi¸o s Phong Lª cho r»ng: “NÕu C¸ch m¹ng th¸ng T¸m lµ c¸i mèc lín
®¸nh dÊu sù phôc hng, håi sinh cña toµn bé nÒn v¨n häc d©n téc th× ®èi víi
v¨n häc miÒn nói, ®©y lµ thêi ®iÓm khai sinh”. Khai sinh nÒn v¨n häc viÕt
vÒ miÒn nói c«ng ®Çu thuéc vÒ c¸c nhµ v¨n miÒn xu«i. Ngêi cã c«ng khai
ph¸ v¨n häc viÕt vÒ T©y Nguyªn sau C¸ch m¹ng chÝnh lµ Nguyªn Ngäc. Cã
thÓ nãi c¸nh cöa v¨n häc T©y Nguyªn ®· më ra tõ Nguyªn Ngäc víi tiÓu
thuyÕt §Êt níc ®øng lªn (1955). §ã lµ "con dao ph¸t ®êng rõng" cho v¨n
häc viÕt vÒ T©y Nguyªn, cho c¸c v¨n nghÖ sü miÒn xu«i vµ miÒn nói. T¸c
phÈm ®· g©y ®îc tiÕng vang lín, ®¸nh dÊu bíc ngoÆt lín trong c¸c s¸ng t¸c
vÒ ngêi anh hïng thêi ®¹i; ®ång thêi lµ mét s¸ng t¸c hay vÒ T©y Nguyªn.
T¸c phÈm thÓ hiÖn c¸i nh×n míi vÒ ngêi anh hïng miÒn nói, ph¬ng ph¸p
x©y dùng nh©n vËt ®iÓn h×nh thµnh c«ng, c¶nh vµ ngêi T©y Nguyªn ®îc
miªu t¶ ch©n thùc. Nh÷ng ®o¹n t¶ c¶nh kh«ng rËm r¹p nhng lý thó, gîi
c¶m" [30; 20-21]. T¶ ngêi th× "cã nh÷ng nÐt bót s¾c, gän, ch©n ph¬ng, ®Çy
®ñ mµ kh«ng tØ mØ, rêm rµ". Ng«n ng÷ giµu h×nh ¶nh, thÓ hiÖn râ tÝnh d©n
téc, tr¸nh ®îc viÖc l¹m dông tõ ®Þa ph¬ng nh c¸c t¸c gi¶ kh¸c viÕt vÒ miÒn
15
nói thêng gÆp. T¸c phÈm ®¹t gi¶i nhÊt v¨n nghÖ 1954-1955 cña Héi V¨n
nghÖ ViÖt Nam cïng TruyÖn T©y B¾c cña T« Hoµi ®· kh¼ng ®Þnh thµnh
c«ng cña t¸c phÈm më cét mèc ®Çu tiªn vÒ T©y Nguyªn.
Sau §Êt níc ®øng lªn, Nguyªn Ngäc vÉn tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh ®îc vÞ trÝ
cña m×nh. Mêi n¨m sau, b¶n hïng ca T©y Nguyªn cña Nguyªn Ngäc l¹i ®îc
nèi tiÕp víi t¸c phÈm Rõng xµ nu Gi¶i thëng V¨n nghÖ NguyÔn §×nh ChiÓu
1965. T¸c phÈm ®· x©y dùng ®îc tËp thÓ lµng X« Man anh hïng víi nhiÒu
thÕ hÖ: Cô MÕt, Tnó, DÝt, Heng. NghÖ thuËt viÕt truyÖn ®iªu luyÖn, c¸ch
trÇn thuËt ®Ëm chÊt sö thi, nghÖ thuËt t¶ c¶nh vµ x©y dùng h×nh tîng mang
tÝnh h×nh tîng. V¨n phong trong s¸ng, giµu h×nh ¶nh.
Kh«ng chØ l«i cuèn bëi c«ng cuéc chiÕn ®Êu cña ngêi T©y Nguyªn,
Nguyªn Ngäc cßn bÞ hÊp dÉn bëi thiªn nhiªn vµ nh÷ng di s¶n v¨n ho¸ T©y
Nguyªn. §Ëm nÐt nhÊt lµ nh÷ng bµi viÕt ®îc tËp hîp trong T¶n m¹n, nhí vµ
quªn. §ã nh lµ sù trë vÒ trän vÑn cña Nguyªn Ngäc víi miÒn quª yªu dÊu
víi nh÷ng ph¸t hiÖn míi vÒ cuéc sèng vµ con ngêi T©y Nguyªn vèn ®· quen
mµ vÉn cßn nhiÒu bÝ Èn, cÇn kh¸m ph¸.
Sau Nguyªn Ngäc, ®· cã nhiÒu t¸c gi¶ viÕt thµnh c«ng vÒ T©y Nguyªn.
Cã thÓ kÓ ®Õn ®Çu tiªn lµ nh÷ng bµi th¬ T©y Nguyªn do nhµ th¬ Ngäc
Anh s¸ng t¸c (tríc ®©y cho lµ th¬ ca d©n gian). Næi bËt nhÊt lµ Bãng c©y
K¬-nia. Ngäc Anh (1934-1965), quª §¹i Léc, Qu¶ng Nam b¹n viÕt v¨n cña
Nguyªn Ngäc, trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p ho¹t ®éng ë chiÕn trêng T©y
Nguyªn, g¾n bã vµ am hiÓu cuéc sèng, con ngêi n¬i ®©y. §ã lµ con ngêi
"T©y Nguyªn tõ trong m¸u” [32; 37]. T¸c phÈm ¶nh hëng s©u s¾c v¨n häc
d©n gian, ®Æc biÖt lµ th¬ ca T©y Nguyªn, nã chøa ®ùng t×nh c¶m hån nhiªn,
trong s¸ng, thiÕt tha, khoÎ m¹nh cña ®ång bµo T©y Nguyªn. T×nh c¶m ®ã
g¾n bã víi lý tëng x· héi cao ®Ñp. Nguyªn Ngäc t©m sù: "L¹ lïng thay, t«i
ph¶i viÕt hµng mÊy tr¨m trang h× hôc ®Ó cã chót g× ®ã T©y Nguyªn…. Ngäc
Anh chØ viÕt:
"Bãng trßn che ngùc em
VÒ nhí anh kh«ng ngñ
..Bãng ng¶ che lng mÑ
VÒ nhí anh mÑ khãc
… RÔ mµy uèng níc ®©u
Uèng níc nguån miÒn B¾c,……
Ch¼ng cÇn thªm mét ch÷ nµo, vang ®éng tËn ®¸y lßng ta. Vang ®éng
c¶ t©m hån d©n téc" [32; 38]. T¸c phÈm ®Ëm chÊt T©y Nguyªn nµy ®· trë
thµnh d©n ca chÝnh thèng mµ c¶ T©y Nguyªn chÊp nhËn vµ d©n téc nµo ë
16
T©y Nguyªn: Ba-na, £-®ª, Cor,... ®Òu tù nhËn lµ d©n ca cña m×nh. Bµi th¬ ®·
®îc phæ nh¹c.
Mét nhµ th¬ kh¸c cã s¸ng t¸c hay vÒ T©y Nguyªn lµ nhµ th¬ Thu Bån
víi trêng ca Bµi ca chim Ch¬-rao, ®îc trao Gi¶i thëng NguyÔn §×nh ChiÓu
1965. T¸c phÈm gåm 920 c©u th¬ mang tÝnh chÊt trêng ca kÓ vÒ cuéc ®êi
chiÕn ®Êu cña hai nh©n vËt Hïng vµ Rin, lµ nh÷ng c¸n bé c¸ch m¹ng ngêi
Kinh vµ ngêi Thîng. C¶ hai ®Òu bÞ kÎ thï b¾t, tra tÊn, mua chuéc nh»m chia
rÏ t×nh ®oµn kÕt chiÕn ®Êu cña hai ngêi, hai d©n téc. C¶ hai ®· gi÷ v÷ng tinh
thÇn chiÕn ®Êu, thÓ hiÖn b¶n lÜnh c¸ch m¹ng v÷ng vµng. Tõ c¸i chÕt ®au th¬ng nhng hïng tr¸ng cña c¶ hai ngêi, Thu Bån ®· viÕt nªn t¸c phÈm ngîi
tinh thÇn chiÕn ®Êu cña ngêi d©n trong kh¸ng chiÕn
"Qu©n thï kia ¬i mét bÇy man rî
Bay ®õng hßng khÊt phôc ®êi ta
Bay ®Þnh ®èt ta thµnh hßn than quú l¹y
Trong ¸nh löa hång, ta xuÊt hiÖn mét vßng hoµ”.
T¸c phÈm cßn thÓ hiÖn t×nh yªu, t×nh vî chång cña c¸n bé c¸ch m¹ng,
ph¶n ¸nh cuéc sèng chiÕn ®Êu lao ®éng cña mét miÒn quª h¬ng.
"§Êt níc T©y Nguyªn anh hïng, bÊt khuÊt
Mµu xanh líp líp v« tËn, dÊy lªn
§Çu ®ì vßm trêi, ch©n xoÌ biÓn c¶
Vai v¾t kh¨n m©y, d¶i lôa mÒm".
T¸c gi¶ sö dông h×nh ¶nh chim Ch¬-rao, "con chim kh«ng bao giê chÞu
lÎ ®µn" ®Ó tîng trng cho h×nh ¶nh ngêi anh hïng míi - ngêi anh hïng nh©n
d©n. Trêng ca lµ b¶n giao hëng cña chñ nghÜa anh hïng c¸ch m¹ng gåm
nhiÒu ©m ®iÖu mµ h×nh ¶nh Hïng vµ Rin lµ ©m ®iÖu næi bËt. §ã lµ h×nh ¶nh
võa cã ý nghÜa hiÖn thùc s©u s¾c, võa cã ý nghÜa lý tëng cao c¶. Hoµng
Trung Th«ng ®¸nh gi¸: “Bµi ca chim Ch¬-rao ®îc cÊu t¹o nªn b»ng tÝnh tr÷
t×nh c¸ch m¹ng trµn ®Çy vµ tÝnh chÊt anh hïng ca m¹nh mÏ".
GÇn ®©y, sè ngêi viÕt vÒ T©y Nguyªn kh«ng nhiÒu nhng còng kh«ng Ýt,
trong ®ã næi bËt lªn lµ c©y bót Trung Trung §Ønh víi tiÓu thuyÕt L¹c rõng"
vµ truyÖn ng¾n §ªm nguyÖt thùc. Miªu t¶ hai cuéc bÞ "l¹c vµo T©y
Nguyªn": Mét anh lÝnh bÞ th¬ng, bÞ ®ång ®éi bá sãt trªn chiÕn trêng thµnh
ngêi T©y Nguyªn, bÞ g»ng xÐ gi÷a hai thÕ giíi, hai nÒn v¨n ho¸ ®Òu m¸u thÞt
vµ mét anh lÝnh kh¸c l¹c ®¬n vÞ, sa vµo mét bé l¹c kú l¹ trong mét thø chiÕn
tranh kú l¹. Nh÷ng t×nh huèng ®ã nh chÝnh cuéc ®êi Trung Trung §Ønh. Tõ
®ã, "ta bçng thÊy hiÖn lªn, sèng dËy mét T©y Nguyªn trong tÊt c¶ chiÒu s©u
17
v¨n ho¸, chiÒu s©u minh triÕt võa gi¶n dÞ, th« méc, võa th¨m th¼m, võa thêng ngµy gÇn gòi, cô thÓ, võa huyÒn hoÆc h ¶o, bÊt tËn" [31;82]. Cã thÓ nãi
nh Nguyªn Ngäc, T©y Nguyªn trong chiÕn tranh "®· lµm ra anh, con ngêi
anh, cuéc ®êi anh, sè phËn anh" [32; 81]. T©y Nguyªn "lµ nçi ¸m ¶nh, lµ mª
hoÆc, lµ sù r¬i ch×m, nhÊn ch×m, trïm lªn toµn bé cuéc ®êi anh, mª mÈn
suèt ®êi kh«ng c¸ch g× døt kho¸t ®îc cho ®Õn chÕt". §ã lµ sù hµi hoµ tuyÖt
vêi cña hai nÒn v¨n ho¸ ViÖt - T©y Nguyªn, t¹o nªn mét b¶n s¾c nghÖ thuËt
th©m trÇm, ®Æc s¾c". TiÓu thuyÕt L¹c rõng cña Trung Trung §Ønh ®¹t Gi¶i
thëng tiÓu thuyÕt 1998 - 2000 cña Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam lµ sù ghi nhËn gi¸
trÞ thµnh c«ng cña t¸c phÈm.
Kh«ng thÓ nãi hÕt ®îc vÒ T©y Nguyªn còng nh søc hÊp dÉn cña m¶nh
®Êt nµy víi nghÖ thuËt trong ®ã cã Nguyªn Ngäc.
1.2. Nguyªn Ngäc víi T©y Nguyªn
1.2.1. TiÓu sö vµ sù nghiÖp s¸ng t¸c cña Nguyªn Ngäc
1.2.1.1. TiÓu sö
Nguyªn Ngäc (cßn cã bót danh kh¸c lµ NguyÔn Trung Thµnh, NguyÔn
Kim), tªn thËt lµ NguyÔn Ngäc B¸u. ¤ng sinh ngµy 15 th¸ng 9 n¨m 1932
t¹i thµnh phè §µ N½ng, quª gèc ë x· Th¨ng Uyªn, huyÖn Th¨ng B×nh, tØnh
Qu¶ng Nam, mét m¶nh ®Êt anh dòng kiªn cêng, ®i ®Çu diÖt Mü. M¶nh ®Êt
Êy ®· xuÊt hiÖn nhiÒu trong c¸c s¸ng t¸c cña «ng nh: Trªn quª h¬ng nh÷ng
anh hïng §iÖn Ngäc, §Êt Qu¶ng…
Nhµ v¨n sinh trëng trong mét gia ®×nh viªn chøc nhá. Thuë thiÕu niªn
®ang häc dë dang trung häc th× kh¸ng chiÕn toµn quèc chèng Ph¸p bïng
næ, «ng theo gia ®×nh t¶n c vµo vïng tù do, tiÕp tôc theo häc trêng trung häc
kh¸ng chiÕn. Tèt nghiÖp thµnh chung, n¨m 1950, «ng t×nh nguyÖn nhËp
ngò, ho¹t ®éng nhiÒu n¨m ë chiÕn trêng Liªn khu 5, nhÊt lµ T©y Nguyªn.
¤ng tõng lµ phãng viªn mÆt trËn cña b¸o VÖ quèc qu©n Trung Trung Bé.
§ã lµ qu¸ tr×nh th©m nhËp thùc tÕ, tÝch luü vèn sèng vµ h×nh thµnh nªn t×nh
c¶m g¾n bã víi T©y Nguyªn cña Nguyªn Ngäc.
N¨m 1955, «ng tËp kÕt ra B¾c trong ®éi h×nh s ®oµn 324 vµ ®îc ®iÒu vÒ
tr¹i viÕt g¬ng anh hïng cña Tæng côc ChÝnh trÞ.
N¨m 1957, T¹p chÝ V¨n nghÖ qu©n ®éi thµnh lËp, «ng lµ thµnh viªn
ban biªn tËp ®Çu tiªn, cã lóc lµ Th ký toµ so¹n. N¨m 1962, «ng lµ mét trong
nh÷ng nhµ v¨n qu©n ®éi ®Çu tiªn trë l¹i chiÕn trêng miÒn Nam. Ho¹t ®éng
chiÕn ®Êu cïng qu©n d©n Liªn khu 5 ®· cã lóc «ng c¾m s©u trùc tiÕp lµm
c¸n bé l·nh ®¹o x· trong vïng du kÝch. Nguyªn Ngäc tõng lµ Chñ tÞch Chi
héi V¨n nghÖ Gi¶i phãng Trung Trung Bé kiªm Tæng biªn tËp t¹p chÝ V¨n
18
nghÖ qu©n gi¶i phãng Trung Trung Bé, Trëng Ban v¨n häc thuéc Côc ChÝnh
trÞ Qu©n khu.
Sau ngµy ®Êt níc thèng nhÊt, «ng ®îc bÇu vµo Ban ChÊp hµnh Héi Nhµ
v¨n ViÖt Nam (kho¸ 2), nhËn nhiÖm vô Phã tæng Th ký, BÝ th §¶ng §oµn
Héi Nhµ v¨n, uû viªn Ban ChÊp hµnh Héi Nhµ v¨n kho¸ 3, kho¸ 4. Mét thêi
gian, «ng lµ Tæng biªn tËp tuÇn b¸o V¨n nghÖ. ¤ng tõng lµ ®¹i biÓu Quèc
héi.
Nguyªn Ngäc ®îc ®¸nh gi¸ lµ con ngêi giµu lßng yªu níc, nhiÖt t×nh
c«ng t¸c, t©m huyÕt víi nghÒ, vµ lµ nhµ v¨n cã tµi n¨ng.
1.2.1.2. Sù nghiÖp s¸ng t¸c
Nguyªn Ngäc s¸ng t¸c kh«ng nhiÒu nhng ®· ®Ó l¹i cho nÒn v¨n häc níc nhµ nh÷ng t¸c phÈm cã gi¸ trÞ trªn nhiÒu thÓ lo¹i. C¸c t¸c phÈm chÝnh:
§Êt níc ®øng lªn (tiÓu thuyÕt, 1956), Kû niÖm T©y Nguyªn (truyÖn ng¾n
1957), §øa con (truyÖn ng¾n, 1957), M¹ch níc ngÇm (truyÖn võa, 1960),
RÎo cao (tËp truyÖn, 1961), Rõng xµ nu (truyÖn ng¾n, 1965), §êng chóng ta
®i (tuú bót, 1965), Trªn quª h¬ng nh÷ng anh hïng §iÖn Ngäc (tËp truyÖn
ký, 1969), §Êt Qu¶ng (tiÓu thuyÕt, 1971), §iÖn Bµn (bót ký, 1971), TrËn
®¸nh b¾t ®Çu tõ h«m nay (tuú bót, 1975), Trë l¹i MÌo V¹c (bót ký 1991),
Cã mét con ®êng mßn trªn BiÓn §«ng (bót ký, 1992), Ngêi h¸t rong gi÷a
rõng (ký, 1996), Th¸ng Ninh N«ng (ký, 1996), LÔ thæi tai vµ rîu cÇn (ký
1997), C¸t ch¸y (bót ký, 2002), T¶n m¹n Héi An (ký, 2000), Ngêi nghÖ sü
v« danh ®· sinh ra c©y K'nia, H¹ Long ®¸ vµ níc, Tîng gç rõng giµ (ký,
2000). N¨m 2005 c¸c bµi ký ®îc tËp hîp trong quyÓn Nguyªn Ngäc, t¶n
m¹n, nhí vµ quªn, Nhµ xuÊt b¶n V¨n nghÖ thµnh phè Hå ChÝ Minh.
KÞch b¶n phim:
§Êt níc ®øng lªn
§êng mßn trªn biÓn..
DÞch thuËt: DÞch c¸c t¸c phÈm cña Rolland Barther, Jean Paul Satre,
Milan Kundera, Jacques Dourenes,….
¤ng ®· vinh dù ®îc nhËn c¸c gi¶i thëng: Gi¶i thëng V¨n nghÖ ViÖt
Nam 1954-1955 víi tiÓu thuyÕt §Êt níc ®øng lªn, Gi¶i thëng V¨n nghÖ
NguyÔn §×nh ChiÓu (1965) víi t¸c phÈm Rõng xµ nu, Gi¶i thëng V¨n häc
quèc tÕ, Gi¶i thëng Lotus (B«ng sen) cña Héi Nhµ v¨n ¸-Phi (1973) víi
nh÷ng s¸ng t¸c vÒ cuéc kh¸ng chiÕn thÇn th¸nh cña nh©n d©n ViÖt Nam thêi
kú chèng Mü cøu níc. N¨m 2000, Nguyªn Ngäc vinh dù ®îc Nhµ níc trao
tÆng hu©n ch¬ng ®éc lËp v× nh÷ng cèng hiÕn to lín.
Dï viÕt Ýt, mét sè truyÖn ký chØ míi lµ ph¸c th¶o, cã vÎ cha thËt trän
vÑn nhng nh×n chung, toµn bé s¸ng t¸c cña Nguyªn Ngäc thÓ hiÖn râ xu thÕ
19
- Xem thêm -
.DOC 
69 
134 
89 
