Tài liệu Ba mô hình truyện lịch sử trong văn xuôi hiện đại Việt Nam tt

VIỆN HÀN LÂM O X V ỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGÔ THANH HẢI BA MÔ HÌNH TRUYỆN LỊCH SỬ TRONG VĂN XUÔI HIỆN ĐẠI VIỆT NAM Chuyên ngành: Lý luận văn học Mã số: 9 22 01 20 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC HÀ NỘI - 2018 Công trình được hoàn thành tại: VIỆN HÀN LÂM O X V ỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS LA KHẮC HÒA Phản biện 1: …………………………….. Phản biện 2: …………………………….. Phản biện 3: …………………………….. Luận án được bảo vệ tại Hội đồng chấm luận án cấp Học viện, họp tại Học viện Khoa học Xã hội, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam, 477 Nguyễn Trãi, Thanh Xuân, Hà Nội. Vào hồi ….giờ … ngày … tháng … năm 201… Có thể tìm hiểu luận án tại: - Thư viện Quốc gia Việt Nam - Thư viện Học viện Khoa học Xã hội MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài 1.1. Truyện lịch sử là thể loại phát triển mạnh mẽ, đạt được nhiều thành tựu với những tác giả, tác phẩm xuất sắc, trở thành một khuynh hướng văn xuôi hiện đại tiêu biểu. Từ những năm 1980 trở lại đây, truyện lịch sử có bước chuyển biến lớn với những cách tân, sáng tạo độc đáo, tạo nên sự khác biệt so với giai đoạn trước. Nhiều hiện tượng truyện lịch sử nổi bật, gây tiếng vang lớn, thu hút được sự quan tâm đặc biệt của giới nghiên cứu, phê bình, tạo ra những cuộc tranh luận sôi nổi, trở thành vấn đề thời sự văn học. Tuy nhiên, hệ thống lý thuyết thể loại truyện lịch sử làm điểm tựa, nền tảng cho nghiên cứu, phê bình, tiếp nhận vẫn còn khá khiêm tốn, tản mạn, chưa có tính hệ thống. Đây là vấn đề bức thiết, đòi hỏi cần có những nghiên cứu chuyên sâu, khái quát, xây dựng hệ thống lý thuyết thể loại khoa học, toàn diện. 1.2. Trên thực tế, các nghiên cứu về truyện lịch sử ở Việt Nam chủ yếu dựa trên hai nền tảng lý thuyết: Lý thuyết phản ánh và góc nhìn thi học của ristote. Vì thế, phương pháp nghiên cứu, cách tiếp cận cổ điển này bộc lộ nhiều hạn chế, dẫn đến cái nhìn độc đoán, phiến diện, chỉ thấy hiện tượng, lớp vỏ ngôn từ bề ngoài mà chưa làm rõ hạt nhân cấu trúc bề sâu của tác phẩm/ thể loại, gây ra những cuộc tranh luận không có hồi kết. hính thực trạng này đòi hỏi cần có một cách tiếp cận khác, lối tư duy vấn đề toàn diện, mới mẻ, thấu đáo hơn. 1.3. Trong nhà trường hiện nay, truyện lịch sử và các tác phẩm khai thác đề tài lịch sử được đưa vào giảng dạy ở nhiều mức độ, phạm vi khác nhau. Việc khai thác, tiếp cận, lý giải các tác phẩm đó vẫn còn nhiều lúng túng, bất đồng, chưa thật thỏa đáng. Thực trạng này bắt nguồn từ việc thiếu một công cụ lý thuyết, phương pháp tiếp nhận, cách tư duy vấn đề thể loại văn học với những đặc trưng riêng. 1.4. Với đề tài “Ba mô hình truyện lịch sử trong văn xuôi hiện đại Việt Nam”, chúng tôi quan niệm truyện lịch sử như một loại hình diễn ngôn, đi sâu tìm hiểu hạt nhân cấu trúc thể loại. ướng đi này sẽ góp phần lấp đầy những khoảng trống lý thuyết thể loại còn để ngỏ, lý giải những hiện tượng truyện lịch sử phức tạp, gây nhiều tranh cãi, giải quyết những bất đồng quan điểm trong nghiên cứu, giảng dạy và thực tiễn sáng tác. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Nhận diện/ mô tả lịch sử thể loại truyện lịch sử dưới ánh sáng của lý thuyết mới – lý thuyết diễn ngôn. Từ đó, luận án làm sáng tỏ một số khía cạnh lý thuyết và lịch sử văn học dưới góc nhìn cấu trúc thể loại. 1 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Thứ nhất: Điểm lại, tổng hợp, khái quát hóa lịch sử nghiên cứu truyện lịch sử ở trong và ngoài nước qua các công trình tiêu biểu. Thứ hai: Xây dựng một nền tảng lý thuyết thể loại truyện lịch sử trên cơ sở lý thuyết diễn ngôn và các mẫu gốc trần thuật, làm điểm tựa để đưa ra ba mô hình truyện lịch sử cụ thể; khảo sát, lý giải một số hiện tượng truyện lịch sử tiêu biểu trong văn học Việt Nam hiện đại. Thứ ba: Đi sâu phân tích, lý giải, diễn giải ba mô hình truyện lịch sử: truyền thuyết, dụ ngôn, giai thoại 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Thể loại truyện lịch sử từ góc nhìn lý thuyết diễn ngôn, thực hiện chiến lược giao tiếp đặc thù với ba mô hình cấu trúc gồm truyền thuyết, dụ ngôn và giai thoại, qua việc khảo sát các hiện tượng tiêu biểu. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nội dung: quan niệm và những đặc trưng cơ bản của thể loại truyện lịch sử với tư cách là một loại hình diễn ngôn; mô tả, khảo sát, diễn giải cụ thể ba mô hình cấu trúc nền móng. Phạm vi tư liệu khảo sát: Những tác phẩm truyện lịch sử trong văn học hiện đại Việt Nam (từ đầu thế kỷ XX đến nay) bao gồm tiểu thuyết và truyện ngắn viết về lịch sử. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở phương pháp luận Luận án sử dụng lý thuyết diễn ngôn, chủ yếu của V.I.Chiupa làm cơ sở. Ngoài ra, chúng tôi cũng sử dụng các lý thuyết khác như: tự sự học hiện đại, ký hiệu học văn hóa và thi pháp học. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Luận án sử dụng kết hợp một số phương pháp nghiên cứu chủ yếu sau: Phương pháp luận của lý thuyết diễn ngôn và ký hiệu học văn hóa, Phương pháp nghiên cứu loại hình, Phương pháp thống kê, phân loại, Phương pháp lịch sử và phương pháp xã hội học. Ngoài ra, trong luận án, chúng tôi còn sử dụng một số thao tác khác như là so sánh đồng đại và so sánh lịch đại, đối lập, tổng hợp, hệ thống hóa… để hỗ trợ cho các phương pháp nghiên cứu trên. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án 2 Thứ nhất: đưa ra một quan niệm về thể loại truyện lịch sử trên nền tảng lý thuyết diễn ngôn và những cấu trúc nền móng của văn học nhân loại cổ xưa. Thứ hai: dựa vào nền tảng lý thuyết thể loại đã xây dựng, chúng tôi chia truyện lịch sử thành ba mô hình: truyền thuyết, dụ ngôn và giai thoại, làm rõ hạt nhân cấu trúc, đặc trưng cơ bản của mỗi mô hình. Thứ ba; đem đến một góc nhìn, một cách tiếp cận mới mẻ về văn học sử từ góc nhìn thể loại. Thứ tư: những kết quả nghiên cứu về truyện lịch sử của chúng tôi tiếp tục đặt ra một vấn đề, thực ra không mới, song cần nhìn nhận nghiêm túc và có sự thay đổi, nhất là với các chương trình lý thuyết nền tảng: vấn đề quan niệm văn học, nhất là đặc trưng, bản chất và chức năng của văn học. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án Ý nghĩa lý thuyết: Một mặt, luận án đưa ra cách hiểu, diễn giải lý thuyết diễn ngôn và một số lý thuyết về tự sự học hiện đại thông qua góc nhìn cấu trúc thể loại. Mặt khác, từ những lý thuyết nền tảng và cấu trúc nền móng, chúng tôi đưa ra quan niệm lý thuyết riêng về truyện lịch sử; hạt nhân của ba mô hình cấu trúc truyền thuyết, dụ ngôn và giai thoại. Ý nghĩa thực tiễn: khảo sát, khái quát, tổng kết bước đầu các xu hướng truyện lịch sử trong văn học Việt Nam hiện đại. Từ đó, chúng tôi hướng tới một góc nhìn khác, không nặng về đánh giá theo kiểu khen, chê, cao, thấp mà đi sâu vào lý giải cơ chế, hạt nhân cấu trúc tạo ra tác phẩm với tư cách là diễn ngôn thể loại và diễn ngôn của cá nhân nhà văn. húng tôi đi sâu lý giải một số hiện tượng truyện lịch sử phức tạp, gây nhiều tranh cãi bằng lý thuyết mới, trên nhiều phương diện, góc cạnh khác nhau. 7. Cơ cấu của luận án: Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận án triển khai qua 4 chương: Chương 1. Tổng quan về tình hình nghiên cứu Chương 2. Mô hình truyền thuyết lịch sử Chương 3. Mô hình dụ ngôn lịch sử Chương 4. Mô hình giai thoại lịch sử 3 NỘI DUNG Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu truyện lịch sử 1.1.1. Một số nghiên cứu ở nước ngoài ác nhà nghiên cứu ở phương Tây đã dành mối quan tâm cho tiểu thuyết lịch sử từ rất sớm qua thực tiễn sáng tác của các nhà văn thế kỷ X X, XX. Vấn đề họ quan tâm cũng là vấn đề muôn thuở là chất liệu lịch sử được xử lý, diễn giải như thế nào, nhà văn sáng tạo, hư cấu ra sao. ai góc cạnh sự thật và sáng tạo vẫn là mối quan tâm xuyên suốt như những sợi dọc ngang tạo nên tấm áo nhiều màu sắc nghiên cứu tiểu thuyết lịch sử. Đó là các quan điểm của G.Lukacs, L.Tolstoi, M. undera, đặc biệt là hệ thống quan điểm của hai tác giả Dorothy Brewster và Jonh Bureell trong cuốn “Tiểu thuyết hiện đại”. Một trong những luận điểm quan trọng, tạo tiền đề tư tưởng, nền tảng lý thuyết và phương pháp luận khi nghiên cứu lịch sử và tiểu thuyết lịch sử là của nhà nghiên cứu người Mỹ ayden White với mệnh đề nổi tiếng: “lịch sử như là tự sự” (history as narrative). Những nghiên cứu và quan điểm ở ngoài nước này đều là những căn cứ lý thuyết quan trọng, gợi mở cho chúng tôi cách thức và phương pháp tiếp cận với truyện lịch sử một cách khoa học, khách quan, thỏa đáng. 1.1.2. Những nghiên cứu nổi bật ở Việt Nam Qua khảo sát, chúng tôi nhận thấy các nghiên cứu về truyện lịch sử ở Việt nam có thể gộp thành 3 xu hướng: Nghiên cứu về mối quan hệ giữa văn và sử, Nghiên cứu truyện lịch sử như một khuynh hướng văn xuôi tự sự trong tiến trình vận động của lịch sử văn học dân tộc, Nghiên cứu thi pháp thể loại truyện lịch sử từ lý thuyết văn học hiện đại. Xu hướng nghiên cứu mối quan hệ giữa văn và sử thu hút nhiều nhà nghiên cứu, phê bình và các nhà văn viết truyện lịch sử. ác bài viết tập trung vào các hiện tượng truyện lịch sử nổi bật, gây tiếng vang lớn, nhiều ý kiến trái chiều, đôi khi dẫn đến những cuộc tranh luận căng thẳng, không có hồi kết trên báo chí như truyện ngắn lịch sử của Nguyễn uy Thiệp, tiểu thuyết Nguyễn Xuân hánh, oàng Quốc ải, Nguyễn Mộng Giác, Nguyễn Quang Thân, Bùi Việt Sỹ… Cuộc tranh luận xoay quanh những tác phẩm của Nguyễn uy Thiệp được Phạm Xuân Nguyên tập hợp, in trong cuốn sách “Đi tìm Nguyễn Huy Thiệp”; các tiểu thuyết của Nguyễn Xuân hánh được Viện Văn học và nhà xuất Bản Phụ nữ tổ chức cả một hội thảo riêng, quy mô… 4 ách tiếp cận truyện lịch sử như một khuynh hướng văn xuôi tự sự trong tiến trình vận động của lịch sử văn học dân tộc chủ yếu là những công trình lớn như luận án, chuyên luận. Nổi bật là luận án Tiến sĩ “Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ những năm đầu thế kỷ XX đến 1945 (diện mạo và đặc điểm)” (1999) của Bùi Văn Lợi, chuyên luận“Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam sau 1945” của Nguyễn Thị Tuyết Minh, “Văn xuôi Việt Nam sau 1975” của Nguyễn Thị Bình. Các công trình này chủ yếu tái hiện diện mạo tiểu thuyết lịch sử trong tiến trình vận động, phát triển của văn học dân tộc, làm nổi bật thành tựu, hạn chế ở hai bình diện nội dung, nghệ thuật, bước đầu đưa ra quan niệm, góc nhìn về thể loại. Gần đây, nhiều nhà nghiên cứu tiếp cận truyện lịch sử từ các lý Tiêu biểu là các bài viết của Nguyễn Văn Hùng, Cao Kim Lan, Lã Nguyên, Trần Đình Sử… Dù viết về các hiện tượng hay lý thuyết thì các tác giả đã đưa ra nhiều luận điểm quan trọng về lý thuyết thể loại từ quan niệm đến những biểu hiện, cách tiếp cận thể loại, đặc biệt là coi tiểu thuyết lịch sử như một loại hình diễn ngôn, chiến lược trần thuật, mô thức tự sự. 1.2. Quan niệm về thể loại và cấu trúc thể loại 1.2.1. Thể loại và cấu trúc thể loại trong nghiên cứu văn học Quan niệm truyền thống: Đó là quan niệm của các công trình nghiên cứu cổ điển phương Đông và phương Tây, tiêu biểu là ristote, eghen, Bielinski, mỹ học Mác xít. Dù có những lý giải, phân chia khác nhau song tựu chung lại, các nhà nghiên cứu thống nhất tinh thần chia thành ba loại hình: tự sự, trữ tình và kịch. ách chia ba này xuất phát từ nền tảng lý thuyết phản ánh và coi văn học là sự mô phỏng. Quan niệm hiện đại: hủ yếu là những công trình nghiên cứu lý thuyết phương Tây thế kỷ XX như chủ nghĩa hình thức Nga, chủ nghĩa cấu trúc, giải cấu trúc, ký hiệu học văn hóa, thi pháp học, phân tâm học, lý thuyết diễn ngôn… hủ nghĩa hình thức Nga đề cao thao tác “lạ hóa”; trường phái Pospelov chia văn học theo ba thể tài: sử thi, thế sự và đời tư; Todorov nghiên cứu thể loại từ văn bản tác phẩm; ntoine ompagnon đưa ra quan niệm: “Thể loại như là mô hình đọc”; M.Bakhtin coi văn học là một thể loại lời nói, một loại hình diễn ngôn. Những quan điểm này là nền tảng lý thuyết quan trọng cho đề tài của chúng tôi. 1.2.2. Truyện lịch sử như một loại hình diễn ngôn văn học Theo V. . hiupa, “Diễn ngôn (tiếng Pháp: discours – lời nói) - là phát ngôn, hành động lời nói tạo sinh văn bản gồm người nghe bình đẳng với người nói và được xem là “sự kiện giao tiếp tương tác văn hoá xã hội” (Van Dijk) giữa chủ thể, khách thể và người tiếp nhận. V. . hiupa đã phân tích cụ 5 thể vai trò của mỗi thẩm quyền diễn ngôn: “Thẩm quyền của cái được biểu đạt; Thẩm quyền sáng tạo; Thẩm quyền tiếp nhận. Bên cạnh đó, diễn ngôn còn chịu sự chi phối từ bên ngoài, là những quyền lực chính trị, tri thức, văn hóa… ũng như nhiều loại hình diễn ngôn khác, tiểu thuyết lịch sử được tạo nên và bị chi phối của những trật tự (thẩm quyền) từ bên trong và bên ngoài. Những yếu tố ấy chuyển hóa thành những mã nghệ thuật riêng, phù hợp. húng tôi nhận thấy có ba mã cơ bản chi phối loại hình diễn ngôn truyện lịch sử: mã lịch sử, mã thể loại và mã tư tưởng hệ. + Mã lịch sử: Đó là các yếu tố lịch sử như sự kiện, biến cố, nhân vật, trạng thái... nào đó của lịch sử trong tác phẩm. Ở đây chúng tôi quan niệm: lịch sử cũng là một loại hình diễn ngôn về cái đã xảy ra, thuộc về quá khứ, những quá trình đã hoàn tất của loài người, xã hội. Nó giống tiểu thuyết lịch sử ở chỗ đều là những hình thức chuyện kể, những diễn ngôn trần thuật. + Mã thể loại: là nhân tố chính chi phối diễn ngôn tiểu thuyết lịch sử. Đó là những đặc trưng thể loại truyện kể được thể hiện trên các bình diện: trần thuật, kết cấu, không gian, thời gian, ngôn ngữ, bút pháp. Lịch sử được coi là một loại ngôn ngữ, một mã nghệ thuật đặc thù. Điều then chốt là tư duy tiểu thuyết thể hiện qua tính đối thoại đa thanh, tư duy đa nguyên, dân chủ. + Mã tư tưởng hệ: Mỗi chủ thể diễn ngôn phải gắn với một không gian, bối cảnh thời đại, tư tưởng – ý thức hệ, tâm lý và xu hướng thẩm mĩ,vô thức tập thể và tư duy bầy đàn mặc định. nh phải phát ngôn trong những vùng quy định của các thẩm quyền chính trị, văn hóa, đạo đức, tôn giáo, tri thức... Vì vậy, tư tưởng hệ chi phối lớn đến việc xử lý đề tài, chọn điểm nhìn, tính chất diễn ngôn mà nhà tiểu thuyết lịch sử tạo nên cho mình. 1.3. Quan niệm chung về mô hình truyện lịch sử 1.3.1. Khái niệm mô hình Với quan niệm thể loại văn học như một chiến lược giao tiếp diễn ngôn, khái niệm mô hình cấu trúc thể loại trên đây chính là mô hình cấu trúc giao tiếp tự sự. Đó là phương tiện để chúng tôi tiến hành những nghiên cứu cụ thể về truyện lịch sử trên hai bình diện: bình diện truyền thống đặt trong hệ thống các mẫu gốc trần thuật từ kho tàng thể loại văn học dân gian và bình diện khởi xướng với những cách tân, biến thể và sáng tạo của tác giả, tức là trong tiến trình và sự tiến hóa của thể loại. ác thể loại khi thực hiện chiến lược giao tiếp diễn ngôn của mình sẽ hướng tới một trong ba mục đích: truyền đạt tri thức, rút ra các bài học hay đưa tin tức mới. 1.3.2. Khái niệm mô hình truyện lịch sử 6 Mô hình truyện lịch sử, theo đó bao gồm những hạt nhân cấu trúc cơ bản sau: 1/ hủ thể phát ngôn/ tác giả sáng tạo được thể hiện trong hình tượng người kể chuyện; 2/ Bức tranh thế giới được tạo dựng (hiện thực được phản ánh/ sáng tạo ra; 3/ Ngôn ngữ nghệ thuật tự sự đặc thù tạo nên nguyên tắc kết nối/ ngữ pháp truyện kể riêng; 4/ Đối tượng người nghe/ đọc câu chuyện được kể mà chủ thể diễn ngôn hướng tới. hi sử dụng khái niệm mô hình truyện lịch sử để khảo sát, phân loại tác phẩm, chúng tôi hướng đến nội hàm rộng nhất vừa mang ý nghĩa của loại hình, vừa là chiến lược tự sự/ trần thuật, vừa là các phương thức chiếm lĩnh, thể hiện bức tranh thế giới bằng thủ pháp nghệ thuật riêng. Qua khảo sát bước đầu, chúng tôi nhận thấy truyện lịch sử có thể chia thành ba mô hình cấu trúc truyền thuyết, dụ ngôn và giai thoại giống như ba mẫu gốc văn học trần thuật. Tiểu kết chương 1 Truyện lịch sử phát triển mạnh mẽ, trở thành đối tượng của rất nhiều nhà nghiên cứu, phê bình, các cuộc hội thảo, sinh hoạt học thuật văn chương. Bằng những trải nghiệm nghiên cứu và tư liệu của bản thân, chúng tôi nhận thấy có ba khuynh hướng tiếp cận truyện lịch sử chủ yếu: nghiên cứu mối quan hệ giữa văn và sử theo góc nhìn phản ánh luận; nghiên cứu truyện lịch sử như một khuynh hướng trong tiến trình vận động, phát triển của nền văn học dân tộc bằng con mắt quan sát của văn học sử; nghiên cứu văn bản tác phẩm dưới góc nhìn của các lý thuyết phê bình hiện đại như tự sự học, ký hiệu học văn hóa, lý thuyết diễn ngôn. Từ góc nhìn lý thuyết diễn ngôn, chúng tôi quan niệm truyện lịch sử là một loại hình diễn ngôn độc đáo về lịch sử bằng văn học. Diễn ngôn truyện lịch sử thực hiện một chiến lược giao tiếp giữa chủ thể, đối tượng tiếp và cái được tham chiếu. Ba mã lịch sử, thể loại và tư tưởng hệ sẽ chi phối, tạo nên các đặc tính riêng, hình thành những mô hình cấu trúc truyện lịch sử độc đáo, gồm kiểu truyền thuyết, kiểu dụ ngôn và kiểu giai thoại. 7 Chương 2: MÔ HÌNH TRUYỀN THUYẾT LỊCH SỬ Nhìn từ quá trình thực hiện chiến lược giao tiếp diễn ngôn, truyền thuyết được xem là một trong ba mẫu gốc của diễn ngôn trần thuật. hi chi phối và thực hiện một chiến lược trần thuật riêng, truyền thuyết tạo nên một mô hình cấu trúc nền móng cho văn học mà tiêu biểu là các thể loại: sử thi, truyền thuyết, cổ tích. Trong luận án này, chúng tôi không tiếp cận truyền thuyết như một thể loại folklore mà xem xét khái niệm này từ góc độ mô hình cấu trúc nền móng, một cổ mẫu trong kho tàng ký ức thể loại văn học. ó một xu hướng truyện lịch sử viết theo mô hình truyền thuyết với các tác giả tiêu biểu : Nguyễn Tử Siêu, Lan hai, Nguyễn Triệu Luật, Nguyễn uy Tưởng, à Ân, oàng Quốc ải… 2.1. Chủ thể xác tín về chân lý gắn với những câu chuyện hồi sinh Lịch sử trong diễn ngôn truyền thuyết lịch sử thống nhất với diễn ngôn biên niên chính sử, chủ yếu diễn giải, cụ thể hóa các nguồn tri thức đã được ghi lại, thừa nhận như sự thật duy nhất. Tất cả nhằm mục đích làm tăng tính chất chân thực, khả năng, mức độ đáng tin cậy của người sở đắc tri thức mà những tri thức đó vốn khó có thể kiểm chứng. Cho nên chủ thể của mô hình cấu trúc này luôn là người xác tín về tri thức không thể kiểm chứng. Chủ thể ấy kiến tạo ba câu chuyện lịch sử nổi bật bằng ngôn ngữ văn học, cụ thể là: 2.1.1. Câu chuyện dựng nước và giữ nước - Câu chuyện dựng nước và chống ngoại xâm giữ nước, cứu nước luôn là câu chuyện nổi bật, xuyên suốt qua nhiều giai đoạn phát triển của diễn ngôn truyền thuyết lịch sử, trở thành một đề tài lớn, để nối tiếp, phát huy truyền thống yêu nước chống ngoại xâm của dân tộc đã ghi trong sử sách và thể hiện qua hàng ngàn tác phẩm văn học cổ kim. ác nhà văn luôn chọn những thời điểm lịch sử đầy biến động, tình thế đất nước lâm nguy trước hiểm họa ngoại xâm để câu chuyện được tô đậm, tác động mạnh mẽ đến cảm xúc, lòng tự tôn dân tộc của người đọc. - Bản chất của những câu chuyện này là chuyện của người chiến thắng, gắn với niềm tự hào dân tộc, tinh thần đấu tranh bất khuất, niềm tin mãnh liệt vào tương lai. Do đó, lịch sử trong diễn ngôn tự sự trải dài theo lịch sử của dân tộc, với những sự kiện và con người cụ thể đã lưu danh thiên cổ. Câu chuyện này được thể hiện rõ trong các truyện lịch sử của Nguyễn Tử Siêu, Nguyễn Triệu Luật, Nguyễn Hoàng Quốc Hải, Hà Ân, Nguyễn Mộng Giác… 8 uy Tưởng, 2.1.2. Câu chuyện thời thế biến thiên dâu bể Câu chuyện về biến chuyển thời thế, đổi thay chính trị, xã hội trong lịch sử cũng là câu chuyện lớn, xuyên suốt trong mô hình truyền thuyết lịch sử. Lát cắt lịch sử được khai thác phổ biến là những khúc cuối của một triều đại, thời thế suy vi, tàn, mạt hay sự chuyển giao của các giai đoạn. Góc nhìn truyền thuyết giúp người đọc có thêm nhiều tri thức lịch sử, hiểu về thời cuộc, quy luật vận hành của xã hội qua những diễn giải riêng của chủ thể diễn ngôn. Những tác phẩm khai thác câu chuyện này thường mang nhiều suy tư, chiêm nghiệm, triết lý. Tiêu biểu là các tác phẩm của Nguyễn Triệu Luật, Lan Khai, Nguyễn uy Tưởng, Hoàng Quốc Hải… Như vậy, chủ thể của diễn ngôn truyền thuyết lịch sử luôn là người sở đắc chân lý, những tri thức không thể kiểm chứng, có sự thỏa thuận mang tính quy ước giữa chủ thể với người tiếp nhận khi họ ở cùng trong một trường kiến thức, hướng tới chân lý tuyệt đối và niềm tin sắt đá về lịch sử là sự thật như vốn có, khách quan. Tư duy nghệ thuật còn mang đậm chất sử thi, thể hiện tiếng nói đại đồng, một giọng của cả dân tộc với ý thức hệ và giá trị riêng, hướng tới lý tưởng chung. 2.2. Bức tranh thế giới phân lập của các vai – chức năng 2.2.1. Ta – địch, chính nghĩa – phi nghĩa Sự phân vai này xuất phát từ ý thức hệ, tư tưởng của quốc gia, dân tộc, cộng đồng. Đây là phương diện nổi trội trong mối quan hệ của con người với Tổ quốc, đất nước. on người thường được nhìn ở phần nghĩa vụ, trách nhiệm, đại diện cho cộng đồng, mang tinh thần, lập trường của dân tộc. Nhóm các tác phẩm khai thác câu chuyện dựng nước, chống ngoại xâm, cứu nước và giữ nước rất tiêu biểu cho bức tranh thế giới với các vai trò, chức năng cụ thể nêu trên. Theo các tiêu chí này, chúng tôi nhận thấy có một số vai – chức năng cơ bản sau trong bức tranh thế giới truyền thuyết lịch sử: Vai vua cha hiền đức, Tướng quân tài ba, anh hùng, Nhân dân đồng lòng, Quân thù, kẻ xâm lăng hung hãn. Khi phân lập bức tranh thế giới thành hai phe ta – địch, người giữ nước – kẻ thù xâm lược, chính nghĩa – phi nghĩa thì sự xung đột, đối lập lên đỉnh điểm như nước với lửa, sáng với tối, tồn tại và phi tồn tại, con người và thú vật. 2.2.2. Tốt – xấu, thiện – ác 9 Sự phân vai theo các phạm trù này bắt nguồn từ cái nhìn, cách đánh giá các nhân vật lịch sử chủ yếu gắn với quan niệm đạo đức, lý tưởng và lẽ sống tốt đẹp ở đời. ác vai – chức năng này liên quan mật thiết tới hành vi, cách ứng xử của nhân vật lịch sử trong các sự kiện lớn của đất nước, những biến cố trọng đại của thời cuộc và trong cuộc sống thường nhật. Qua khảo sát chúng tôi nhận thấy các truyện lịch sử viết về câu chuyện thời thế, biến thiên dâu bể mang bức tranh thế giới phân lập này. Sự phân vai này rạch ròi, triệt để song khá phức tạp, mang tính tương đối bởi ranh giới giữa các mặt dưới góc nhìn đạo đức, luân lý khá mờ và mong manh. Theo tiêu chí này, các nhân vật trong truyền thuyết lịch sử được chia thành các vai: Vai người tốt, lương thiện và Vai người xấu, độc ác. Việc phân vai thành tốt – xấu, thiện – ác, đúng – sai khiến các diễn ngôn truyền thuyết lịch sử mở rộng trường nhìn, đưa ra các khía cạnh diễn giải khác, quan tâm đến cả các vấn đề thế sự, nhân tình. ác nhân vật mang nhiều chiêm nghiệm, suy tư hơn các nhân vật trong truyền thuyết dân gian chỉ giữ các chức năng, vai trò đơn thuần. 2.2.3. Cái nhỏ - cái lớn, nhân dân – đất nước Đây là các vai, chức năng bắt nguồn từ ý thức, trách nhiệm của mỗi con người cá nhân trong quan hệ với cái chung, cái lớn lao , với cộng đồng. Về bản chất đây là mối quan hệ giữa cái nhỏ và lớn, riêng và chung, cá nhân và tập thể. Tất cả đều bắt nguồn từ lập trường, quan điểm trong kiểu diễn ngôn truyền thuyết: lịch sử là tiếng nói của cộng đồng, dân tộc, là lời đồng ca và độc thoại. Việc tạo lập bức tranh thế giới phân lập theo các vai – chức năng đã thực hiện thành công chiến lược giao tiếp diễn ngôn của mô hình truyền thuyết lịch sử giữa người sở đắc chân lý với đối tượng hướng tới, cùng cộng hưởng, hô ứng một lòng, đồng ca hát khúc khải hoàn bằng niềm tự hào dân tộc. Lịch sử được coi là mục đích cuối cùng, được thể hiện như một sự thật vĩnh hằng, như chân lý. Xét về bản chất thể loại lời nói, diễn ngôn truyền thuyết lịch sử vẫn là lời độc thoại trên tư duy nhị nguyên và lý thuyết phản ánh. 2.3. Ba hình thức ngôn ngữ thế giới quan 2.3.1. Ngôn ngữ trận mạc Là một trong những ngôn ngữ thế giới quan đặc trưng của truyền thuyết lịch sử. Đây cũng là một trong những ngôn ngữ đầu tiên được con người sử dụng như 10 một ngôn ngữ thế giới quan để tri nhận thế giới bằng văn học. Nó gắn với mô hình truyền thuyết từ trong bối cảnh, lịch sử hình thành, thực hiện chiến lược giao tiếp diễn ngôn thể loại. hông gian trong mô hình truyền thuyết lịch sử hầu hết là các không gian của nhà binh. Đó là những không gian chiến trường, biên ải, chiến khu, doanh trại, con đường kinh lý, hành quân… trong các câu chuyện chống ngoại xâm giữ nước, cứu nước. Gắn với không gian chiến trận là thời gian được tính theo cách riêng: mấy năm, mấy mùa tính từ cuộc kháng chiến trước, những phong trào, chiến dịch, mất mát, hy sinh, chiến thắng, chiến công… Một lớp từ ngữ trận mạc cũng được sử dụng với tần số cao, mật độ dày đặc: chiến trường, biên cương, phong trào, cách mạng, trận đánh, chiến thắng, phòng tuyến, thế trận… hính điều đó khiến cho diễn ngôn truyền thuyết lịch sử tìm đến các mô thức tu từ quen thuộc, thể hiện các vấn đề, tiếng nói của quốc gia, dân tộc: hịch, cáo, thệ. 2.3.2. Ngôn ngữ họ hàng, dòng tộc Ngôn ngữ dòng tộc là một trong những ngôn ngữ thế giới quan của truyền thuyết lịch sử gắn với bối cảnh lịch sử, thời đại, mang cảm hứng về lịch sử, văn hóa, tâm hồn người Việt. Qua lăng kính của ngôn ngữ dòng tộc, nền tảng để kiến tạo hình tượng không gian là chữ “nhà”. Ý thức về nhà trong truyện lịch sử rất rõ ràng qua các triều đại phong kiến, để đoàn kết, tạo sức mạnh, nối tiếp, phát huy truyền thống. Nhưng cũng chính vì chữ nhà - dòng tộc mà dẫn đến nhiều bi kịch, tranh chấp, giành đoạt, tội ác, sự tàn độc, tha hóa của con người, đặc biệt là các cuộc chiến tranh quyền lực. 2.3.3. Ngôn ngữ hội hè, đám đông Ngôn ngữ hội hè là ngôn ngữ thể hiện tâm trạng vui mừng, hân hoan, hừng hực khí thế. Đánh giặc, đi làm cách mạng cũng là một ngày hội. Ngày hội ở đây là ngày hội của non sông, gấm vóc, ngày hội toàn dân. Ngôn ngữ thế giới quan này luôn gắn với chiến thắng, bình định, tiệc tùng hay thời đại thái bình. Đó là niềm vui lớn của cả dân tộc, đất nước khi toàn thắng, mở ra thời đại lịch sử mới. Loại hình ngôn ngữ thế giới quan hội hè được thể hiện bằng một hệ thống từ ngữ đặc trưng. Trước hết là nhóm từ mô tả không gian lễ hội. Lễ hội bao giờ cũng 11 diễn ra trên không gian quảng trường và kì đài. ô ngữ chào hỏi làm thành động tác trữ tình được lặp đi lặp lại. Tiểu kết chương 2 Qua việc khảo sát, chúng tôi nhận thấy mô hình cấu trúc này mang những hạt nhân cơ bản: 1/ Chủ thể (người kể) khả tín về chân lý; 2/ Vị thế của chủ thể và đôi tượng là vị thế ngang bằng, cùng chung một vùng tri thức, cùng có những hiểu biết về vấn đề được kể; 3/ Bức tranh thế giới là bức tranh của những chức năng gắn với các nhân vật hành động, quy định tính cách, vai vế phát ngôn; 4/ Kết cấu tác phẩm thường theo mạch thời gia tuyến tính, theo trình tự của sự kiện biên niên và có một kết thúc có hậu. Mô hình này là sự di truyền và biến dị của mã gen thể loại từ những cấu trúc nền móng trong thể loại văn học cổ sơ. Mô hình truyền thuyết lịch sử xuất hiện, tồn tại trong suốt chiều dài của lịch sử văn học dân tộc song có sự biến đổi nhất định trong từng giai đoạn phát triển của văn học dân tộc. Do đó, mô hình truyền thuyết lịch sử kế thừa, ít nhiều ảnh hưởng từ cảm quan lịch sử đến ngôn ngữ ý thức hệ của mẫu gốc thể loại tự sự dân gian, nhưng có sự vận động, thay đổi, sáng tạo mang dấu ấn thời đại và phong cách của nhà văn. 12 Chương 3: MÔ HÌNH DỤ NGÔN LỊCH SỬ Dụ ngôn là một loại hình diễn ngôn mà mục đích chính là răn dạy, giáo huấn. Nó trở thành một mô hình cấu trúc nền móng, có cội nguồn từ ký ức thể loại trong nền văn học cổ xưa, nhất là những câu chuyện trong “Kinh Thánh”. Đặc trưng cơ bản của thể loại lời nói này là “tính chất ngụ ý, bóng gió của nó”. ó thể nói, dụ ngôn là một diễn ngôn trần thuật tiền văn học, một mẫu gốc tự sự mà ở đó mối quan hệ giữa chủ thể và người tiếp nhận là quan hệ giao tiếp giữa người dạy và người học. Có một xu hướng truyện lịch sử viết theo mô hình cấu trúc dụ ngôn trong văn xuôi hiện đại. Một số tác giả và tác phẩm tiêu biểu: Hồ Quý Ly, Mẫu Thượng Ngàn, Đội gạo lên chùa của Nguyễn Xuân hánh, Con ngựa Mãn Châu, Hội thề của Nguyễn Quang Thân. Trần Khánh Dư, Trần Quốc Toản của Lưu Sơn Minh, Giàn thiêu của Võ Thị ảo, Sông Côn mùa lũ của Nguyễn Mộng Giác, Sương mù tháng Giêng của Uông Triều… 3.1. Chủ thể, người sở đắc chân lý và những bài học Chủ thể trong dụ ngôn lịch sử là người sở đắc chân lý thông qua những bài học được truyền tải qua các câu chuyện. Chủ thể sở đắc chân lý của dụ ngôn là người nắm giữ những bài học như những chân lý khách quan, đúng đắn, là những quy luật khách quan, chuẩn mực đạo đức, lối sống, truyền đạt cho thế hệ sau nên câu chuyện lịch sử được kể hướng tới mục đích cuối cùng là các bài học/ tác động để người đọc, nghe rút ra bài học cho mình. Quan hệ chủ thể - người nghe là quan hệ bề bậc, quyền uy để tổ chức diễn ngôn giáo huấn nhưng không nhất thiết là đồng thuận, đồng ca. 3.1.1. Hình tượng tác giả - chủ thể bộc lộ trực tiếp Những yếu tố về tiểu sử, về cuộc đời, thời đại tác giả sống, trải qua; những thăng trầm biến động của số phận, của cuộc sống riêng tư sẽ có ảnh hưởng không nhỏ đến diễn ngôn dụ ngôn lịch sử. Việc xác định địa vị, chỗ đứng của anh trong nền văn hóa, hệ tư tưởng, quan niệm thẩm mĩ, quan niệm văn học, vị thế trong mối tương tác với đối tượng tiếp nhận... là những nhân tố quan trọng bậc nhất trong việc kiến tạo diễn ngôn. Trường hợp Nguyễn Xuân hánh là một tiêu biểu. Bên cạnh sự thể hiện chủ thể qua hình tượng tác giả, chủ thể sở đắc chân lý còn thể hiện qua hình tượng tác giả hàm ẩn. hủ thể - hình tượng tác giả này – được cụ thể hóa, được thể hiện qua những cảm nhận của người tiếp nhận, từ hệ thống tổ chức chỉnh thể thế giới nghệ thuật của tác phẩm. Những lớp ngôn ngữ đặc thù, chỉ đích danh đến tác giả là một phương diện nữa thể hiện chủ thể: lời đề từ, tên các đề mục, chương, phần trong mỗi 13 cuốn tiểu thuyết, hay lời đề tặng ai đó của chính tác giả. Việc sử dụng những lời đề từ cho tác phẩm đã thể hiện rõ cấu trúc dụ ngôn, tính chất dụ ngôn trong truyện lịch sử. Mỗi lời đề từ như một lời chỉ dẫn, một mã nghĩa, một chìa khóa để người đọc suy nghĩ, rồi thâm nhập vào bức tranh thế giới tác giả kiến tạo. 3.1.2. Người kể chuyện – chủ thể nhập vai Mỗi nhân vật người kể chuyện bao giờ cũng gắn với một vị trí, chỗ đứng nhất định trong không, thời gian, trong mô hình cấu trúc truyện kể của thể loại, tạo nên những điểm nhìn khác nhau. Mỗi điểm nhìn thể hiện một vai, một vị thế phát ngôn nào đó của chủ thể. Trong nghệ thuật tự sự, vấn đề điểm nhìn thuộc về các kỹ thuật, nguyên tắc tự sự. Người kể chuyện ở ngôi thứ nhất – chủ thể nhập vai trong lớp truyện kể tự thuật Trong thành phần trần thuật của nhiều dụ ngôn lịch sử, gồm nhiều tuyến/ mạch truyện thì có tuyến/ mạch sẽ được kể bằng ngôi thứ nhất, kiểu nhân vật tự kể về mình qua sự di chuyển điểm nhìn. Những câu chuyện kể của nhân vật ở đây là những câu chuyện của cá nhân nhân vật tự kể về mình như một hình thức tự thuật. Lần theo mạch truyện của cái tôi tự thuật ấy, những truyện kể khác lần lượt xuất hiện nối tiếp nhau một cách tự nhiên theo kết cấu “chuyện gọi chuyện”. ình thức chủ thể nhập vai/ hóa thân vào nhân vật này chi phối nhiều đến kết cấu truyện kể và cách xử lý các vấn đề của lịch sử, thời đại và của những con người thân phận con người. âu chuyện tự thuật của mỗi nhân vật bao chứa trong mình cả những câu chuyện khác, mang tầm vĩ mô hơn: chuyện đời cá nhân của nhân vật – chuyện nhà, chuyện làng – chuyện đất nước, dân tộc (chuyện lịch sử). Người kể chuyện giấu mình trong ngôi thứ ba – chủ thể ẩn tàng sau lớp truyện kể như là khách quan. ầu hết truyện lịch sử của mô hình dụ ngôn được kể theo điểm nhìn của người kể chuyện giấu mình/ giấu mặt trong ngôi thứ ba, tạo khoảng cách với đối tượng kể. Việc chọn hình thức người kể chuyện này đem đến cái nhìn khách quan hóa, cái nhìn toàn tri từ một chủ thể xác tín về tri thức. Đây chính là hình thức của chủ thể hàm ẩn, giấu mình sau hình tượng người kể chuyện để quan sát, thuật lại tất cả các sự việc, những câu chuyện mình biết. Bởi thực tế không có người kể chuyện ngôi thứ ba vì đó là ngôi giả. Ngôi thứ ba thực chất là ngôi thứ nhất của người kể chuyện giấu mình, biến đối tượng kể thành khách thể, tạo cảm giác về những chuyện kể như là sự thật vốn có, toàn vẹn. 14 Trong các truyện dụ ngôn lịch sử, điểm nhìn trần thuật được di chuyển một cách linh hoạt từ điểm nhìn của người kể chuyện giấu mình trong ngôi thứ ba, đứng ngoài, hiểu biết toàn tri sang điểm nhìn của nhân vật từ bên trong. Điều đó tạo nên tính chất đa điểm nhìn, chuyển tải nhiều thông điệp, bài học phong phú của chủ thể. Dù là trần thuật từ điểm nhìn người kể chuyện ngôi thứ nhất hay giấu mình trong ngôi thứ ba thì tất cả vẫn chỉ là hình thức của chủ thể nhập vai hướng đến mục đích cuối cùng là những bài học, những thông điệp cần truyền đạt. Những bài học ấy không chỉ là bài học từ bên ngoài áp vào mà còn có cả những bài học được tự đúc rút, tự nghiệm ra, thậm chí là những bài học tự thú. 3.1.3. Hệ thống nhân vật – chủ thể phân vai ệ thống nhân vật trong các truyện dụ ngôn lịch sử cũng là một trong những mặt nạ ngôn ngữ để thể hiện chủ thể sở đắc chân lý. Nhà văn đã xây dựng nên thế giới nhân vật đông đảo, phong phú, đa dạng, với những tính cách, vai - chức năng khác nhau. Tuy nhiên, dù thế giới nhân vật có đông đảo, phức tạp gồm nhiều loại hình/ tính cách, thể hiện nhiều vai khác nhau thì cũng mang cùng một mẫu số chung là vai chủ thể giáo huấn, đi răn dạy. húng tôi đi sâu vào góc nhìn vai – chức năng của các nhân vật trong các truyện dụ ngôn lịch sử để làm rõ cơ chế chuyển tải bài học mang tính võ đoán giữa chủ thể và đối tượng tiếp nhận. Theo các hình thức vai – chức năng, chúng tôi nhận thấy có vai lịch sử và văn học; vai tư tưởng và vai tính cách; vai người kể và người được kể. Mỗi mặt/ vai đem đến một góc nhìn, cho thấy một khía cạnh của chủ thể. Tổng hòa các mặt ấy sẽ tạo nên cái nhìn toàn diện về chủ thể trong một cấu trúc hoành chỉnh. Sự đan cài các loại hình nhân vật lịch sử với nhân vật hư cấu, việc cấu trúc nhân vật theo các vai – chức năng, theo một hệ thống tầng lớp, thứ bậc góp phần tạo nên hình thức kết cấu mạch truyện kể phân tuyến/ đa tuyến, tổ chức trần thuật từ nhiều điểm nhìn với sự di chuyển linh hoạt. Lịch sử với những sự kiện và nhân vật hiện ra trong cảm giác của người đọc như cái – nó - là, như nó - vốn - thế, một hiện thực trong hình thức tự sự, trong tưởng tượng của người đọc. 3.2. Bức tranh thế giới của những chủ thể lựa chọn 3.2.1. Chủ thể nhập thế Lựa chọn lối hành xử “nhập thế” - lối “sống dương” tính là những chủ thể hành động, mang nhiều hoài bão, khát vọng/ tham vọng. Những con người này thường có cái nhìn cực đoan, theo đến cùng cái đích và lý tưởng của mình. ọ hành động để hiện thực hóa tất cả những hoài bão, tráng chí theo lý tưởng 15 mình theo đuổi. Nhưng chính từ trong nhóm nhân vật lựa chọn lối sống “nhập thế” (dương tính) này lại phân hóa thành hai phe đối lập, xung đột gay gắt với nhau, theo hai hệ tư tưởng khác nhau và kết cục là một sự tranh giành, tước đoạt lẫn nhau, một cuộc chiến đẫm máu. Các không gian được thể hiện thường là kinh thành, cung vua phủ chúa gắn liền với những xung đột, tranh đoạt bao cơ mưu, tội ác. ả không gian rộng hay hẹp đều trở thành những đấu trường để ngườ ta đấu trí, thử lòng, để chinh chiến, giành giật bằng sức mạnh, bằng cái bản năng ác của mình. Điều đó khiến người đọc thấy một lịch sử thấm đẫu máu và nước mắt của chúng sinh, của những sự trả giá, hủy diệt. Sự lựa chọn của cá nhân, dù trực tiếp hay gián tiếp sẽ thành một động lực tạo nên/ tác động đến sự xoay chuyển của xã hội và thời thế. Những sự hủy hoại và xây dựng cứ nối tiếp, đan xen tạo nên một bức tranh liên tục của cái chung cục và cái khởi nguyên vô hồi vô hạn trong loạn ly, biến thiên. 3.2.2. Chủ thể xuất thế hủ thể xuất thế trong dụ ngôn lịch sử là những con người lựa chọn lối sống an nhàn, tự tại – cách ứng xử “tùy duyên”. ọ sống an nhiên, chấp nhận những thử thách, gian nan trong thời loạn để được làm điều mình mong muốn, được sống hòa hợp, được sống đúng là mình. Phần lớn chủ thể nhập thế tìm về với Phật, chọn không gian của nhà Phật làm điểm tựa để nuôi dưỡng Phật tính, lòng từ, bi, hỉ, xả. Cho nên, không gian của những ngôi chùa, nơi thanh tĩnh không cao xa vời vợi, không vắng vẻ lánh đời mà lại ở giữa nhân gian. hông gian ấy gắn với lối sống “tùy duyên lạc đạo”, là nơi che chở, cứu rỗi tâm hồn mỗi con người, để con người nương náu, bình tâm, để được giải thoát khỏi bể khổ trần ai. Chủ thể tùy duyên còn là những con người tìm cho mình một không gian yên tĩnh tu thân dưỡng tính, tránh phải làm điều tàn nhẫn, để tâm hồn thanh thản và nhất là có thể làm điều thiện, điều tốt giúp đời, cứu người hay ít nhất cũng đi tìm một không gian sống thoáng khí, để có thể tìm một điểm tựa tinh thần để bản thân được sống trong bình yên, vui thú điền viên. Một số chủ thể xuất thế hướng về Mẫu, suốt đời sống bằng tình yêu thương của Mẫu, mang vẻ đẹp Mẫu tính. 3.2.3. Chủ thể trung dung Trong mô hình dụ ngôn lịch sử, ta nhận thấy còn có một sự lựa chọn nữa (cũng có những trường hợp là buộc phải lựa chọn): con đường ở giữa, lối sống trung dung, tư tưởng trung lập. Số lượng nhân vật lựa chọn/ phải lựa chọn chỗ đứng và lối sống này không nhiều nhưng tự họ tách ra thành một lực lượng, với hệ tư tưởng, triết lý riêng, để lại cho người đọc những thức nhận khác về lịch sử, thời đại, những gì đã 16 được phân định mặc nhiên theo kiểu tư duy nhị nguyên đúng/ sai; xấu/ tốt; tích cực/ tiêu cực, chính nghĩa/ gian tà... Ở mỗi sự lựa chọn ấy, ta thấy rõ hơn bi kịch lịch sử của những con người bị mắc kẹt giữa những lằn đạn trong cuộc chiến quyền lực, cuộc chiến tư tưởng, ý thức hệ và lẽ sống. Các chủ thể này vừa tồn tại độc lập, vừa tương tác qua lại, xung đột với nhau, chuyển hóa, thay đổi theo thời gian và không gian tạo nên mô hình tam vị nhất thể. Ba cụm chủ thể lựa chọn tạo nên bộ xương vững chắc như ba đỉnh tam giác trong cấu trúc truyện kể lịch sử chuyển tải bài học sâu sắc về sự hài hòa âm – dương, tiếp nhận – bảo tồn, cá nhân – cộng đồng, biến động – tĩnh tại... đã được ông đúc rút từ bao vật đổi sao dời, bao phen đất nước nghiêng ngả, bao lẽ hưng phế. 3.3. Kết cấu – hình thức ngôn ngữ đặc trưng chuyển tải bài học dụ ngôn 3.3.1. Từ kết cấu kiểu tiểu thuyết cổ điển tạo khung cho tác phẩm Trong mô hình truyện lịch sử dụ ngôn, ta vẫn bắt gặp kiểu kết cấu của tiểu thuyết cổ điển chia thành các phần, mục, chương với tên gọi cụ thể. Tuy nhiên, ngay trong kiểu kết cẩu tiểu thuyết cổ điển này, các nhà văn vừa tuân thủ vừa vi phạm những quy tắc, luật lệ trong cách tổ chức nó. Việc tuân thủ tạo ra khunng. hung tạo dựng cho kết cấu tác phẩm là cái khung lớn, còn kết cấu bên trong tương đối linh hoạt, cơ động. Bề sâu trong kết cấu theo kiểu tiểu thuyết cổ điển là sự đan cài, chồng xếp nhiều lớp truyện kể. Mỗi lớp truyện như một ẩn dụ, chuyển tải một tầng hàm ý nào đó. ho nên, kết cấu trở thành một thứ ngôn ngữ đắc dụng chuyển tải/ minh chứng cho bài học, thông điệp, tư tưởng, ý thức hệ của nhà văn. 3.3.2. đến phá vỡ kết cấu mạch thời gian biên niên Trái ngược với trình tự biên niên trong diễn ngôn lịch sử, tiểu thuyết chương hồi, dụ ngôn lịch sử vỡ cái trật tự biên niên ấy, đảo trật tự thời gian, xóa mờ những mốc thời gian lịch sử cụ thể… Do đó thời gian lịch sử là một yếu tố rất linh hoạt, đôi khi không thực rõ ràng hoặc bị làm mờ các mốc cụ thể, chỉ đọng lại các sự kiện, biến cố. Ý niệm về lịch sử trong những tác phẩm này chỉ là các sự kiện, bối cảnh lịch sử của triều đại, thời đại, đặc biệt là những thời mạt, loạn, chuyển biến/ chuyển giao. Các tác phẩm đều được kể cách đảo lộn trật tự thời gian tuyến tính, khởi đầu bằng một sự kiện ở hiện tại, rồi ngược về quá khứ, sau về đến các sự kiện, tình tiết của hiện tại tiếp diễn. hính điều đó khiến nhà văn viết về lịch sử, cái đã qua nhưng thực ra là nói về hiện thực đang diễn ra, chưa hoàn kết, thể hiện những vấn đề của ngày hôm nay, cả những vấn đề thời sự. 3.3.3. và thay đổi ý nghĩa mô hình hóa cặp phạm trù “mở đầu – kết thúc” 17 Một trong những yếu tố quan trọng trong nghệ thuật kết cấu tác phẩm chính là ý nghĩa của mô hình mở đầu và kết thúc. Trong truyện lịch sử, nhìn bề ngoài, ta dễ lầm tưởng kết cấu tác phẩm của mình theo nguyên tắc hồi hoàn, đầu cuối tương ứng. Song khi đi sâu tìm hiểu ý nghĩa của các mô hình mở đầu và kết thúc này trong cấu trúc truyện kể thì chúng tương ứng với một lớp truyện được đan cài, lồng xếp vào tác phẩm. Theo chúng tôi thì đây là kiểu kết cấu đầu cuối vừa song trùng lại vừa đối lập. Song trùng vì hình thức lặp lại, còn đối lập là ở tầng sâu ý nghĩa thực tế trong tác phẩm so với quy ước ý nghĩa của mô hình mở đầu kết thúc nói chung. Mở đầu là một kết cục đã rồi (chung cục), kết thúc lại mở ra các khả năng sinh thành mới ( hởi nguyên). Dù mở đầu hay kết thúc, dù “chung cục” hay “khởi nguyên” thì đều gợi về không khí chung, quy tụ lại trong bối cảnh của mạt – loạn – hoại – sinh. Tất cả những câu chuyện này chìm ngập trong cảnh binh đao, ly tán, điêu linh. Vì cái chung cục không thể thay đổi, cái khởi nguyên tiếp diễn mãi mãi. Do đó, kết cấu chính là một phương tiện đắc dụng, một loại ngôn ngữ độc đáo mang đến cho người đọc những câu chuyện dụ ngôn lịch sử, mà đằng sau đó là những khả năng bài học phong phú, sâu sắc. Tiểu kết chương 3 ạt nhân cấu trúc của mô hình dụ ngôn lịch sử bao gồm: 1/ Chủ thể sở đắc chân lý, luôn mang sẵn trong mình những bài học thông qua các câu chuyện kể - chủ thể giáo huấn; 2/ Bức tranh thế giới được tạo ra là bức tranh của những chủ thể lựa chọn đã hoàn tất trong bối cảnh lịch sử cụ thể ; 3/ Kết cấu tác phẩm được sử dụng như một mô thức nghệ thuật đặc thù, ngôn ngữ độc đáo chuyển tải bài học; 4/ Nguyên lý gián tiếp được sử dụng để tạo ra mạch ngầm văn bản, truyền đạt bài học, thông điệp mà kết cấu được sử dụng như một loại hình ngôn ngữ đặc trưng. Để thực hiện chiến lược giao tiếp diễn ngôn đặc thù, mô hình dụ ngôn lịch sử lựa chọn cách thể hiện chủ thể rất phong phú qua hình tượng tác giả bộc lộ trực tiếp, nhập vai trong người kể chuyện và phân vai trong các nhân vật. Bức tranh thế giới được hiện lên trong dụ ngôn lịch sử là những nhân vật – chủ thể lựa chọn gắn với một lẽ sống, lý tưởng, ý thức hệ nhất định. Cho nên, việc tổ chức kết cấu được sử dụng như một loại hình ngôn ngữ hữu hiệu ký thác bài học và những ẩn ý. Vì thế, lịch sử từ quá khứ được kể trong tâm thức của người hiện đại, thể hiện những vấn đề thời sự và thế sự của ngày hôm nay. Điều đó gợi quy luật vận động không ngừng, luôn có sự nối tiếp, phát triển của cái đã qua – cá đang diễn ra – cái sắp tới, quá khứ hiện tại – tương lai. 18