Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Bản sắc dân tộc trong ca khúc mới việt nam...

Tài liệu Bản sắc dân tộc trong ca khúc mới việt nam

.DOC
171
266
106

Mô tả:

QUY ƯỚC VIẾT TẮT VÀ KÝ HIỆU Các chữ và ký hiệu viết tắt - GS: Giáo sư - KHCN: Khoa học Công nghệ - KHXH: Khoa học Xã hội - Nxb: Nhà Xuất bản - TP: Thành phố - tr: trang số - (?): chưa xác định - (…): phần không trích dẫn Các ký hiệu nốt nhạc - C: đô - A: la - D: rê - B: xi giáng - E: mi - H: xi - F: fa - #: thăng - G: xon - b: giáng Các ký hiệu chữ cái trên đây chỉ biểu thị tên nốt nhạc chứ không liên quan tới các quãng cụ thể nào theo quy định của nhạc lí phương Tây. 1 MỤC LỤC Trang Quy ước viết tắt và ký hiệu.............................................................................1 Mục lục.............................................................................................................2 MỞ ĐẦU...........................................................................................................3 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU.................................................................................................8 1.1. Giới thuyết một số khái niệm..................................................................8 1.2. Tình hình nghiên cứu về bản sắc dân tộc trong văn hóa nói chung và trong ca khúc mới ở nước ta.......................................................................144 1.3. Các lý thuyết và phương pháp nghiên cứu được sử dụng trong luận án............................................................................................................32 Tiểu kết............................................................................................................42 CHƯƠNG 2: BẢN SẮC DÂN TỘC TRONG CA KHÚC MỚI VIỆT NAM VÀ NHỮNG BIẾN ĐỔI CỦA NÓ.....................................................44 2.1. Bản sắc dân tộc trong ca khúc mới Việt Nam và những yếu tố tạo nên bản sắc đó........................................................................................................44 2.2. Những biến đổi của bản sắc dân tộc trong ca khúc mới Việt Nam....71 Tiểu kết............................................................................................................91 CHƯƠNG 3: TỪ BẢN SẮC DÂN TỘC TRONG CA KHÚC MỚI VIỆT NAM, GÓP BÀN THÊM VỀ BẢN SẮC DÂN TỘC NÓI CHUNG.........93 3.1. Về bản sắc dân tộc trong quốc gia có nhiều thành phần dân tộc.......93 3.2. Về tính khách quan, chủ quan của bản sắc dân tộc..........................111 Tiểu kết..........................................................................................................111 KẾT LUẬN..................................................................................................125 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA NGHIÊN CỨU SINH ĐÃ CÔNG BỐ THỂ HIỆN NỘI DUNG LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN..........................129 TÀI LIỆU THAM KHẢO..........................................................................129 PHỤ LỤC.....................................................................................................143 2 3 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Lịch sử loài người gắn liền với những nền văn hoá phong phú và đa dạng. Mỗi quốc gia, mỗi tộc người đều có lịch sử hình thành, tồn tại và phát triển khác nhau để tạo nên những nền văn hoá truyền thống đặc trưng của dân tộc ấy. Trải qua hàng ngàn năm dựng nước và giữ nước, người Việt Nam đã tạo cho mình một nền văn hoá độc đáo không lẫn vào với văn hóa của các dân tộc khác trên thế giới, đó cũng chính là bản sắc của dân tộc Việt Nam. Ca khúc mới Việt Nam được hình thành từ những năm 30 của thế kỷ trước, trên cơ sở tiếp thu các kỹ thuật sáng tác cũng như phương thức ghi nhạc của phương Tây. Chính vì vậy, đã có những ca khúc chịu ảnh hưởng đậm nét âm nhạc nước ngoài. Tình hình này kéo dài suốt quá trình phát triển của ca khúc từ khi hình thành cho tới nay, trong đó vấn đề bản sắc dân tộc trong ca khúc mới Việt Nam nói riêng cũng như trong âm nhạc Việt Nam nói chung, luôn là đề tài dành được sự quan tâm của các nhà nghiên cứu. Từ khi đất nước bước vào thời kỳ đổi mới (1986), nhất là trong những năm gần đây, lĩnh vực ca khúc đã và đang có những hoạt động hết sức sôi nổi với các chương trình ca nhạc, các cuộc thi sáng tác ca khúc mới hay các cuộc thi tìm kiếm tài năng diễn ra muôn hình muôn vẻ. Đặc biệt, trong bối cảnh các hoạt động giao lưu văn hóa diễn ra ngày càng gia tăng hiện nay, việc du nhập những yếu tố âm nhạc nước ngoài vào âm nhạc Việt Nam nói chung và ca khúc mới nói riêng cũng ngày càng đa dạng và phức tạp ở cả nội dung lẫn hình thức biểu hiện của tác phẩm. Trong các chương trình ca nhạc hiện nay, người ta thấy bản sắc dân tộc trong nhiều ca khúc bị mờ nhạt, thậm chí có những ca khúc không mang bản sắc dân tộc. Tình hình trên đã gây ra nhiều cuộc tranh luận trong giới âm nhạc 4 và cả ngoài giới âm nhạc. Thậm chí, đã có những bài viết thể hiện sự lo lắng cho nền ca khúc Việt Nam, chẳng hạn như bài Ca khúc trẻ đi về đâu? viết năm 2006 của Đỗ Tuấn, trong bài viết này tác giả chia sẻ: “(…) sáng tác và thưởng thức ca khúc của giới trẻ là nhu cầu không thể thiếu trong xã hội. Tuy nhiên thời gian qua, cả giới nhạc sĩ lẫn người nghe chân chính đều có chung nhận xét: nhạc trẻ giờ đã biến tướng, "bị" bình dân hóa với các giai điệu lai căng, vay mượn các nước.” [119]. Năm 2009, trong bài viết Ca khúc Việt đi về đâu?, tác giả Nguyễn Đình San cũng đã thể hiện sự lo lắng của mình rằng: “(…) những bài hát đang ra đời có khuynh hướng xa lạ với tình cảm lớn lao mang tính truyền thống của người Việt như tình cảm với quê hương xứ sở, Tổ quốc. Nghệ thuật cùng dần xa chất liệu dân gian mà có khuynh hướng lai căng, bắt chước.” [108]… Những lo lắng của các tác giả trên là có cơ sở, bắt nguồn từ thực trạng đời sống ca nhạc nước nhà. Trong đó, nhiều ca khúc đang có nguy cơ xa rời bản sắc dân tộc, nhất là những ca khúc đang phổ biến trong giới trẻ hiện nay. Có thể nói, việc tìm hiểu những khía cạnh liên quan đến bản sắc dân tộc để làm sáng tỏ các vấn đề trên trong bối cảnh hiện nay là cấp thiết. Chính vì vậy, tôi đã chọn đề tài Bản sắc dân tộc trong ca khúc mới Việt Nam làm đối tượng nghiên cứu cho luận án này. 2. Mục tiêu nghiên cứu Với những lý do chọn đề tài nêu trên, mục tiêu nghiên cứu đề ra cho luận án sẽ là: - Tìm hiểu thực chất vấn đề bản sắc dân tộc với những biểu hiện cụ thể của nó trong ca khúc mới Việt Nam. - Chỉ ra những yếu tố nền tảng đối với việc biểu hiện bản sắc dân tộc trong ca khúc mới Việt Nam. 5 - Làm rõ sự biến đổi của phương thức biểu hiện bản sắc dân tộc trong ca khúc mới ở hai giai đoạn lịch sử của đất nước là trước và trong đổi mới. Trên cơ sở đó, đánh giá những tác động của phương thức biểu hiện tới bản sắc dân tộc trong ca khúc Việt Nam thời đổi mới và đưa ra một vài gợi mở có thể góp phần đưa ca khúc Việt Nam phát triển theo hướng dân tộc – hiện đại. - Với kết quả tìm hiểu bản sắc dân tộc trong ca khúc mới Việt Nam, rút ra một số nhận thức về bản sắc dân tộc nói chung. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của luận án chính là bản sắc dân tộc trong ca khúc mới Việt Nam với những khía cạnh liên quan. Phạm vi nghiên cứu: Trong khuôn khổ luận án, không thể phân tích tất cả những ca khúc mới đã được sáng tác cho tới nay. Vì vậy, chỉ có thể lựa chọn một số bài đã và đang phổ biến, được sáng tác ở các giai đoạn lịch sử khác nhau của đất nước gắn với các thế hệ tác giả ca khúc. Chúng tôi đã cân nhắc và lựa chọn 60 ca khúc dự kiến để thực hiện điều tra xã hội học về bản sắc dân tộc trong các ca khúc đó. Sự lựa chọn danh sách ca khúc chính thức cho luận án này sẽ là những ca khúc có tỷ lệ động thuận khá cao trong kết quả đánh giá của công chúng – từ 70% trở lên. Tuy nhiên, trong quá trình nghiên cứu, có thể một số ca khúc khác ở các giai đoạn lịch sử khác nhau sẽ được xem xét thêm – kể cả những bài chúng tôi tự mình lựa chọn hoặc những bài đã được sử dụng trong công trình, bài viết của tác giả khác. Ngoài ra, một số băng, đĩa tiếng và đĩa hình về các chương trình ca nhạc hoặc giọng hát ca sĩ đã phát hành sẽ được sử dụng để tìm hiểu phần hoà âm phối khí cũng như phần biểu diễn. 6 Các ca khúc dành cho các lứa tuổi thiếu niên, nhi đồng và những tác phẩm thuộc thể loại thanh xướng kịch không nằm trong phạm vi nghiên cứu của đề tài này. 4. Ý nghĩa khoa học thực tiễn của luận án - Luận án là công trình đầu tiên nghiên cứu chuyên sâu và toàn diện về bản sắc dân tộc trong ca khúc mới Việt Nam. - Hệ thống hoá những khía cạnh biểu hiện của bản sắc dân tộc trong ca khúc mới dưới góc nhìn âm nhạc học và văn hoá học. - Làm sáng tỏ mối liên hệ giữa các yếu tố cổ truyền dân tộc với bản sắc dân tộc trong ca khúc mới Việt Nam. - Khẳng định vai trò đặc biệt của các yếu tố dân gian đối với việc biểu hiện bản sắc dân tộc trong ca khúc mới Việt Nam. - Chỉ ra những biến đổi cụ thể của bản sắc dân tộc trong ca khúc thời đổi mới và gợi mở phương hướng góp phần gìn giữ bản sắc dân tộc trong ca khúc Việt Nam ở thời kỳ hội nhập quốc tế hiện nay. - Góp bàn thêm về một số vấn đề vẫn còn tồn tại những quan điểm chưa thống nhất hoặc trái chiều liên quan tới bản sắc dân tộc nói chung. Đó là, mối quan hệ giữa các yếu tố dân gian với bản sắc dân tộc, bản sắc dân tộc trong quốc gia có nhiều thành phần dân tộc và bản sắc dân tộc mang tính khách quan hay chủ quan. - Luận án có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo cho việc nghiên cứu những vấn đề liên quan tới bản sắc dân tộc trong âm nhạc nói riêng và văn hóa nói chung. 5. Bố cục luận án Với mục tiêu đề tài đã nêu trên, ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án sẽ gồm 3 chương: - Chương 1: Cơ sở lý luận và tổng quan về tình hình nghiên cứu 7 - Chương 2: Bản sắc dân tộc trong ca khúc mới Việt Nam và những biến đổi của nó - Chương 3: Từ bản sắc dân tộc trong ca khúc mới Việt Nam, góp bàn thêm về bản sắc dân tộc nói chung. 8 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU Trong chương này, chúng tôi sẽ trình bày 3 nội dung chính: một số khái niệm cơ bản, tổng quan về tình hình nghiên cứu cùng những vấn đề đặt ra từ đó và các lý thuyết, phương pháp sẽ được sử dụng để giải quyết các vấn đề trong luận án. Sau đây, xin đi vào nội dung thứ nhất của chương. 1.1. GIỚI THUYẾT MỘT SỐ KHÁI NIỆM Luận án nghiên cứu về bản sắc dân tộc trong ca khúc mới Việt Nam. Vì vậy, trước hết chúng tôi sẽ giới thuyết về hai khái niệm cốt lõi được dùng nhiều trong luận án: “bản sắc dân tộc” và “ca khúc mới”. 1.1.1. Khái niệm “bản sắc dân tộc” Vấn đề bản sắc dân tộc thực ra đã được các nhà nghiên cứu quan tâm từ nhiều năm nay, tuy nhiên vẫn còn những quan điểm cho rằng đây là vấn đề mang tính ước lệ, thậm chí là trừu tượng. Bởi vậy, cần tìm hiểu khái niệm này thông qua các từ điển và cả ý kiến của các tác giả trong những công trình, bài viết có liên quan. Sau đây là chi tiết vấn đề. 1.1.1.1. Khái niệm “bản sắc dân tộc” qua các từ điển Cho tới nay, chưa thấy cuốn từ điển nào đưa ra khái niệm đầy đủ về bản sắc dân tộc. Vì vậy, nghĩa của các từ “bản sắc” và “dân tộc” sau khi được làm rõ sẽ là cơ sở để hiểu về nghĩa chung của cụm từ “bản sắc dân tộc”. Bản sắc (character) – theo Từ điển tiếng Việt thông dụng, là một danh từ mang nghĩa “sắc thái, đặc tính, đặc thù riêng khác1” [65, tr.47]. Với Từ điển tiếng Việt, “bản sắc” cũng là danh từ chỉ “những yếu tố tốt đẹp tạo nên 1 Những chữ viết nghiêng là chúng tôi dùng để nhấn mạnh ý cần nói. 9 một tính chất đặc thù nói chung” [53, tr.82]. Còn Đại từ điển tiếng Việt cho rằng: “bản sắc” là danh từ chỉ sắc thái, đặc tính, đặc thù riêng khác” [66, tr.66]. Những cách giải nghĩa này đã cho thấy “bản sắc” chính là đặc tính, đặc thù riêng có. Dân tộc – một danh từ được Từ điển bách khoa toàn thư Việt Nam giải nghĩa theo các cấp độ khác nhau: “Dân tộc (ethnie) đồng nghĩa với cộng đồng mang tính tộc người” [121], nhưng ở cấp độ khác thì “Dân tộc (nation) hay quốc gia dân tộc là một cộng đồng chính trị – xã hội được chỉ đạo bởi một nhà nước thiết lập trên một lãnh thổ nhất định” [121]. Theo Từ điển tiếng Việt thông dụng thì “dân tộc” (nation, race, nationality) là danh từ chỉ “cộng đồng người được hình thành từ lâu đời, có ngôn ngữ, truyền thống văn hóa, tâm lí đặc trưng” [65, tr.316]. Còn Đại từ điển tiếng Việt giải thích từ “dân tộc” theo ba nghĩa. Nguyên văn như sau: dân tộc dt 1. Cộng đồng người ổn định hình thành trong quá trình lịch sử của xã hội, có chung tiếng nói, lãnh thổ, đời sống kinh tế và tâm lý: đoàn kết dân tộc. 2. Dân tộc thiểu số, nói tắt: ưu tiên học sinh dân tộc - cán bộ dân tộc. 3. Cộng đồng người ổn định làm thành nhân dân một nước, một quốc gia gắn bó với nhau trong truyền thống, nghĩa vụ và quyền lợi: dân tộc Việt Nam [66, tr.399]. Khái niệm này – tuy được giải thích theo ba nghĩa, nhưng nghĩa thứ nhất gần giống với nghĩa thứ ba, cho nên thực ra từ “dân tộc” có thể được hiểu theo hai cấp độ dân tộc có quy mô khác nhau. Ở cấp độ thứ nhất, “dân tộc” ứng với quy mô quốc gia như trong các ví dụ được trích ở trên: “đoàn kết dân tộc”, “dân tộc Việt Nam”. Ở cấp độ thứ hai, “dân tộc” ứng với quy mô dân tộc ít người trong một quốc gia – dân tộc như ở các ví dụ: “ưu tiên học sinh dân tộc”, “cán bộ dân tộc”. 10 Qua cách giải thích của các từ điển, có thể hiểu “dân tộc” là danh từ chỉ một cộng đồng người có lịch sử hình thành cụ thể với những mối liên kết đặc trưng. Dân tộc có hai cấp độ là dân tộc tộc người và dân tộc quốc gia. Với nghĩa của các danh từ “bản sắc” và “dân tộc” ở trên, kết hợp lại thành cụm danh từ “bản sắc dân tộc”, trong đó danh từ “bản sắc” là yếu tố nói lên những đặc tính cốt cách của tất cả mọi sự vật hiện tượng từ nhỏ đến lớn, chẳng hạn như bản sắc cá nhân, bản sắc gia đình, bản sắc địa phương, bản sắc tộc người…, còn danh từ “dân tộc” là yếu tố giới hạn cụ thể cho ý nghĩa của danh từ “bản sắc”, ví dụ: dân tộc tộc người, dân tộc quốc gia… Như vậy, có thể hiểu: bản sắc dân tộc là bản tính, cốt cách của một cộng đồng người với những lối suy nghĩ, tiến hành và biểu hiện văn hóa theo cách riêng của dân tộc mình. 1.1.1.2. Khái niệm “bản sắc dân tộc” qua các công trình, bài viết Trong những năm gần đây, cụm từ “bản sắc dân tộc” thường được các nhà nghiên cứu sử dụng trong các công trình, bài viết, nhất là những bài có liên quan đến lĩnh vực văn hóa nghệ thuật của nước nhà. Một số tác giả còn đưa ra khái niệm cụ thể về cụm từ này nhằm phục vụ cho các mục tiêu liên quan đến văn hóa dân tộc mà họ đang được tìm hiểu. Có thể dẫn ra một số trường hợp: Tìm hiểu về bản sắc dân tộc của văn hóa, các tác giả Đỗ Huy và Trường Lưu cho rằng: “bản sắc dân tộc chính là cách thức tiến hành xây dựng nền văn hoá văn minh của dân tộc ấy” [18, tr.06]. Cũng tìm hiểu bản sắc dân tộc trong lĩnh vực văn hóa, Quang Đạm – tác giả bài viết Thử miêu tả bản sắc dân tộc, bản sắc văn hóa Việt Nam nhận xét: “Bản sắc dân tộc là sắc thái bao quát một cách uyển chuyển, linh hoạt những đặc điểm của một dân tộc tạo nên diện mạo và dạng hình riêng của dân 11 tộc ấy không thể đồng nhất với các dân tộc khác trong cộng đồng khu vực hay là cộng đồng loài người” [62, tr.15]. Phạm Vũ Dũng, trong cuốn Hỏi và đáp về cơ sở văn hoá Việt Nam thì giải thích bản sắc dân tộc như sau: “Bản sắc văn hoá dân tộc (…) là căn cước, là chứng minh thư của văn hoá bất kỳ dân tộc nào. Nó chính là cái để phân biệt văn hoá dân tộc này và văn hoá dân tộc khác, khiến cho văn hoá của dân tộc này không trở thành “cái bóng” của văn hoá dân tộc khác và ngược lại” [46, tr.22]. Tác giả Trần Độ qua bài Về bản sắc dân tộc của văn hóa Việt Nam nhận định: “(…) tìm bản sắc dân tộc là tìm cái cốt lõi, cái tinh túy của tính dân tộc ở mỗi lĩnh vực cụ thể của văn hóa và nghệ thuật” [62, tr.25]. Bàn về bản sắc dân tộc trong lĩnh vực âm nhạc, nhà nghiên cứu Nguyễn Thụy Loan – tác giả bài viết Bàn về biến số - hằng số và bản sắc dân tộc trong âm nhạc Việt Nam viết: “Tìm bản sắc dân tộc trong âm nhạc Việt Nam (…) đó là tìm những gì mà người Việt Nam ưa thích sử dụng trong âm nhạc của mình và gìn giữ chúng trong chiều dài lịch sử.” [30, tr.01]. Trong bài viết Giữ lấy bản sắc trong nền âm nhạc Việt Nam của Nguyễn Thanh có đoạn: “Vậy thì bản sắc văn hóa Việt Nam là gì? (…) ở một giới hạn nào đó cái bản sắc ấy là ngôn ngữ, hơi thở, nhịp điệu, thẩm mỹ của người dân Việt Nam được thể hiện qua ngôn ngữ âm nhạc, mà người nghe thông qua đó sẽ biết chắc chắn đấy là âm nhạc Việt Nam” [44, tr.1111-1112]. Mặc dù khái niệm về bản sắc dân tộc trong các công trình bài viết dẫn ra ở trên được giải thích chủ yếu nhằm phục vụ mục tiêu nghiên cứu của tác giả, chúng đều phản ánh những đặc điểm riêng riêng của một dân tộc, là cái dùng để phân biệt dân tộc này với dân tộc khác. Một điểm cũng cần lưu ý – như đã trình bày ở tiểu mục 1.1.1.1, theo cách giải thích trong các từ điển, từ “dân tộc” có thể được sử dụng và được hiểu theo hai cấp độ khác nhau. Trên thực tế, cho tới nay, ở Việt Nam, từ 12 “dân tộc” cũng vẫn thường được dùng chung cho cả hai cấp độ là quốc gia và tộc người. Chẳng hạn, trong Văn kiện của Đảng về chính sách Dân tộc, điều này đã được thể hiện qua đoạn viết: “Các dân tộc2 trong đại gia đình Việt Nam bình đẳng, đoàn kết, tôn trọng và giúp đỡ nhau cùng tiến bộ” [123, tr.01]; hoặc cũng Văn kiện của Đảng ở Hội nghị đại biểu toàn quốc giữa nhiệm kỳ khóa VII có ghi: “Trong điều kiện kinh tế thị trường và mở rộng giao lưu quốc tế phải đặc biệt quan tâm giữ gìn và nâng cao bản sắc văn hóa dân tộc” [111, tr.01]. Có thể thấy, nội dung đoạn trích thứ nhất thể hiện từ “dân tộc” thay thế từ “tộc người”, còn từ “dân tộc” trong nội dung đoạn trích thứ hai thì thể hiện ở cấp độ “dân tộc quốc gia”. Vì thế, khái niệm bản sắc dân tộc cũng có thể được sử dụng khi nói về văn hóa của một dân tộc theo một trong hai cấp độ nói trên – dân tộc ở cấp độ quốc gia hoặc dân tộc ở cấp độ tộc người. Như vậy, với cách giải thích của các từ điển cũng như cách giải thích của các tác giả công trình, bài viết, có thể định nghĩa: bản sắc dân tộc chính là tính cách riêng của một cộng đồng người với những lối suy nghĩ, tiến hành và biểu hiện văn hóa theo cách của dân tộc mình. Trong một số công trình, bài viết, có khi những cụm từ “tính dân tộc”, “tính cách dân tộc”, “bản sắc văn hóa của quốc gia – dân tộc” được sử dụng thay vì cụm từ “bản sắc dân tộc”. Về cơ bản, những cụm từ trên đều chứa đựng ý nghĩa tương tự như “bản sắc dân tộc”. Bên cạnh đó, như đã trình bày ở phía trên, bởi thuật ngữ “dân tộc” có thể được dùng cho cả hai cấp độ, cho nên, trong luận án này, chúng tôi sẽ tìm hiểu các vấn đề về bản sắc dân tộc ở cả cấp độ tộc người và quốc gia. Ngoài ra, trong một chừng mực nhất định, bản sắc vùng cũng sẽ được xem xét như là một cấp độ cộng cư của những tộc khác nhau trong một địa bàn nhỏ hơn cấp độ quốc gia. 2 Các chữ nghiêng – đậm là chúng tôi muốn nhấn mạnh. 13 Tuy nhiên, để tách bạch hai cấp độ đầu tiên liên quan tới khái niệm này, khi đề cập tới những vấn đề liên quan tới bản sắc dân tộc ở cấp độ quốc gia, chúng tôi sử dụng cụm từ “dân tộc”, còn khi đề cập những vấn đề liên quan tới bản sắc dân tộc của từng tộc trong đại gia đình Việt Nam thì chúng tôi dùng cụm từ “tộc người” hoặc “thành phần dân tộc”. 1.1.2. Khái niệm “ca khúc mới” được dùng trong luận án Trước hết, đây là một khái niệm phổ thông thường dùng để chỉ những ca khúc được hình thành từ những năm 30 của thế kỷ trước, trên cơ sở tiếp thu các thủ pháp sáng tác và phương thức ghi nhạc của phương Tây – như đã nêu ở mục Lý do chọn đề tài. Nhà nghiên cứu âm nhạc Nguyễn Thụy Loan cho rằng “ca khúc mới” là cách gọi tắt của “ca khúc nhạc mới” 3, như một cách để phân biệt với các bài dân ca thuộc loại ca khúc trong âm nhạc cổ truyền Việt Nam. Cụm từ “ca khúc mới” còn thường được nhiều người gọi tắt là “ca khúc” với cách hiểu cùng nghĩa. Có thể dễ dàng tìm thấy cách gọi này ở ngay trang bìa các tuyển tập như: Về quê – 60 ca khúc4 phát triển dân ca người Việt (Nxb Âm nhạc phát hành năm 2002); 30 năm ca khúc Việt Nam 1975 – 2005 (Hội Nhạc sĩ Việt Nam – Nxb Âm nhạc phát hành năm 2005); Bài hát Việt – 99 ca khúc tuyển chọn trong chương trình bài hát Việt 2005 (Nxb Thanh niên phát hành năm 2006)… Vì vậy, trong luận án này, chúng tôi cũng sẽ sử dụng cụm từ “ca khúc mới” theo cả hai cách gọi như trên – “ca khúc mới” hoặc “ca khúc”, cho phù hợp với từng tình huống nghiên cứu. Riêng cụm từ “ca khúc thời đổi mới” cũng mang ý nghĩa là ca khúc mới nhưng được sáng tác ở thời kỳ đổi mới của đất nước. Tiếp theo, xin chuyển sang nội dung thứ hai của chương. 3 Theo bài giảng của nhà nghiên cứu Nguyễn Thụy Loan, Hà Nội tháng 8 - 2013. 4 Chữ nghiêng gạch chân là do chúng tôi muốn nhấn mạnh. 14 1.2. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ BẢN SẮC DÂN TỘC TRONG VĂN HÓA NÓI CHUNG VÀ TRONG CA KHÚC MỚI Ở NƯỚC TA Do mục tiêu nghiên cứu của luận án có liên quan mật thiết tới bản sắc dân tộc nói chung, vì thế trong mục này cần tìm hiểu cả những công trình bài viết liên quan ít nhiều tới bản sắc dân tộc trong văn hóa nói chung của các tác giả đi trước. Xin được bắt đầu bằng tiểu mục dưới đây: 1.2.1. Khái quát về các giai đoạn nghiên cứu Trước khi trình bày tình hình nghiên cứu về bản sắc dân tộc trong ca khúc mới Việt Nam, chúng tôi sẽ xem xét tình hình nghiên cứu về bản sắc dân tộc trong các lĩnh vực văn hóa và âm nhạc nói chung ở nước ta: 1.2.1.1. Trong các lĩnh vực văn hóa và âm nhạc nói chung Việc nghiên cứu về bản sắc dân tộc trong các lĩnh vực văn hóa ở Việt Nam đã có từ lâu. Tuy nhiên, căn cứ vào kết quả phản ánh lịch sử đất nước từ những tài liệu thu thập được, chúng tôi chia tình tình nghiên cứu ở nước ta về bản sắc dân tộc trong văn hóa nói chung thành những giai đoạn sau: a, Giai đoạn trước 1954 Đây là giai đoạn lịch sử khá phức tạp – mặc dù chính quyền thực dân Pháp còn hiện diện công khai trên đất nước ta, nhất là ở những vùng thành thị, vẫn có sự đan xen của các nhóm hoạt động chính trị khác. Đặc biệt, từ khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời (1930) đã trở thành một lực lượng đối lập và tiến tới giành chính quyền (1945). Nhiều ca khúc cách mạng cũng vì thế mà kịp thời ra đời đáp ứng nhiệm vụ đấu tranh cách mạng cùng với không khí hưởng ứng của quần chúng nhân dân. Tuy nhiên, do bối cảnh thực tiễn lịch sử, mọi hoạt động nghiên cứu khoa học giai đoạn này nhìn chung vẫn bị chi phối theo sự quản lý của chế độ thực dân. Được biết có một số một số công trình nghiên cứu về văn hóa Việt Nam của các học giả Pháp, tuy nhiên cho đến nay vẫn không thấy có tài liệu nào có liên quan trực tiếp đến bản sắc dân tộc trong lĩnh vực âm nhạc. 15 Trong những nghiên cứu của tác giả trong nước ở giai đoạn này, chúng tôi chỉ tìm thấy các bài viết ngắn hoặc ghi chép về các cuộc trao đổi, mạn đàm trên các diễn đàn. Trong đó, buổi trao đổi Luận bàn về âm nhạc nước nhà của Trần Quang Quờn, được ghi chép và đăng trên Tân Văn tuần báo số 39, năm 1935 đã gây được sự quan tâm của dư luận trong và ngoài giới âm nhạc. Sau khi đề cương văn hóa của Đảng (năm 1943) được ra đời với ba mục tiêu chính là dân tộc, khoa học và đại chúng, đã xuất hiện thêm một số bài viết. Đáng lưu ý trong đó có bài “Việt Nam tính” trong âm nhạc cũ Việt Nam của Nguyễn Duy Diễn, đăng trên Tạp chí Quê hương số 58 – 59, phát hành năm 1951. Trong đó, tác giả bài viết quan tâm đến sự khác biệt giữa đặc điểm của âm nhạc cổ truyền Việt Nam (tác giả gọi là “âm nhạc cũ”) với đặc điểm của âm nhạc nước ngoài và coi âm nhạc cổ truyền của dân tộc như là “lực” để dựa vào mà phát huy trong âm nhạc mới. Có thể nói, vấn đề bản sắc dân tộc ngay từ giai đoạn này đã được quan tâm. Tuy nhiên, số lượng công trình nghiên cứu cũng như độ dài của chúng vẫn còn khá “khiêm tốn”. b, Giai đoạn 1954 – 1975 Đây là giai đoạn chính quyền thực dân Pháp đã rời khỏi đất nước, miền Bắc bước vào thời kỳ hòa bình, xây dựng chủ nghĩa xã hội và chi viện cho miền Nam vẫn đang dưới chế độ Mỹ ngụy. Trong không khí khẩn trương của cuộc kháng chiến thống nhất đất nước và khẳng định vị thế của dân tộc, đã xuất hiện khá nhiều bài viết về các vấn đề văn hóa của dân tộc. Nhiều bài có nội dung đề tài tiếp thu và phát huy vốn dân tộc theo đường lối văn hóa của Đảng. Có thể kể ra các bài đáng lưu ý: Tình hình và nhiệm vụ (1957) của Đỗ Nhuận, Thực hiện đường lối dân tộc trong âm nhạc hiện đại (1959) của Lưu Hữu Phước, Hội nghị bàn về tính dân tộc và tính hiện đại trong âm nhạc Việt Nam (1969) – bài ghi chép của P.V, 16 Nắm vững vốn dân tộc, học tập tinh hoa thế giới để xây dựng một nền âm nhạc hiện thực xã hội chủ nghĩa Việt Nam (1970), của Hà Huy Giáp và Góp bàn về tính dân tộc trong âm nhạc (1972) của Tú Ngọc. Có một số bài viết khác đề cập đến việc phát huy tính dân tộc trong lĩnh vực thanh nhạc. Đó là các bài: Mấy suy nghĩ về sự phát triển nghệ thuật thanh nhạc dân tộc (1972) của Lô Thanh và Làm thế nào để hát cho có tính dân tộc (1972) của Trần Hiếu. Một số tập sách có nội dung dân tộc cũng đã được xuất bản, đáng lưu ý có cuốn Về tính dân tộc trong âm nhạc Việt Nam do Nhà xuất bản Văn hóa phát hành năm 1972. Đây là cuốn sách tập hợp bài viết của nhiều tác giả về vấn đề bản sắc dân tộc trong âm nhạc. Được biết trong giai đoạn này, dưới chính quyền miền Nam cũ có một số công trình nghiên cứu của người Mỹ về văn hóa Việt Nam. Tuy nhiên, cho đến thời điểm này, chúng tôi vẫn chưa tìm thấy công trình nào của họ có liên quan mật thiết đến đề tài. Nhìn chung, các công trình, bài viết liên quan đến bản sắc dân tộc ở giai đoạn này đã tăng lên đáng kể về cả số lượng và độ dài. c, Giai đoạn 1975 – 1986 Đây là giai đoạn đất nước thống nhất, cả nước đang trong không khí khắc phục hậu quả chiến tranh và xây dựng chủ nghĩa xã hội. Các chính sách văn hóa của Đảng tiếp tục tác động đến hoạt động nghiên cứu, trong đó có lĩnh vực nghiên cứu về bản sắc dân tộc. Có một số bài viết không trực tiếp đi vào phân tích, nghiên cứu chuyên sâu về các vấn đề có liên quan đến bản sắc dân tộc, mà chỉ hưởng ứng chung chung về đường lối văn hóa của Đảng. Chẳng hạn như các bài: Thực hiện phương châm dân tộc – hiện đại trong việc đào tạo nghệ sĩ mới (1976) của Trần Đình Thọ và Lê Anh Trà, Văn hóa – cái dân tộc và quốc tế (1981) của 17 Hồ Sĩ Vịnh và Quan hệ biện chứng giữa dân tộc và quốc tế trong văn hóa (1985) của Hà Xuân Trường… Bên cạnh đó, đã xuất hiện những bài viết đề cập trực tiếp đến vấn đề bản sắc dân tộc dưới góc nhìn của người nghiên cứu khoa học, tiêu biểu là các bài: Tìm hiểu nhịp điệu trong dân ca (1976) của Tú Ngọc, Kế thừa và phát huy truyền thống dân tộc để sáng tạo một nền nghệ thuật tạo hình Việt Nam (vài nét đại cương) (1978) của Nguyễn Đỗ Cung, Suy nghĩ về sức sống Việt Nam qua những chặng đường sử nhạc (1980) của Nguyễn Thụy Loan và Âm nhạc dân gian với tác phẩm chuyên nghiệp (1982) của Nguyễn Viêm. Ngoài ra, chúng tôi còn thấy hai cuốn sách. Một cuốn được viết dưới dạng công trình nghiên cứu “dài hơi” có tiêu đề: Giá trị tinh thần truyền thống của dân tộc Việt Nam (1980) của Trần Văn Giàu, do Nhà xuất bản Khoa học Xã hội công bố. Cuốn sách gồm nhiều chương, có nội dung chủ yếu phác họa và tôn vinh những giá trị văn hóa truyền thống theo diễn trình lịch sử của dân tộc. Cuốn còn lại mang tên Bản lĩnh, bản sắc các dân tộc ở Việt Nam (1980), là một tập hợp nhiều bài viết của các tác giả khác nhau, chủ yếu về các vấn đề liên quan đến văn hóa các tộc người và các tầng lớp xã hội ở nước ta. Có thể nói, trong mười năm của giai đoạn này, tần suất các bài viết tiếp tục tăng lên. Nội dung, đề tài cũng ngày càng phong phú với nhiều xu hướng khác nhau tìm cách lý giải và mô tả về bản sắc dân tộc trong các khía cạnh văn hóa một cách khoa học. Những điều này đã thể hiện mức độ quan tâm của các nhà nghiên cứu ngày càng nhiều so với các giai đoạn trước đây. d, Giai đoạn 1986 – 2012 Đây là giai đoạn đất nước mở cửa hội nhập với thế giới. Trước sự phát triển nhanh của thông tin đại chúng trong nền kinh tế thị trường, các xu thế thời đại đã tác động mạnh đến bản sắc các dân tộc, trong đó có Việt Nam. 18 Vấn đề bản sắc dân tộc ngày càng được các quốc gia trên thế giới quan tâm. Mối quan tâm này lại được cộng hưởng thêm nhờ tinh thần của trào lưu bảo bảo vệ sự đa dạng của bản sắc các dân tộc do UNESCO khởi xướng cuối những năm 80 thế kỷ trước. Ở Việt Nam, tình hình nghiên cứu bản sắc dân tộc được thực hiện đa dạng dưới nhiều hình thức như bài viết, hội thảo, trao đổi trực tuyến, sách… Đặc biệt, sự tiện ích của các trang báo mạng điện tử trong những năm gần đây đã tiếp tục góp phần làm phong phú thêm các hình thức sinh hoạt khoa học của giới nghiên cứu. Về bài viết, có một số miêu tả các biểu hiện bản sắc dân tộc ở những khía cạnh văn hóa, như các bài: Thử miêu tả bản sắc dân tộc, bản sắc văn hóa Việt Nam (1986) của Quang Đạm, Một biểu hiện bản sắc dân tộc trên sân khấu múa (1986) của Lệ Cung. Cũng có những bài theo xu hướng phân tích một số đặc tính liên quan đến bản sắc dân tộc ở một khía cạnh văn hóa nào đó như bài Mối quan hệ giữa bản sắc dân tộc và phát triển hiện đại trong sân khấu cải lương (1998) của Lê Duy Mạnh. Lại có bài viết thể hiện mối quan tâm đến việc gìn giữ và phát huy các vấn đề liên quan đến bản sắc dân tộc, chẳng hạn như bài Giữ lấy bản sắc trong nền âm nhạc Việt Nam (1998) của Nguyễn Thanh. Một số bài bàn về những vấn đề cụ thể của bản sắc dân tộc trong âm nhạc nói chung. Trong bài viết Bàn về biến số - hằng số và bản sắc dân tộc trong âm nhạc Việt Nam (1994) của Nguyễn Thụy Loan, tác giả đã tìm hiểu về âm nhạc cổ truyền Việt Nam thông qua các yếu tố nhạc khí, hệ thống cao độ, thang âm, điệu thức, tiết tấu…và mối qua hệ giữa những yếu tố đó để tạo nên âm điệu đặc trưng mang ý nghĩa bản sắc dân tộc. Ngoài ra, tác giả còn quan tâm đến cả những vấn đề như cấu trúc bài bản, hòa tấu nhạc khí… Từ đó đưa ra những nhận định về biến số hay hằng số trong âm nhạc cổ truyền Việt Nam. Bài viết Giữ lấy bản sắc trong nền âm nhạc Việt Nam (1998) của 19 Nguyễn Thanh thì thể hiện mối quan tâm đến việc gìn giữ và phát huy các vấn đề liên quan đến bản sắc dân tộc. Còn trong bài Vận dụng chất liệu âm nhạc dân gian trong một số tác phẩm giao hưởng Việt Nam (2002), tác giả Nguyễn Thế Tuân lại lưu ý về vai trò của chất liệu âm nhạc dân gian trong việc tạo nên các tác phẩm âm nhạc mang đậm đà bản sắc dân tộc. Ngoài ra, tài liệu trong giai đoạn này còn có nghiên cứu của tác giả người nước ngoài, ví dụ như trong bài viết Điện ảnh Việt Nam – Những bản sắc riêng của Irina Miacova, do Vũ Quang Chính dịch (1988), tác giả đã chứng minh điện ảnh Việt Nam là nền điện ảnh hiện thực xã hội chủ nghĩa. Mặc dù chịu ảnh hưởng của điện ảnh Liên Xô trước đây, nhưng do các mối tác động qua lại với sân khấu và các loại hình nghệ thuật khác trong nước mà nền điện ảnh Việt Nam “có lối đi riêng của mình chứ không chạy theo mô hình của các nước khác”. Về sách, có các cuốn: Bản sắc dân tộc của văn hóa (1990) của Đỗ Huy và Trường Lưu, Bản sắc văn hoá Việt Nam (1998) của Phan Ngọc, Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam (1996) của Trần Ngọc Thêm, Xây dựng và phát triển văn hoá tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc (2001) do Nguyễn Khoa Điềm chủ biên, Nhận diện văn hoá Việt Nam và sự biến đổi của nó trong thế kỉ XX (2002) của Đỗ Huy, Hỏi và giải đáp về cơ sở văn hóa Việt Nam (2006) của nhiều tác giả, Con người môi trường và văn hóa (2003) và Một nhận thức về văn học dân gian Việt Nam (2012) của Nguyễn Xuân Kính, Nghiên cứu văn hoá Việt Nam 20 năm đổi mới, thực trạng và các vấn đề (2006 – 2007) – đề tài cấp bộ của Viện Khoa học Xã hội Việt Nam, do Ngô Đức Thịnh làm chủ nhiệm. Những tài liệu vừa nêu đều có nội dung liên quan ít nhiều đến bản sắc dân tộc trong lĩnh vực văn học hay văn hóa chung. Có một số sách đề cập trực tiếp tới các vấn đề cụ thể của bản sắc dân tộc, có thể dẫn ra: cuốn Văn hóa – Phát triển và Bản sắc (1995) là kết quả 20
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan