BÀI HỌC CỦA
LỊCH SỬ
Tên sách: Bài học của lịch
sử
Tác giả: Will & Ariel Durant
Người dịch: Nguyễn Hiến Lê
Thể loại: Lịch sử
Nhà xuất bản: Tổng Hợp, TP.
HCM – 1/2006
Khổ: 13,5×20,5 cm
Đánh máy (TVE):
quocdung, okal, dqskiu, h2203,
chụt
Sửa chính tả (TVE): Nambun
Chuyển sang eBook (TVE):
tovanhung
Tạo lại eBook (31/10/10): QuocSan
http://www.e-thuvien.com
MỤC LỤC:
Tựa
§I: Do dư ̣
§II: Lich
̣ sử và Trái đất
§III: Sinh vật học lịch sử
§IV: Nòi giống và Lich
̣ sử
§V: Tính tình và Lich
̣ sử
§VI: Luân lí và Lich
̣ sử
§VII: Tôn giáo và Lich
̣ sử
§VIII: Kinh tế và Lich
̣ sử
§IX: Chủ nghĩa Xã hội và Lich
̣ sử
§X: Chính thể và Lich
̣ sử
§XI: Lich
̣ sử và Chiến tranh
Lời người dịch
§XII: Tiến bộ và Suy tàn
Chú thích của người dịch
§XIII: Loài người có thực sự tiến bộ không?
PHỤ LỤC: Loài người khôn hơn mỗi người
Sức khoẻ
Tính dục
Tư cách
Tôn giáo
Kinh tế
Trí tuệ
Một di sản đương khuếch trương
T
Cuốn này chỉ là một kết luận
nên không cần lời tựa. Sau khi
in xong bộ Lịch sử Văn minh từ
thời nguyên thủy tới năm 1789,
chúng tôi đã đọc lại hết để sửa
nhiều lỗi khi viết hoặc khi in,
cả những lỗi bỏ sót nữa. Vừa
làm công việc đó chúng tôi vừa
ghi những biến cố, những lời
phê phán có thể giúp độc giả
hiểu những đại sự của thế giới,
đoán được đại khái, tương lai
ra sao, biết được tính con
người và chính sự các Quốc
gia. Độc giả sẽ thấy chúng tôi
ghi nhiều xuất xứ ở trong các
cuốn của bộ Lịch sử Văn minh,
như vậy, không phải để dẫn
chứng đâu mà chỉ là để đưa ra
ít nhiều thí dụ và lời giải thích
thôi. Chúng tôi đã rán đợi đọc
hết trọn bộ rồi mới kết luận,
nhưng chắc chắn là những ý
kiến chúng tôi có từ lúc đầu đã
ảnh hưởng tới cách chúng tôi
lựa chọn thí dụ. Do đó mà có
lập tiểu luận này. Chúng tôi đã
lập lại nhiều ý mà chính chúng
tôi hoặc những nhà khác trước
chúng tôi, đã diễn rồi: mục
đích chúng tôi không phải là
tìm sự tân kì mà chỉ mong được
hoàn bị, đừng thiếu sót, chúng
tôi tóm tắt kinh nghiệm của
loài người, chứ không trình bày
một phát kiến cá nhân.
CHƯƠNG I: DO DỰ
Sử gia, khi làm xong một
công việc nghiên cứu nào rồi,
thường tự hỏi câu này: công lao
khó nhọc của mình có cống
hiến được chút gì không? Hay
là mình chỉ tìm thấy được cái
thú kể lại những thăng trầm của
các dân tộc, các tư tưởng, chép
lại những “truyện buồn về cái
chết của các vua chúa”? Mình
đã hiểu bản tính con người hơn
những người thường chưa bao
giờ đọc một trang sách nào
không? Lịch sử có giúp mình
hiểu thêm được thân phận con
người không, có hướng dẫn
mình trong sự phán đoán và
hành động không, có chỉ cho
mình cách đối phó với những sự
bất ngờ trong đời sống hoặc
những nỗi phù trầm của thời đại
không? Trong sự liên tục của
các biến cố, mình có tìm được
những nhịp điệu đều đều giúp
mình tiên đoán được những
hành động sau này của nhân
loại hay vận mạng của các
Quốc gia không? Hay là rất có
thể, rốt cuộc, “lịch sử chẳng có
ý nghĩa gì cả”[1]. Chẳng dạy cho
ta được gì cả, mà thời dĩ vãng
mênh mông chỉ là một chuỗi dài
chán ngắt gồm những lỗi lầm
sau này sẽ tái hiện nữa một
cách đại qui mô hơn?
Đôi khi chúng tôi có cảm
tưởng đó mà đâm ra hoài nghi.
Trước hết, chúng ta có biết
thực sự dĩ vãng ra sao không,
cái gì đã thực sự xảy ra không,
hay là lịch sử chỉ như “một ngu ̣
ngôn” không hẳn ai cũng “chấp
nhận”. Bất kì là về biến cố nào,
sự hiểu biết của chúng ta về dĩ
vãng luôn luôn thiếu sót và có
phần chắc là sai lầm nữa: Nó
dựa trên những chứng cứ hàm
hồ, khả nghi của những sử gia
thiên kiến, và có lẽ nó còn chịu
những ý kiến chính trị hay tôn
giáo của chính ta nữa. “Phần
lớn lịch sử là những điều phỏng
đoán, phần còn lại là những
thành kiến”[2]. Ngay một sử gia
tự cho rằng mình đã vượt được
những thiên kiến về xứ sở,
chủng tộc, tín ngưỡng hoặc giai
cấp, cũng để lộ những thiên ái
thầm kín của mình trong cách
lựa choṇ tài liêụ và dùng hiǹ h
dung từ. “Sử gia luôn luôn đơn
giản hoá quá mức (các biến cố)
và trong các đám đông tâm hồn
và biến cố phức tap̣ mênh mông
không làm sao bao quát đươc,̣
ông ta đành phải vôị vàng lưạ
choṇ môṭ số nhỏ sư ̣ kiêṇ và
nhân vâṭ dễ sử dung,
triǹ h
̣
bày”[3].
Vả laị thời này mà rút những
kết luâṇ từ di ̃ vañ g để dùng
trong tương lai thì nguy hiểm
hơn thời nào nữa, vì tốc đô ̣ biến
chuyển bây giờ tăng quá mau.
Năm 1909 Charles Péguy bảo
rằng “Thế giới đã thay đổi trong
ba chuc̣ năm gần đây nhiều hơn
là từ thời chúa Ki Tô”, và môṭ
tiến sỹ vâṭ lý còn trẻ bây giờ có
thể nói thêm rằng môn vâṭ lý từ
1909 đến nay đã thay đổi nhiều
hơn là trong suốt lich
̣ sử thế
giới. Mỗi năm - trong thời chiến
thì có khi là mỗi tháng - laị xuất
hiêṇ môṭ phát minh mới, môṭ
phương pháp mới, môṭ tiǹ h thế
mới, và chúng ta bắt buôc̣ phải
thay đổi lề lối cùng ý nghi ̃ của
ta.
Sau cùng, hiǹ h như có môṭ
yếu tố ngẫu nhiên, có thể là môṭ
yếu tố tư ̣ do, trong sư ̣ tác đông
̣
của vâṭ chất và của con người.
Ngày nay chúng ta không còn
tin rằng các nguyên tử, chứ
đừng nói là các cơ thể, sau này
sẽ phản ứng laị như thời trước.
Các điện tử di chuyển một cách
bí mật, như Thượng Đế của
Cowper[4], và chỉ một chướng
ngại về tính tình hoặc về hoàn
cảnh là có thể làm cho một dân
tộc bị xáo trộn, như khi vua
Alexandre (cổ Hy Lạp) vì quá
say rượu mà chết[5], khiến cho
cả đế quốc mới thành lập của
ông bị tan rã (323 trước T.L),
hoặc như khi Đại đế Frederick
thoát khỏi cảnh quốc gia sụp đổ
nhờ sự lên ngôi của một Nga
hoàng say mê lối sống của
Phổ[6] (1762).
Hiển nhiên là môn soạn sử
không thể là một khoa học
được mà chỉ là một hoạt động,
một nghệ thuật và một triết lí:
Nó là một hoạt động khi tìm tòi
các sự kiện, một nghệ thuật khi
sắp đặt cái mớ sự kiện hỗn độn
thành một trật tự có ý nghĩa,
một triết lí khi đi tìm viễn cảnh
và sự giải minh. “Hiện tại tức là
dĩ vãng đã cuốn lại để cho ta
hành động, mà di ̃ vañ g tức là
hiêṇ taị mở ra để cho ta hiểu
biết” - it́ nhất là chúng tôi nghi ̃
như vâỵ và ước mong như vây.̣
Triết lý giúp chúng ta nhiǹ thấy
bô ̣ phâṇ dưới ánh sáng của toàn
thể, còn “triết lý của sử” thì
giúp chúng ta thấy hiêṇ taị dưới
ánh sáng của di ̃ vañ g. Không
bao giờ đaṭ đươc̣ sư ̣ hoàn toàn,
chúng tôi biết vây!
̣ Viễn ảnh
tổng quát chỉ là môṭ thi ̣ảo giác.
Chúng ta không thể biết đươc̣
toàn thể lich
̣ sử nhân loai,̣ chắc
là trước Sumer[7] và Ai Câp̣ đã
có những nền văn minh khác.
Chúng ta chỉ mới khai quâṭ các
di tić h hồi gần đây! Chúng ta
phải làm viêc̣ bằng những kiến
thức cuc̣ bô,̣ không troṇ ven,̣ và
chúng ta chỉ tam
̣ thời phỏng
đoán thôi, về sử hoc̣ cũng như
về khoa hoc,̣ chiń h tri ̣hoc,̣ phải
thâṇ trong
̣ đừng tin các quy tắc,
các đinh
̣ thức, bất kỳ đinh
̣ thức
nào. “Lich
̣ sử bất chấp cái tham
vong
̣ của ta muốn dồn dòng lich
̣
sử vào những đường vach
̣ sẵn
của luâṇ lý, nó thoát ra khỏi
những quy nap̣ khái quát của ta,
nó phá tan những quy tắc của
ta, nó kỳ cuc̣ lắm”. Chưa biết
chừng, trong những giới haṇ đó,
chúng ta laị hoc̣ đươc̣ của lich
̣
sử tam
̣ đủ để kiên nhẫn chiụ
đưng
̣ đươc̣ thưc̣ taị và tôn trong
̣
những ảo tưởng của nhau.
Con người là môṭ khoảnh
khắc trong thời gian của các
tinh tú, một khách qua đường
trên địa cầu, một bào tử của
chủng loại, một miêu duệ của
nòi giống, một phức hợp gồm
thể xác và tinh thần, một phần
tử của một gia đình và một cộng
đồng, một tín đồ hay một kẻ
hoài nghi, một đơn vị kinh tế và
có lẽ là công dân một quốc gia
hoặc là binh sĩ trong một quân
đội nữa. Vậy thì chúng ta có
thể lần lượt đứng về phương
diện thiên văn, địa chất, địa lí,
sinh lý, nhân chủng, tâm lí, luân
lí, tôn giáo, kinh tế, chính trị và
chiến tranh, mà tự hỏi lịch sử về
mỗi phương diện đó, dạy cho
chúng ta biết được những gì về
- Xem thêm -