Tài liệu áp dụng pháp luật giải quyết tranh chấp quyền sử dụng đất ở việt nam, qua thực tiễn giải quyết tại tòa án trên địa bàn tỉnh quảng bình

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THỊ LAN PHƢƠNG ¸P DôNG PH¸P LUËT GI¶I QUYÕT TRANH CHÊP QUYÒN Sö DôNG §ÊT ë VIÖT NAM QUA THùC TIÔN GI¶I QUYÕT T¹I TßA ¸N TR£N §ÞA BµN TØNH QU¶NG B×NH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2017 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THỊ LAN PHƢƠNG ¸P DôNG PH¸P LUËT GI¶I QUYÕT TRANH CHÊP QUYÒN Sö DôNG §ÊT ë VIÖT NAM QUA THùC TIÔN GI¶I QUYÕT T¹I TßA ¸N TR£N §ÞA BµN TØNH QU¶NG B×NH Chuyên ngành : Luật kinh tế Mã số : 60 38 01 07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Quang Tuyến HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận văn đảm bảo độ tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để cho tôi có thể bảo vệ luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn. NGƢỜI CAM ĐOAN Nguyễn Thị Lan Phƣơng MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viết tắt Danh mục các bảng MỞ ĐẦU 1 Chƣơng 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ ÁP DỤNG PHÁP LUẬT 9 GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP QUYỀN SỬ DỤNG ĐẤT TRONG HOẠT ĐỘNG XÉT XỬ CỦA TÒA ÁN NHÂN DÂN Ở VIỆT NAM 1.1. Lý luận về giải quyết tranh chấp quyền sử dụng đất 9 1.1.1. Khái niệm và đặc điểm của tranh chấp quyền sử dụng đất 9 1.1.2. Khái niệm và đặc điểm giải quyết tranh chấp quyền sử dụng đất 11 1.1.3. Mục đích, ý nghĩa của giải quyết tranh chấp quyền sử dụng đất 13 1.2. 14 Lý luận áp dụng pháp luật về giải quyết tranh chấp quyền sử dụng đất trong hoạt động xét xử của Tòa án nhân dân 1.2.1. Khái niệm và đặc điểm của áp dụng pháp luật 14 1.2.2. Khái niệm và đặc điểm của áp dụng pháp luật về giải quyết 18 tranh chấp quyền sử dụng đất trong hoạt động xét xử của Tòa án nhân dân 1.2.3. Quy trình áp dụng pháp luật về giải quyết tranh chấp quyền sử 21 dụng đất trong hoạt động xét xử của Tòa án nhân dân 1.2.4. Tiêu chí đánh giá và điều kiện đảm bảo áp dụng pháp luật về giải quyết tranh chấp quyền sử dụng đất trong hoạt động xét xử của Tòa án nhân dân 25 Chƣơng 2: THỰC TRẠNG ÁP DỤNG PHÁP LUẬT GIẢI QUYẾT 33 TRANH CHẤP VỀ QUYỀN SỬ DỤNG ĐẤT TRONG HOẠT ĐỘNG XÉT XỬ CỦA TÒA ÁN NHÂN DÂN TẠI TỈNH QUẢNG BÌNH 2.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của tỉnh Quảng Bình tác 33 động đến việc áp dụng pháp luật giải quyết tranh chấp về quyền sử dụng đất trong hoạt động xét xử của Tòa án nhân dân 2.1.1. Điều kiện tự nhiên 33 2.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội 34 2.1.3. Tác động của điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội của tỉnh Quảng 35 Bình đến việc áp dụng pháp luật giải quyết tranh chấp về quyền sử dụng đất trong hoạt động xét xử của Tòa án nhân dân 2.2. Đánh giá thực trạng áp dụng pháp luật về giải quyết tranh 38 chấp quyền sử dụng đất trong hoạt động xét xử của Tòa án nhân dân tại tỉnh Quảng Bình 2.2.1. Những kết quả đạt được 38 2.2.2. Những hạn chế 40 2.2.3. Nguyên nhân của những hạn chế 48 Chương 3: ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT 60 VỀ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP QUYỀN SỬ DỤNG ĐẤT VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VỀ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP QUYỀN SỬ DỤNG ĐẤT TRONG HOẠT ĐỘNG XÉT XỬ CỦA TÒA ÁN NHÂN DÂN TẠI TỈNH QUẢNG BÌNH 3.1. Định hướng hoàn thiện pháp luật về giải quyết tranh chấp quyền sử dụng đất và nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về giải quyết tranh chấp quyền sử dụng đất trong hoạt động xét xử của Tòa án nhân dân tại tỉnh Quảng Bình 60 3.1.1. Định hướng nâng cao chất lượng áp dụng pháp luật trong việc 60 giải quyết tranh chấp về quyền sử dụng đất tại Tòa án nhân dân đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng 3.1.2. Định hướng nâng cao chất lượng áp dụng pháp luật giải quyết 61 tranh chấp về quyền sử dụng đất gắn liền với việc xây dựng nhà nước pháp quyền 3.1.3. Định hướng nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật giải quyết 62 các tranh chấp về quyền sử dụng đất đặt trong bối cảnh đổi mới công tác xét xử của Tòa án nhân dân theo hướng mở rộng dân chủ, tranh luận tại phiên tòa, thực hiện đầy đủ các nguyên tắc tố tụng 3.2. Giải pháp hoàn thiện pháp luật về giải quyết tranh chấp quyền 63 sử dụng đất và nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về giải quyết tranh chấp quyền sử dụng đất trong hoạt động xét xử của Tòa án nhân dân tại tỉnh Quảng Bình 3.2.1. Giải pháp hoàn thiện pháp luật về giải quyết tranh chấp quyền 63 sử dụng đất 3.2.2. Giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về giải quyết 70 tranh chấp quyền sử dụng đất trong hoạt động xét xử của Tòa án nhân dân tại tỉnh Quảng Bình KẾT LUẬN 78 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 80 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLDS : Bộ luật dân sự BLTTDS : Bộ luật tố tụng dân sự GCNQSDĐ : Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất QSDĐ : Quyền sử dụng đất TAND : Tòa án nhân dân TANDTC : Tòa án nhân dân tối cao UBND : Ủy ban nhân dân DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang Kết quả thụ lý và giải quyết các vụ án tranh chấp về 38 bảng 2.1 QSDĐ của TAND cấp huyện ở tỉnh Quảng Bình 2.2 Kết quả giải quyết các vụ án tranh chấp về QSDĐ của 38 TAND tỉnh Quảng Bình 2.3 Kết quả án sơ thẩm xét xử tranh chấp QSDĐ của TAND cấp huyện ở tỉnh Quảng Bình bị kháng cáo, kháng nghị theo thủ tục phúc thẩm 39 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài 1.1. Kể từ khi nước ta chuyển sang nền kinh tế thị trường (đặc biệt là những năm gần đây), tình hình tranh chấp đất đai ngày càng gia tăng về số lượng và phức tạp về nội dung, tính chất. Các dạng tranh chấp đất đai phổ biến trong thực tế là tranh chấp hợp đồng chuyển đổi, chuyển nhượng, cho thuê, thừa kế, thế chấp quyền sử dụng đất; tranh chấp do lấn, chiếm đất; tranh chấp QSDĐ và tài sản gắn liền với đất; tranh chấp đất đai là tài sản chung của vợ chồng trong các vụ án ly hôn... Đã có nhiều công trình nghiên cứu, tìm hiểu về tranh chấp đất đai chỉ ra nguyên nhân, bao gồm nguyên nhân chủ quan và nguyên nhân khách quan; đồng thời đề xuất các giải pháp khắc phục. Pháp luật về giải quyết tranh chấp đất đai ra đời với mong muốn hướng dẫn các bên tranh chấp có thái độ, cách hành xử văn minh khi giải quyết bất đồng, mâu thuẫn về đất đai; đồng thời, tạo cơ sở pháp lý cho hoạt động giải quyết tranh chấp đất đai của cơ quan nhà nước có thẩm quyền mà một trong những cơ quan nhà nước đó là Tòa án nhân dân. Thực tiễn áp dụng pháp luật trong giải quyết các tranh chấp QSDĐ của các cơ quan nhà nước nói chung và của TAND nói riêng thời gian qua đã đạt được những kết quả tích cực như giải quyết ổn thỏa nhiều vụ việc tranh chấp đất đai phức tạp, kéo dài dựa trên cơ sở pháp luật; nâng cao ý thức tôn trọng và chấp hành pháp luật không chỉ của các bên đương sự mà còn của đội ngũ cán bộ, công chức nhà nước, Thẩm phán… thực hiện nhiệm vụ giải quyết tranh chấp QSDĐ. Song bên cạnh những kết quả đạt được, việc áp dụng pháp luật trong giải quyết tranh chấp QSDĐ từ hoạt động xét xử của TAND còn bộc lộ một số hạn chế như vẫn còn một số lượng không nhỏ vụ án xét xử sơ thẩm bị kháng nghị, hủy bản án, quyết định của cấp sơ thẩm; hoạt động xét xử tranh chấp QSDĐ của TAND gặp không ít khó khăn, trở ngại và đạt hiệu quả thấp v.v... Điều này có nguyên 1 nhân từ việc áp dụng chưa đúng, chưa chính xác pháp luật trong giải quyết tranh chấp QSDĐ của các Thẩm phán cho dù pháp luật đất đai (trong đó có các quy định về giải quyết tranh chấp QSDĐ) thường xuyên được sửa đổi, bổ sung nhằm phù hợp với thực tiễn. Để khắc phục hạn chế này thì việc tiếp tục nghiên cứu áp dụng pháp luật để giải quyết tranh chấp QSDĐ qua thực tiễn xét xử của TAND vẫn là việc làm cần thiết. Đặc biệt là trong bối cảnh Luật đất đai năm 2013, Bộ luật tố tụng dân sự năm 2015 và Bộ luật dân sự năm 2015 v.v... được ban hành với những sửa đổi, bổ sung liên quan đến việc giải quyết tranh chấp QSDĐ của TAND. 1.2. Quảng Bình là địa phương giàu truyền thống cách mạng và là mảnh đất địa linh nhân kiệt sản sinh cho đất nước nhiều người con ưu tú mà tiêu biểu là Đại tướng Võ Nguyên Giáp, Mẹ Suốt v.v... Phát huy truyền thống cách mạng trong công cuộc đổi mới toàn diện đất nước, Đảng bộ, chính quyền, quân và dân Quảng Bình đã không ngừng vượt khó để xây dựng quê hương ngày càng giàu đẹp. Cùng với sự chuyển mình đi lên của đất nước, tốc độ phát triển kinh tế của Quảng Bình năm sau cao hơn năm trước góp phần nâng cao đời sống của nhân dân. Đóng góp vào thành tựu phát triển chung của tỉnh Quảng Bình không thể không ghi nhận hoạt động xét xử nói chung và áp dụng pháp luật để giải quyết tranh chấp QSDĐ nói riêng của ngành TAND nhằm duy trì sự ổn định chính trị, trật tự an toàn xã hội. Dẫu vậy, việc áp dụng pháp luật giải quyết tranh chấp đất đai trong hoạt động xét xử của TAND trên địa bàn tỉnh Quảng Bình vẫn để lại những suy nghĩ, trăn trở khi số lượng không nhỏ các vụ việc tranh chấp QSDĐ đã xét xử bị kháng cáo, kháng nghị hoặc hủy bản án. Điều này đặt ra yêu cầu phải có sự nghiên cứu để tìm ra nguyên nhân và đưa ra giải pháp khắc phục. Cho dù, việc tìm hiểu áp dụng pháp luật giải quyết tranh chấp QSDĐ trong hoạt động xét xử của TAND đã được nhiều công trình khoa học nghiên cứu. Tuy nhiên, tìm hiểu và đánh giá việc áp dụng pháp luật để giải quyết tranh chấp đất đai từ thực tiễn xét xử của 2 TAND tại tỉnh Quảng Bình một cách có hệ thống, đầy đủ, toàn diện trên phương diện lý luận và thực tiễn tham chiếu với các đạo Luật đất đai năm 2013, BLTTDS năm 2015, BLDS năm 2015 v.v... thì dường như vẫn còn thiếu một công trình khoa học như vậy. Với những lý do cơ bản trên đây, học viên lựa chọn đề tài "Áp dụng pháp luật giải quyết tranh chấp quyền sử dụng đất ở Việt Nam qua thực tiễn giải quyết tại Tòa án trên địa bàn tỉnh Quảng Bình" làm luận văn thạc sĩ luật học. 2. Tình hình nghiên cứu Nghiên cứu về pháp luật giải quyết tranh chấp QSDĐ và thực tiễn áp dụng chế định pháp luật này trong hoạt động giải quyết, xét xử của TAND đã có nhiều công trình được công bố. Trong những công trình này, có thể nêu ra một số công trình tiêu biểu sau đây: i) Luận văn thạc sĩ luật học của Chu Đức Thắng (2004): Áp dụng pháp luật trong việc giải quyết các vụ án dân sự của Tòa án nhân dân cấp tỉnh ở Việt Nam hiện nay, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh; ii) Luận án tiến sĩ luật học của Mai Thị Tú Oanh (2013): Tranh chấp đất đai và giải quyết tranh chấp đất đai, Học viện Khoa học xã hội; iii) Luận văn thạc sĩ luật học của Nguyễn Thị Hồng Minh (2014): Áp dụng pháp luật trong giải quyết tranh chấp đất đai tại Tòa án nhân dân qua thực tiễn của Tòa án nhân dân tối cao, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh; iv) Bài viết Về thẩm quyền giải quyết tranh chấp đất đai của Tòa án, của Nguyễn Quang Tuyến (2004), Tạp chí TAND, số 14, tháng 7; v) Bài Luật đất đai (sửa đổi) cần mở rộng thẩm quyền của Tòa án nhân dân trong giải quyết tranh chấp đất đai, của Nguyễn Văn Thắng (2013), Tạp chí TAND, số 21; vi) Lưu Tiến Dũng với bài viết Bàn về áp dụng pháp luật trong công tác xét xử (2005), Tạp chí TAND, số 5; vii) Phạm Thanh Hải với bài viết Trao đổi thêm về việc áp dụng Điều 136 Luật đất đai năm 2003 (2005), Tạp chí TAND, số 5; viii) Nguyễn Thị Dung (2004), Về giải quyết tranh chấp, khiếu nại, tố cáo trong những quy định của Luật Đất đai, Tạp chí Luật học, số chuyên đề về 3 Luật Đất đai 2003, tháng 5; ix) Ban Biên tập Tạp chí TAND với bài viết Những vấn đề trao đổi khi áp dụng Điều 136 Luật đất đai năm 2003 (2005), Tạp chí TAND, số 5; x) Doãn Hồng Nhung (chủ biên) (2014), sách chuyên khảo Kỹ năng áp dụng pháp luật giải quyết tranh chấp đất đai ở Việt Nam, Nxb Lao động, Hà Nội; xi) Tưởng Duy Lượng (2005), Bình luận về một số vụ án hôn nhân và gia đình, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội; xii) Phan Thị Hương Thủy (2005), 99 tình huống và tư vấn pháp luật về thừa kế nhà và quyền sử dụng đất, Nxb Tư pháp, Hà Nội; xiii) Nghị quyết của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao từ năm 2000 - 2007, Nxb Tư pháp, Hà Nội v.v... Những công trình khoa học trên đây đã giải quyết một số vấn đề lý luận và thực tiễn của pháp luật về giải quyết tranh chấp đất đai; cụ thể: Một là, phân tích khái niệm, đặc điểm của tranh chấp đất đai và giải quyết tranh chấp đất đai; hai là, lý giải mục đích và nguyên tắc của giải quyết tranh chấp đất đai; ba là, nêu bật vai trò của TAND trong giải quyết tranh chấp đất đai; bốn là, phân tích nội dung của pháp luật về giải quyết tranh chấp đất đai và đánh giá thực trạng thi hành chế định này thông qua bình luận một số vụ việc cụ thể; năm là, nhận diện những vướng mắc, bất cập khi áp dụng pháp luật đất đai để giải quyết tranh chấp đất đai; sáu là, đề xuất giải pháp hoàn thiện pháp luật về giải quyết tranh chấp đất đai và nâng cao hiệu quả thi hành... Tuy nhiên, nghiên cứu áp dụng pháp luật giải quyết tranh chấp về QSDĐ từ thực tiễn xét xử của TAND tại tỉnh Quảng Bình một cách có hệ thống, đầy đủ và toàn diện trên phương diện lý luận, thực tiễn thì dường như vẫn còn thiếu một công trình như vậy. Đây có thể coi là một khiếm khuyết trong quá trình áp dụng pháp luật về QSDĐ nói chung và các quy định về giải quyết tranh chấp QSDĐ nói riêng trên địa bàn tỉnh Quảng Bình; Bởi lẽ, khi gặp phải những khó khăn, vướng mắc trong quá trình áp dụng pháp luật về giải quyết tranh chấp QSDĐ trong quá trình xét xử, TAND các cấp của tỉnh Quảng Bình thiếu cơ sở lý luận, căn cứ khoa học để luận giải, tìm ra các giải 4 pháp xử lý (đặc biệt là đối với các vụ việc tranh chấp về QSDĐ phức tạp, kéo dài). Chính vì vậy, rất cần có một công trình nghiên cứu, tìm hiểu về vấn đề này một cách hệ thống toàn diện cả về lý luận và thực tiễn. Trên cơ sở tiếp thu, kế thừa kết quả nghiên cứu của các công trình đã công bố, bản luận văn này đi sâu nghiên cứu về áp dụng pháp luật giải quyết tranh chấp QSDĐ ở Việt Nam qua thực tiễn giải quyết tại Tòa án trên địa bàn tỉnh Quảng Bình. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu tổng quát của luận văn là đưa ra các giải pháp hoàn thiện pháp luật về giải quyết tranh chấp đất đai và nâng cao chất lượng áp dụng pháp luật về giải quyết tranh chấp đất đai từ thực tiễn giải quyết tại Tòa án trên địa bàn tỉnh Quảng Bình. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu, luận văn xác định những nhiệm vụ nghiên cứu cụ thể sau đây: - Nghiên cứu những vấn đề lý luận về áp dụng pháp luật giải quyết tranh chấp QSDĐ tại TAND thông qua việc giải quyết những vấn đề cụ thể sau: i) Phân tích khái niệm, đặc điểm của áp dụng pháp luật nói chung và áp dụng pháp luật giải quyết tranh chấp đất đai nói riêng; tìm hiểu mục đích, ý nghĩa của áp dụng pháp luật nói chung và áp dụng pháp luật giải quyết tranh chấp đất đai nói riêng; các nguyên tắc và yêu cầu của áp dụng pháp luật nói chung và áp dụng pháp luật giải quyết tranh chấp QSDĐ nói riêng. ii) Làm rõ khái niệm và đặc điểm của áp dụng pháp luật giải quyết tranh chấp QSDĐ thông qua hoạt động xét xử của TAND; mục đích, ý nghĩa, nguyên tắc và yêu cầu của áp dụng pháp luật giải quyết tranh chấp QSDĐ thông qua hoạt động xét xử của TAND. - Phân tích, đánh giá thực trạng áp dụng pháp luật giải quyết tranh chấp QSDĐ thông qua hoạt động xét xử của TAND tại tỉnh Quảng Bình. 5 - Đưa ra định hướng và giải pháp tiếp tục hoàn thiện pháp luật về giải quyết tranh chấp QSDĐ và nâng cao hiệu quả áp dụng chế định pháp luật này trong hoạt động xét xử của TAND tại tỉnh Quảng Bình. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Căn cứ vào mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu, luận văn xác định đối tượng nghiên cứu khu trú vào các nội dung cụ thể sau đây: - Các quan hệ pháp luật trong sử dụng đất đai. - Các quan hệ pháp luật trong giải quyết tranh chấp quyền sử dụng đất tại Tòa án nhân dân. - Quy định về giải quyết tranh chấp đất đai của Luật đất đai năm 2013 và các văn bản hướng dẫn thi hành. - Các nghị quyết của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao (TANDTC) hướng dẫn về đường lối xét xử các vụ án tranh chấp đất đai thuộc thẩm quyền giải quyết của TAND. - Các quan điểm lý luận, trường phái lý thuyết về tranh chấp QSDĐ, giải quyết tranh chấp QSDĐ và áp dụng pháp luật về giải quyết tranh chấp QSDĐ trong hoạt động xét xử của TAND. - Các văn bản về nghiệp vụ xét xử các vụ án giải quyết tranh chấp quyền sử dụng đất tại TAND tỉnh Quảng Bình. - Thực trạng áp dụng pháp luật của TAND trong hoạt động xét xử các vụ án tranh chấp QSDĐ tại tỉnh Quảng Bình v.v... 4.2. Phạm vi nghiên cứu Trong khuôn khổ có hạn của một bản luận văn thạc sĩ luật học, tác giả giới hạn phạm vi nghiên cứu đề tài vào một số nội dung cụ thể sau đây: - Về phạm vi không gian: Luận văn giới hạn phạm vi nghiên cứu ở thực tiễn áp dụng pháp luật của TAND trong hoạt động xét xử các vụ án tranh chấp QSDĐ tại tỉnh Quảng Bình - Về thời gian: Luận văn giới hạn phạm vi nghiên cứu về thời gian từ năm 1993 (thời điểm Luật đất đai 1993 được ban hành) đến nay. 6 - Về nội dung nghiên cứu: Luận văn giới hạn nội dung nghiên cứu khu trú vào các quy định của Luật đất đai 1993, Luật Đất đai 2003 và Luật Đất đai 2013 về giải quyết tranh chấp đất đai và các văn bản hướng dẫn việc áp dụng chế định pháp luật này trong hoạt động xét xử của TAND. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu, trong quá trình nghiên cứu, luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu chủ yếu sau đây: - Phương pháp luận nghiên cứu khoa học duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin. - Bên cạnh đó, luận văn còn sử dụng một số phương pháp nghiên cứu cụ thể sau: i) Phương pháp phân tích được sử dụng khi tìm hiểu khái niệm, đặc điểm của tranh chấp QSDĐ, giải quyết tranh chấp QSDĐ; áp dụng pháp luật về giải quyết tranh chấp QSDĐ nói chung và áp dụng pháp luật về giải quyết tranh chấp QSDĐ trong hoạt động xét xử của TAND nói riêng; các nguyên tắc và yêu cầu áp dụng pháp luật về giải quyết tranh chấp QSDĐ trong hoạt động xét xử của TAND v.v... ii) Phương pháp diễn giải, phương pháp phân tích kết hợp với luận giải được sử dụng nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả áp dụng pháp luật về giải quyết tranh chấp QSDĐ trong hoạt động xét xử của TAND; các tiêu chí đánh giá và điều kiện đảm bảo hiệu quả áp dụng pháp luật về giải quyết tranh chấp QSDĐ trong hoạt động xét xử của TAND v.v... iii) Phương pháp bình luận, phương pháp đánh giá, phương pháp so sánh, phương pháp nghiên cứu hệ thống… được sử dụng khi đánh giá thực trạng áp dụng pháp luật về giải quyết tranh chấp QSDĐ trong hoạt động xét xử của TAND tại tỉnh Quảng Bình. iv) Phương pháp tổng hợp, phương pháp quy nạp… được sử dụng khi đề cập định hướng hoàn thiện pháp luật về giải quyết tranh chấp QSDĐ và nâng cao hiệu quả áp dụng chế định pháp luật này trong hoạt động xét xử của TAND tại tỉnh Quảng Bình. 7 v) Phương pháp lập luận logic được sử dụng khi nghiên cứu đề xuất các giải pháp góp phần hoàn thiện pháp luật về giải quyết tranh chấp QSDĐ và nâng cao hiệu quả áp dụng chế định pháp luật này trong hoạt động xét xử của TAND tại tỉnh Quảng Bình v.v... 6. Những đóng góp mới của luận văn Luận văn nếu bảo vệ thành công sẽ có một số đóng góp nhất định, cụ thể sau đây: - Luận văn hệ thống hóa và góp phần bổ sung cơ sở lý luận về áp dụng pháp luật về giải quyết tranh chấp QSDĐ trong hoạt động xét xử của TAND nói chung và áp dụng pháp luật về giải quyết tranh chấp QSDĐ trong hoạt động xét xử của TAND tại tỉnh Quảng Bình nói riêng. - Luận văn phân tích, bình luận, đánh giá thực trạng áp dụng pháp luật về giải quyết tranh chấp QSDĐ trong hoạt động xét xử của TAND tại tỉnh Quảng Bình. - Luận văn đưa ra định hướng, giải pháp góp phần hoàn thiện pháp luật về giải quyết tranh chấp QSDĐ và nâng cao hiệu quả áp dụng chế định pháp luật này trong hoạt động xét xử của TAND tại tỉnh Quảng Bình. Luận văn là tài liệu tham khảo bổ ích cho những ai quan tâm tìm hiểu về lĩnh vực pháp luật này. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận về áp dụng pháp luật giải quyết tranh chấp quyền sử dụng đất trong hoạt động xét xử của Tòa án nhân dân ở Việt Nam. Chương 2: Thực trạng áp dụng pháp luật về giải quyết tranh chấp quyền sử dụng đất trong hoạt động xét xử của Tòa án nhân dân tại tỉnh Quảng Bình. Chương 3: Định hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật về giải quyết tranh chấp quyền sử dụng đất và nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về giải quyết tranh chấp quyền sử dụng đất trong hoạt động xét xử của Tòa án nhân dân tại tỉnh Quảng Bình. 8 Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ ÁP DỤNG PHÁP LUẬT GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP QUYỀN SỬ DỤNG ĐẤT TRONG HOẠT ĐỘNG XÉT XỬ CỦA TÒA ÁN NHÂN DÂN Ở VIỆT NAM 1.1. Lý luận về giải quyết tranh chấp quyền sử dụng đất 1.1.1. Khái niệm và đặc điểm của tranh chấp quyền sử dụng đất 1.1.1.1. Khái niệm tranh chấp quyền sử dụng đất Các chủ thể khi tham gia vào quan hệ pháp luật không phải lúc nào cũng có chung quan điểm hay có sự đồng thuận về cách tiếp cận trong xử lý các vấn đề nảy sinh. Do đó, những bất đồng, xung đột hay những mâu thuẫn nổ ra là điều khó tránh khỏi. Hiện tượng này được giới chuyên môn gọi là sự tranh chấp pháp lý. Theo Từ điển tiếng Việt thông dụng: "Tranh chấp: bất đồng, trái ngược nhau" [42, tr. 227]. Như vậy, theo ngôn ngữ học, tranh chấp được hiểu là những bất đồng, trái ngược nhau giữa hai hoặc nhiều người (hoặc nhiều bên) trong quan hệ xã hội. Theo Từ điển Giải thích thuật ngữ luật học: "Tranh chấp đất đai: tranh chấp phát sinh giữa các chủ thể tham gia quan hệ pháp luật đất đai về quyền và nghĩa vụ trong quá trình quản lý và sử dụng đất đai" [36, tr. 74]. Theo Giáo trình Luật đất đai của Trường Đại học Luật Hà Nội: "Tranh chấp đất đai là sự bất đồng, mâu thuẫn hay xung đột về lợi ích, về quyền và nghĩa vụ giữa các chủ thể khi tham gia vào quan hệ pháp luật đất đai" [37, tr. 445]. Theo Luật Đất đai năm 2013: "Tranh chấp đất đai là tranh chấp về quyền và nghĩa vụ của người sử dụng đất giữa hai hoặc nhiều bên trong quan hệ đất đai" [19, Điều 3]. Như vậy, cho dù có những cách định nghĩa về tranh chấp đất đai song giới luật học nước ta đều thống nhất với nhau ở điểm chung đó là, tranh chấp 9 đất đai là những bất đồng, mâu thuẫn về quyền và nghĩa vụ giữa các bên trong quan hệ đất đai. Trên cơ sở các định nghĩa về tranh chấp đất đai trên đây, tác giả cho rằng nội hàm của khái niệm tranh chấp đất đai bao gồm: i) Về chủ thể. Tranh chấp đất đai phát sinh từ những bất đồng, khác biệt giữa hai hay nhiều bên (còn gọi là các bên) trong quan hệ đất đai; ii) Về đối tượng của tranh chấp. Đối tượng của tranh chấp đất đai là quyền và nghĩa vụ của các bên trong quan hệ đất đai. 1.1.1.2. Đặc điểm của tranh chấp quyền sử dụng đất Tìm hiểu tranh chấp về QSDĐ, tác giả nhận thấy bên cạnh đặc điểm chung của tranh chấp, loại tranh chấp này có một số đặc điểm chủ yếu sau đây: Thứ nhất, chủ thể của tranh chấp đất đai là chủ thể quản lý đất đai hoặc chủ thể sử dụng đất chứ không phải là chủ sở hữu đất đai. Do tính chất đặc thù của chế độ sở hữu đất đai ở nước ta: Đất đai thuộc sở hữu toàn dân do Nhà nước đại diện chủ sở hữu. Nhà nước thực hiện quyền đại diện chủ sở hữu toàn dân về đất đai thông qua một trong các phương thức là giao đất, cho thuê đất, công nhận QSDĐ; đồng thời, Nhà nước thu hồi đất theo quy định của pháp luật. Vì vậy, ở nước ta, toàn dân là chủ sở hữu duy nhất đối với đất đai nên không thể có tranh chấp về sở hữu đất đai. Thứ hai, do đất đai thuộc sở hữu toàn dân do Nhà nước đại diện chủ sở hữu. Nhà nước thực hiện quyền đại diện chủ sở hữu toàn dân về đất đai thông qua một trong các phương thức là giao đất, cho thuê đất, công nhận QSDĐ; đồng thời, Nhà nước thu hồi đất theo quy định của pháp luật. Vì vậy, đối tượng của tranh chấp đất đai là quyền quản lý, quyền sử dụng và những lợi ích vật chất thu được từ việc sử dụng đất. Thứ ba, tranh chấp đất đai không chỉ ảnh hưởng đến lợi ích trực tiếp của các bên tham gia tranh chấp mà còn ảnh hưởng đến lợi ích của Nhà nước. Vì khi xảy ra tranh chấp, một bên hoặc các bên không thực hiện được những QSDĐ của mình. Điều này ảnh hưởng đến việc thực hiện các nghĩa vụ của người sử dụng đất đối với Nhà nước v.v... 10 1.1.2. Khái niệm và đặc điểm giải quyết tranh chấp quyền sử dụng đất 1.1.2.1. Khái niệm giải quyết tranh chấp về quyền sử dụng đất Tranh chấp QSDĐ là một hiện tượng phổ biến xảy ra trong đời sống xã hội ở bất kỳ một hình thái kinh tế - xã hội nào. Việc giải quyết tranh chấp QSDĐ luôn là vấn đề phức tạp và khó khăn; do tranh chấp QSDĐ liên quan đến lợi ích thiết thân của các bên đương sự. Thuật ngữ giải quyết tranh chấp QSDĐ được sử dụng khá phổ biến trong các văn bản pháp luật nhưng dường như trong các đạo Luật đất đai lại chưa có sự giải thích chính thức về thuật ngữ này mà chỉ có các quy định về vấn đề này. Vậy giải quyết tranh chấp QSDĐ là gì? Theo từ điển Giải thích Thuật ngữ Luật học (Phần Luật Đất đai, Luật Lao động, Tư pháp quốc tế) của Trường Đại học Luật Hà Nội xuất bản năm 1999: "Giải quyết tranh chấp đất đai: Giải quyết bất đồng, mâu thuẫn trong nội bộ nhân dân, tổ chức và trên cơ sở đó phục hồi các quyền lợi hợp pháp bị xâm phạm; đồng thời truy cứu trách nhiệm pháp lý đối với hành vi vi phạm pháp luật về đất đai". Dựa trên cách giải thích trên đây và qua việc nghiên cứu nội dung các quy định về giải quyết tranh chấp QSDĐ; theo tác giả, giải quyết tranh chấp đất đai được hiểu là một phương thức của con người (bao gồm các bên tranh chấp, cộng đồng dân cư và các cơ quan nhà nước có thẩm quyền) nhằm tìm ra một giải pháp thích hợp dựa trên chính sách, pháp luật đất đai mà các bên tranh chấp có thể chấp nhận được để hóa giải bất đồng, mâu thuẫn về quyền và nghĩa vụ trong quan hệ quản lý đất đai hoặc quan hệ sử dụng đất. 1.1.2.2. Đặc điểm của giải quyết tranh chấp quyền sử dụng đất Bên cạnh các đặc điểm chung của giải quyết tranh chấp, giải quyết tranh chấp QSDĐ còn có một số đặc điểm chủ yếu sau đây: Một là, giải quyết tranh chấp QSDĐ là hoạt động có mục đích rõ ràng. Mục đích của giải quyết tranh chấp QSDĐ là hòa giải bất đồng, mâu thuẫn về lợi ích kinh tế, về quyền và nghĩa vụ giữa hai hay nhiều bên trong quan hệ đất đai. 11 Hai là, giải quyết tranh chấp QSDĐ dựa trên chế độ sở hữu toàn dân về đất đai do Nhà nước là đại diện chủ sở hữu. Điều này có nghĩa là các tranh chấp về quyền sở hữu đất đai không được xem xét, thụ lý giải quyết vì nó vi phạm chế độ sở hữu toàn dân về đất đai. Nhà nước không thừa nhận việc đòi lại đất đã được giao theo quy định của Nhà nước cho người khác sử dụng trong quá trình thực hiện chính sách đất đai của Nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam và Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam [19, Khoản 5 Điều 26]. Ba là, nguyên tắc hòa giải được coi trọng, đề cao và là phương thức được ưu tiên áp dụng khi giải quyết tranh chấp QSDĐ. Do tính ưu việt, linh hoạt của hòa giải (đỡ tốn kém về thời gian, công sức, tiền của trong việc "theo đuổi" kiện cáo trong tranh chấp QSDĐ; đảm bảo duy trì sự đoàn kết ổn định trong nội bộ nhân dân; tôn trọng và đề cao tính tự định đoạt giữa các bên đương sự và phù hợp với tâm lý, suy nghĩ, đạo lý truyền thống của người Việt Nam v.v...) tranh chấp QSDĐ nên phương thức này được các bên đương sự ưu tiên lựa chọn để hóa giải các bất đồng, mâu thuẫn trong lĩnh vực đất đai. Chỉ sau khi áp dụng phương thức này không đạt hiệu quả thì việc giải quyết tranh chấp QSDĐ mới được cơ quan nhà nước có thẩm quyền thực hiện. Nguyên tắc này được quy định thành một điều trong Luật đất đai năm 2013 (Điều 202. Hòa giải tranh chấp đất đai). Theo Điều 202: i) Nhà nước khuyến khích các bên tranh chấp đất đai tự hòa giải hoặc giải quyết tranh chấp đất đai thông qua hòa giải ở cơ sở; ii) Tranh chấp đất đai mà các bên không hòa giải được thì gửi đơn đến Ủy ban nhân dân (UBND) cấp xã nơi có đất tranh chấp để hòa giải; iii) Chủ tịch UBND cấp xã có trách nhiệm tổ chức việc hòa giải tranh chấp đất đai tại địa phương mình... Bốn là, giải quyết tranh chấp QSDĐ dựa trên quan điểm, đường lối của Đảng; chính sách, pháp luật của Nhà nước ở từng thời kỳ và nguồn gốc lịch sử, quá trình sử dụng đất cụ thể của từng mảnh đất... 12