Tài liệu ẩn dụ tri nhận trong thơ xuân diệu

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN KHOA NGÔN NGỮ HỌC ----------- NGUYỄN THỊ THÙY ẨN DỤ TRI NHẬN TRONG THƠ XUÂN DIỆU Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: NGÔN NGỮ HỌC Mã số: 60 22 01 Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. NGUYỄN ĐỨC TỒN Hà Nội – 05/2013 1 MỤC LỤC MỤC LỤC.......................................................................................................................... 1 MỞ ĐẦU ............................................................................................................................ 6 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................................... 6 2. Lịch sử vấn đề................................................................................................................ 7 3. Đối tƣợng và phạm vi thu thập tƣ liệu nghiên cứu .................................................... 8 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu............................................................................... 8 4.1 Mục đích ....................................................................................................................... 8 4.2 Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................................. 8 5. Phƣơng pháp và thủ pháp nghiên cứu ........................................................................ 9 5.1 Thủ pháp thống kê ....................................................................................................... 9 5.2. Phương pháp phân tích thành tố nghĩa từ vựng ....................................................... 9 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài ........................................................................ 9 6.1. Ý nghĩa lý luận ............................................................................................................ 9 6.2 Ý nghĩa thực tiễn ........................................................................................................ 10 7. Bố cục của luận văn .................................................................................................... 10 CHƢƠNG 1 : ................................................................................................................... 11 MẤY VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ ẨN DỤ ......................................................... 11 1.1 Khái niệm về ẩn dụ ................................................................................................... 11 1.2 Ẩn dụ tri nhận ........................................................................................................... 14 1.2.1 Khái niệm tri nhận và ngôn ngữ học tri nhận....................................................... 14 1.2.2. Ẩn dụ tri nhận ........................................................................................................ 15 1.3 Sức mạnh của ẩn dụ tri nhận trong thơ ca ............................................................ 27 1.4 Cuộc đời và sự nghiệp thơ Xuân Diệu .................................................................... 29 1.4.1 Vài nét về cuộc đời nhà thơ Xuân Diệu ................................................................. 29 1.4.2 Sự nghiệp................................................................................................................. 30 Tiểu kết ............................................................................................................................ 34 CHƢƠNG 2 : ................................................................................................................... 35 ẨN DỤ CẤU TRÚC TRONG THƠ XUÂN DIỆU ....................................................... 35 2.1 Nguồn biểu trƣng là bộ phận cơ thể ngƣời ............................................................. 36 2.1.1 Nguồn biểu trưng từ các bộ phận bên trong cơ thể con người ........................... 36 2.1.2 Nguồn biểu trưng từ các bộ phận bên ngoài cơ thể con người ............................ 54 2.2 Nguồn biểu trƣng từ thế giới tự nhiên .................................................................... 59 2.2.1 Nguồn biểu trưng từ thực vật ................................................................................. 59 2.2.2 Nguồn biểu trưng từ động vật ................................................................................ 70 2.2.3 Nguồn biểu trưng từ giới tự nhiên ......................................................................... 75 Tiểu kết ............................................................................................................................ 92 CHƢƠNG 3 : ................................................................................................................... 94 ẨN DỤ BẢN THỂ TRONG THƠ XUÂN DIỆU .......................................................... 94 3.1 Ẩn dụ bản thể ............................................................................................................ 94 3.2 Các ẩn dụ bản thể trong thơ Xuân Diệu ................................................................. 94 3.2.1 Ẩn dụ vật chứa không gian hạn chế ...................................................................... 97 3.2.2 Sự việc, hành động, công việc, trạng thái ............................................................ 102 4 Tiểu kết .......................................................................................................................... 107 KẾT LUẬN .................................................................................................................... 109 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................ 114 NGUỒN NGỮ LIỆU ..................................................................................................... 121 5 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Hiện tƣợng ẩn dụ từ lâu đã đƣợc các nhà ngôn ngữ học quan tâm nghiên cứu, thƣờng đƣợc coi là cách thức chuyển đổi tên gọi dựa trên sự so sánh ngầm giữa hai sự vật có sự tƣơng đồng hay giống nhau. Có thể xem so sánh ngầm là quy trình cơ bản để hiểu về ẩn dụ. Truyền thống của từ vựng học và tu từ học chỉ xem ẩn dụ là một phƣơng thức phát triển nghĩa mới của từ hoặc để sử dụng từ theo chức năng tu từ. Nhƣng trong ba thập niên gần đây, quan niệm về ẩn dụ đã thay đổi khi các nhà ngôn ngữ học tri nhận cho rằng ẩn dụ là phƣơng thức tƣ duy của con ngƣời về thế giới, hƣớng tới khả năng tác động vào lĩnh vực trí tuệ của con ngƣời, đồng thời là một công cụ tri nhận mạnh mẽ để ý niệm hoá các phạm trù trừu tƣợng. Đối với các tác phẩm văn chƣơng, ẩn dụ giúp cho các nhà văn, nhà thơ đạt hiệu quả cao trong việc phác họa nên bức tranh nghệ thuật ngôn từ, đồng thời tạo nên những hình tƣợng thẩm mĩ cho tác phẩm. Tìm hiểu ẩn dụ là một phƣơng pháp khoa học để giải mã các giá trị cách mạng trong thi ca, đồng thời là một bƣớc khảo nghiệm lý thú mối quan hệ giữa ẩn dụ ngôn ngữ và ẩn dụ thi ca. Xuân Diệu là nhà thơ tiêu biểu của phong trào Thơ Mới (1932-1945), và đƣợc mệnh danh là "ông hoàng thơ tình" của thơ ca Việt Nam. Thơ ông diễn tả một cách chân thực mọi khía cạnh tâm lý, mọi cung bậc xúc cảm rất đời, rất ngƣời về cách yêu, cách nghĩ cũng nhƣ về lẽ sống. Đã có khá nhiều bài viết, chuyên luận của các nhà nghiên cứu trong và ngoài nƣớc quan tâm đến thơ ông với nhiều khía cạnh khác nhau. Chẳng hạn nhƣ các tác giả: Hà Minh Đức [13]; Ngô Bích Hƣơng [23]; Nguyễn Trọng Khánh [24]; Lữ Huy Nguyên [32]… Nhƣng có một phƣơng diện chƣa đƣợc đề 6 cập tới trong thơ ông, đó là hiện tƣợng “Ẩn dụ tri nhận trong thơ Xuân Diệu". Đó chính là lý do cho sự ra đời của đề tài này. 2. Lịch sử vấn đề Ẩn dụ tri nhận là một khái niệm còn tƣơng đối mới mẻ. Trong giới Việt ngữ học, tác giả Nguyễn Đức Tồn là một trong những ngƣời đầu tiên đề cập đến vấn đề này một cách gián tiếp trong cuốn “Tìm hiểu đặc trưng văn hóa- dân tộc của ngôn ngữ và tư duy ở người Việt (Trong sự so sánh với các dân tộc khác)” (Nxb ĐHQGHN, 2002). Sau đó, năm 2007, tác giả lại có các bài viết rất sâu sắc bàn về Bản chất ẩn dụ và ẩn dụ tri nhận ( [50]; [51]). Năm 2005, vấn đề ngôn ngữ học tri nhận cũng đƣợc tác giả Lý Toàn Thắng bàn trực tiếp trong cuốn “Ngôn ngữ học tri nhận, từ lý thuyết đại cương đến thực tiễn tiếng Việt”, Nxb KHXH, H.2005). Tuy nhiên tác giả lại bàn sâu về vấn đề tri nhận không gian mà chƣa dành một vị trí xứng đáng cho khái niệm ẩn dụ tri nhận. Năm 2009, Nhà xuất bản Lao Động Xã hội ấn hành cuốn sách về ngôn ngữ học của tác giả Trần Văn Cơ có tựa đề “ Khảo sát ẩn dụ tri nhận”. Trong cuốn sách này, tác giả trình bày khá cặn kẽ sự ra đời của ẩn dụ, bản chất của ẩn dụ và sự phân loại các kiểu loại ẩn dụ tri nhận, gồm 4 loại: ẩn dụ cấu trúc, ẩn dụ bản thể, ẩn dụ định hƣớng và ẩn dụ kênh liên lạc. Tiếp theo, tác giả Hà Công Tài quan tâm chủ yếu tới đặc điểm và vai trò ẩn dụ trong việc xây dựng các hình tƣợng hoặc hình thể trong thơ ca. Bên cạnh đó còn phải kể đến một số đề tài luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ, khóa luận tốt nghiệp quan tâm đến vấn đề này. Đó là luận án tiến sĩ “So sánh và ẩn dụ trong ca dao trữ tình Việt Nam” của tác giả Hoàng Thị Kim Ngọc; Luận văn thạc sĩ “Ẩn dụ tri nhận trong ca dao” của tác giả Bùi Thị Kim Dung, ĐHKHXH&NV, ĐHQG HN, 2008; Luận văn thạc sĩ “Ẩn dụ tri nhận, mô hình ẩn dụ cấu trúc trên 7 cứ liệu ca từ của Trịnh Công Sơn” của tác giả Nguyễn Thị Thanh Huyền, ĐHKHXH&NV, ĐHQG TPHCM, 2009; … Nhƣ vậy, mặc dù đã có nhiều công trình nghiên cứu về ẩn dụ tri nhận, nhƣng việc nghiên cứu ẩn dụ trong thơ là một vấn đề vẫn còn ít đƣợc quan tâm. Vì vậy, với đề tài “Ẩn dụ tri nhận trong thơ Xuân Diệu” chúng tôi mong muốn góp phần vào việc làm sáng tỏ thêm về ẩn dụ tri nhận, đặc biệt là loại ẩn dụ cấu trúc và ẩn dụ bản thể. Nguồn tƣ liệu phong phú của thơ Xuân Diệu sẽ giúp chúng ta hiểu sâu sắc hơn về ẩn dụ tri nhận trong những tác phẩm của ông. 3. Đối tƣợng và phạm vi thu thập tƣ liệu nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của luận văn là ẩn dụ tri nhận trong thơ Xuân Diệu. Tuy nhiên, trong quá trình khảo sát, chúng tôi thấy, trong thơ Xuân Diệu chỉ sử dụng chủ yếu hai loại ẩn dụ: ẩn dụ cấu trúc và ẩn dụ bản thể. Vì vậy luận văn sẽ trình bày cụ thể kết quả nghiên cứu của hai loại ẩn dụ này. 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 4.1 Mục đích Mục đích của đề tài là khảo sát ẩn dụ tri nhận trong thơ Xuân Diệu, cụ thể là loại ẩn dụ cấu trúc và ẩn dụ bản thể để có thể thấy đƣợc đặc điểm tƣ duy nghệ thuật của ông. Qua cơ chế của ẩn dụ, chúng ta sẽ thấy đƣợc những rung cảm vi tế của tác giả trong việc thể hiện niềm khát khao giao cảm với đời, yêu thiên nhiên, yêu cuộc sống và yêu đất nƣớc, con ngƣời trƣớc năm 1945 và sau năm 1945 khác nhau nhƣ thế nào, đồng thời mong muốn tìm hiểu những đặc sắc nghệ thuật ngôn từ qua cơ chế ẩn dụ tri nhận trong thơ ông. 4.2 Nhiệm vụ nghiên cứu Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài là: - Tìm hiểu và hệ thống hóa những cơ sở lý thuyết của ngôn ngữ học tri nhận nói chung, ẩn dụ tri nhận nói riêng, để làm cơ sở cho việc nghiên cứu. 8 - Thống kê và phân loại các hiện tƣợng ẩn dụ trong các tập thơ: Thơ thơ, Gửi hương cho gió, Riêng chung, Cầm tay, Một khối hồng, Hai đợt sóng, Tôi giàu đôi mắt, Hồn tôi đôi cánh I, II, III, đồng thời phân tích ‎ý nghĩa của các ẩn dụ để thấy đƣợc giá trị và phong cách tƣ duy nghệ thuật trong thơ Xuân Diệu. - Trong nghiên cứu, chúng tôi sử dụng hệ thống thuật ngữ về ngôn ngữ học tri nhận và ẩn dụ tri nhận của Trần Văn Cơ (2007), cách phân loại ẩn dụ tri nhận của G.Lakoff và M. Johnson (1980) mà Trần Văn Cơ đã tổng hợp (2009). 5. Phƣơng pháp và thủ pháp nghiên cứu 5.1 Thủ pháp thống kê Thủ pháp này đƣợc sử dụng để tính tần số xuất hiện, qua đó thấy đƣợc mức độ phổ biến nhƣ thế nào của mỗi tiểu loại ẩn dụ trong các tập thơ mà luận văn khảo sát. 5.2. Phương pháp phân tích thành tố nghĩa từ vựng Phƣơng pháp này đƣợc sử dụng khi phân tích ‎ý nghĩa của các từ ngữ là phƣơng tiện tƣ duy theo ẩn dụ tri nhận trong thơ Xuân Diệu theo các tham tố trong cấu trúc nghĩa của đơn vị từ vựng ấy. Từ việc phân tích đó, luận văn làm rõ bản chất của mô hình ẩn dụ tri nhận đã cấu trúc hoá tri giác, tƣ duy, và hoạt động của chúng ta nhƣ thế nào. Đặc biệt, khi ánh xạ vào tƣ duy của nhà thơ thì các ẩn dụ ấy cho thấy đƣợc nét riêng biệt gì trong cách tri giác cũng nhƣ tƣ duy về thế giới của cá nhân nhà thơ Xuân Diệu trong cuộc sống. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài 6.1. Ý nghĩa lý luận Các kết quả thu đƣợc của đề tài sẽ góp phần làm sáng tỏ rằng ẩn dụ không chỉ là vấn đề thuộc về bản thân ngôn ngữ, mà nó còn thuộc về phƣơng thức tƣ duy của con ngƣời - dù đó là ẩn dụ từ vựng, hay ẩn dụ tu từ hay ẩn dụ ‎ý niệm thì cũng đều là phƣơng thức tƣ duy theo phạm trù. Khuynh hƣớng của ngôn ngữ 9 học tri nhận giúp chúng ta nhận thức rằng khi khai thác các tác phẩm nghệ thuật, thơ ca thì không nên chỉ nhìn nhận ẩn dụ theo khuynh hƣớng của ngôn ngữ học truyền thống, chỉ xem chúng nhƣ một thủ pháp tu từ nghệ thuật, mà nên xem ẩn dụ nhƣ một công cụ tri nhận hữu hiệu của con ngƣời về thế giới, thông qua hệ thống các ý niệm phản ánh các cảm xúc, hành vi, quan hệ của con ngƣời với thế giới bên ngoài một cách vô thức, có sẵn dựa trên những sơ đồ nhất định trong những mô hình văn hoá của dân tộc. 6.2 Ý nghĩa thực tiễn Các kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ phục vụ tốt cho việc phân tích và cảm thụ tác phẩm thơ ca của Xuân Diệu nói riêng, các tác phẩm thơ ca nói chung. Các kết quả nghiên cứu còn có ‎ý nghĩa nhất định đối với các nhà nghiên cứu trong lĩnh vực, triết học, tâm lí học, nhân chủng học, đặc biệt là khoa học tri nhận. Đồng thời những đóng góp này phần nào sẽ giúp cho các độc giả Việt Nam có thêm hiểu biết và cách nhìn về ẩn dụ tri nhận với sự hành chức của nó trong văn thơ nói chung. 7. Bố cục của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, Luận văn gồm có 3 chƣơng: Chƣơng 1: Mấy vấn đề lý‎ luận cơ bản về ẩn dụ và ẩn dụ tri nhận Chƣơng 2: Ẩn dụ cấu trúc trong thơ Xuân Diệu Chƣơng 3: Ẩn dụ bản thể trong thơ Xuân Diệu 10 CHƢƠNG 1 : MẤY VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ ẨN DỤ VÀ ẨN DỤ TRI NHẬN 1.1 Khái niệm về ẩn dụ Ngôn ngữ học truyền thống coi ẩn dụ là một vấn đề thuộc ngôn ngữ chứ không phải là vấn đề của tƣ duy. Vì vậy, ngôn ngữ học truyền thống đã loại trừ ẩn dụ ra khỏi phạm vi lý‎ luận và do đó đặt thơ ca và nghệ thuật ở ngoại diên của đời sống tinh thần và cho rằng ẩn dụ chẳng đóng vai trò gì trong những vấn đề hệ trọng của cuộc sống. Điều đó đã dẫn đến quan niệm sai lầm cho rằng ẩn dụ chỉ là thứ thuộc về nhà thơ, nhà văn và thuộc về tác phẩm văn học. Theo quan niệm truyền thống, các nhà nghiên cứu có điểm chung khi nói về ẩn dụ đƣợc Nguyễn Đức Tồn tổng kết lại trong Bản chất của ẩn dụ nhƣ sau: “Ẩn dụ là phép hay cách thức chuyển đổi tên gọi dựa trên sự so sánh ngầm giữa hai sự vật có sự tương đồng hay giống nhau” [50, 1]. Trong giáo trình Dẫn luận ngôn ngữ học, A.A.Reformatxki cho rằng: “Ẩn dụ theo nghĩa chiết tự là "sự chuyển đổi", là trường hợp chuyển nghĩa điển hình nhất. Sự chuyển nghĩa theo ẩn dụ được dựa trên sự giống nhau của các sự vật về màu sắc, hình thức, đặc tính vận động” [92, 54]. Theo B.N. Golovin thì: “Sự chuyển đổi của các từ từ một đối tượng này sang một đối tượng khác trên cơ sở sự giống nhau của chúng được gọi là ẩn dụ” [91, 81]. Ju. X. Xtepanov cho rằng: “Bản thân từ Metaphor trong tiếng Hy Lạp cũng có nghĩa là sự chuyển nghĩa, và khi một từ vẫn còn liên hệ với biểu vật 11 cũ nhưng lại có sự liên hệ mới với cái biểu vật mới thì hiện tượng ngôn ngữ đó là ẩn dụ” [59, 51-52]. Các nhà Việt ngữ học cũng có quan điểm tƣơng tự. Chẳng hạn: Nguyễn Văn Tu cho rằng: “Ẩn dụ là phép gọi tên một sự vật bằng tên của một sự vật khác theo mối quan hệ gián tiếp. Muốn hiểu được mối quan hệ đó chúng ta phải so sánh ngầm. Khác với hoán dụ, phép ẩn dụ, ta theo tưởng tượng của ta mà gọi một sự vật, chỉ có vài dấu hiệu chung với sự vật mà từ biểu thị trước thôi. Chính nhờ những dấu hiệu chung gián tiếp ấy mà ta thấy mối quan hệ giữa các sự vật khác nhau” [54,159]. Nguyễn Thiện Giáp cho rằng: “Ẩn dụ là sự chuyển đổi tên gọi dựa vào sự giống nhau giữa các sự vật hoặc hiện tượng được so sánh với nhau”. [14,126]. Đào Thản có quan điểm tƣơng tự về ẩn dụ: “Ẩn dụ cũng là một lối so sánh dựa trên sự giống nhau về hình dáng, màu sắc, tính chất, phẩm chất hoặc chức năng của hai đối tượng. Nhưng khác với so sánh dùng lối song song hai phần đối tượng và phần so sánh bên cạnh nhau, ẩn dụ chỉ giữ lại phần để so sánh” [40]. Nhƣ vậy, qua các định nghĩa trên về ẩn dụ, các tác giả đều có chung quan điểm rằng: cơ sở của ẩn dụ là sự so sánh ngầm; là sự chuyển đổi tên gọi hay chuyển đổi nghĩa. Tuy nhiên, các tác giả còn có mặt hạn chế là chƣa thấy đƣợc rằng tuy sự so sánh các sự vật với nhau là cơ sở của hiện tƣợng ẩn dụ, nhƣng chỉ có tiểu loại so sánh ngang bằng mới có thể là cơ sở của hiện tƣợng ẩn dụ; các sự vật tham gia vào hiện tƣợng ẩn dụ phải là khác loại nhau. Vì vậy, tác giả Nguyễn Đức Tồn đã khắc phục mặt hạn chế đó và chỉ ra rằng: “dựa vào đặc điểm, thuộc tính nào đó có thể đồng nhất hóa các sự vật, hiện 12 tƣợng khác loại nhau, rồi lấy tên gọi (hoặc các đặc điểm, thuộc tính…) của sự vật, hiện tƣợng này (thƣờng mang tính cụ thể hơn) để thay thế khi gọi tên hoặc nói về sự vật, hiện tƣợng kia (thƣờng mang tính trừu tƣợng hơn) sẽ tạo ra đƣợc cách diễn đạt ẩn dụ". Theo Nguyễn Đức Tồn [47, 508], đối với hoán dụ thì tình hình cũng tƣơng tự - cơ sở của hoán dụ cũng chính là sự đồng nhất hoá ngầm. Muốn hiểu hoán dụ cũng cần phải hiểu đƣợc sự đồng nhất/đẳng nhất hoá này. Ví dụ: Trên cơ sở sự đồng nhất hoá ngầm đƣợc thể hiện qua câu đồng nhất: “Lượng bia đựng trong vại là vại bia”, có thể thay thế cách nói: “Uống hết lượng bia đựng trong vại” bằng cách nói theo hoán dụ: “ Uống hết vại bia”. Chính sự tƣơng đồng cùng dựa trên sự đồng nhất hoá ngầm các sự vật, hiện tƣợng…này của ẩn dụ và hoán dụ có lẽ đã là lí do khiến cho viện sĩ Ju.X. Xtepanov thấy rằng “ ẩn dụ với nghĩa rộng nhất của thuật ngữ này bao gồm cả hoán dụ và cải dung v.v…” [59, 19]. Do vậy, trong luận văn này, hiện tƣợng lấy bộ phận cơ thể biểu trƣng cho thế giới tâm lí tình cảm của con ngƣời cũng đƣợc chúng tôi coi là ẩn dụ theo nghĩa rộng của thuật ngữ ẩn dụ nhƣ viện sĩ Ju.X. Xtepanov đã quan niệm . Bên cạnh quan điểm truyền thống về ẩn dụ, các nhà ngôn ngữ học tri nhận còn có quan điểm mới về ẩn dụ. Họ chỉ ra rằng: “Ân dụ không chỉ là hiện tƣợng của ngôn ngữ mà là hiện tƣợng “hiện hữu trong tƣ duy và hành động thƣờng nhật của chúng ta” [56, 66]. Chính vì vậy, các nhà nghiên cứu quan tâm đến ẩn dụ đã mở rộng phạm vi ứng dụng và nghiên cứu của nó ra nhiều lĩnh vực của tri thức: triết học, tâm lý‎ học, thần kinh học…tạo ra nhiều khuynh hƣớng, trƣờng phái 13 ngôn ngữ học, lý thuyết thông tin, xúc tiến sự tác động lẫn nhau và hội nhập các tƣ tƣởng khoa học mà hệ quả là hình thành khoa học tri nhận. Ẩn dụ là chìa khóa mở ra sự hiểu biết những cơ sở của tƣ duy và các quá trình nhận thức những biểu tƣợng tinh thần về thế giới. Chính vì vậy, gần đây ẩn dụ đã đƣợc nghiên cứu từ góc độ tri nhận luận. Điều này chúng tôi sẽ trình bày cụ thể ở mục tiếp sau đây. 1.2 Ẩn dụ tri nhận 1.2.1 Khái niệm tri nhận và ngôn ngữ học tri nhận Tri nhận là khái niệm trung tâm của khoa học tri nhận. Nó “biểu hiện một quá trình nhận thức hoặc tổng thể những quá trình tâm lý- tri giác, phạm trù hóa, tƣ duy, lời nói… phục vụ cho việc xử lý lời nói, chế biến thông tin. Nó bao gồm cả việc con ngƣời nhận thức và đánh giá cả bản thân mình trong thế giới xung quanh và xây dựng thế giới đặc biệt- tất cả những cái tạo thành cơ sở cho hành vi của con ngƣời” [1,58]. Nhƣ vậy, “Tri nhận là tất cả quá trình trong đó dữ liệu cảm tính đƣợc cải biến khi truyền vào não dƣới dạng những biểu hiện tinh thần (hình ảnh, mệnh đề, khung, cảnh…) để có thể lƣu lại trong trí nhớ của con ngƣời [1,58]. Đôi khi tri nhận cũng đƣợc định nghĩa nhƣ sự tính toán, nghĩa là xử l‎ý thông tin dƣới dạng những kí hiệu, cải biến nó từ dạng này sang dạng khác- thành mật mã khác, thành cấu trúc khác” [1,58]. Các quá trình tri nhận bao gồm: quá trình nhận thức, ý niệm hóa, phạm trù hóa tri giác và các biểu hiện tinh thần đang diễn ra trong bộ não của con ngƣời, nhờ đó con ngƣời nhận đƣợc những tri thức về thế giới. Trong cuốn Ngôn ngữ học tri nhận từ lý thuyết đại cương đến thực tiễn tiếng Việt, Lý Toàn Thắng đã đƣa ra cách hiểu về Ngôn ngữ học tri nhận 14 nhƣ sau: “Ngôn ngữ học tri nhận là một trường phái mới của ngôn ngữ học hiện đại, tiến hành nghiên cứu ngôn ngữ trên cơ sở vốn kinh nghiệm và sự cảm thụ của con người về thế giới khách quan cũng như cách thức mà con người tri giác và ý niệm các sự vật và sự tình của thế giới khách quan đó”. Đối tƣợng nghiên cứu của ngôn ngữ học tri nhận là ngôn ngữ thƣờng nhật của con ngƣời ở dạng tự nhiên nhất với những dữ kiện ngôn ngữ có thể quan sát trực tiếp đƣợc và cả những dữ kiện không thể quan sát trực tiếp đƣợc nhƣ trí tuệ, tri thức, ý niệm, ý thức … Hiện nay, ngôn ngữ học tri nhận đã trở thành một khuynh hƣớng ngôn ngữ phát triển rất mạnh mẽ, đã trở thành một phƣơng tiện giúp các nhà ngôn ngữ học giải quyết đƣợc nhiều vấn đề thuộc ngôn ngữ mà trƣớc đây ngôn ngữ học truyền thống chƣa giải quyết đƣợc triệt để. Trong đề tài nghiên cứu này chúng tôi quan tâm đến vấn đề ẩn dụ tri nhận. 1.2.2. Ẩn dụ tri nhận 1.2.2.1 Khái niệm ẩn dụ tri nhận “Ẩn dụ xuyên suốt cuộc sống đời thƣờng của chúng ta và thể hiện không chỉ trong ngôn ngữ mà cả trong tƣ duy và hành động” [71,378]. Theo quan điểm này, chúng ta thấy rằng bất kì ngôn ngữ nào cũng sử dụng ẩn dụ nhƣ là công cụ để phát triển ngữ nghĩa và phát triển vốn từ, là phƣơng tiện của tƣ duy để con ngƣời miêu tả thế giới, hiện thực hóa khả năng nhận thức thế giới, cải tạo thế giới, và làm phong phú sự hiểu biết của chúng ta về thế giới và con ngƣời. Theo Black (1962), ẩn dụ chứa một “nội dung tri nhận xác thực” (positive cognitive content), Michael Reddy, ngƣời đƣợc Lakoff coi là “thực ra đã có những đóng góp vượt lên cả những điều mình khiêm nhường đề ra” 15 đã cho rằng ẩn dụ là một quỹ tích của những suy nghĩ chứ không phải của ngôn ngữ và nó là một phần đáng kể và thiết yếu của phƣơng cách ƣớc định tri nhận thế giới (theo Lakoff, 1993). Tuy nhiên, mốc quan trọng trong sự phát triển lý thuyết hiện đại của tri nhận luận về ẩn dụ phải là năm 1980 khi công trình “Metaphor we live by” của G.Lakoff và M.Johnson ra đời. Lakoff và Johnson (1980) cho rằng: “Hệ thống ý niệm đời thường của chúng ta, mà trong khuôn khổ của nó chúng ta suy nghĩ và hành động, về bản chất là ẩn dụ”. Chúng ta không chỉ dùng các ẩn dụ đƣợc quy ƣớc hóa và từ vựng hóa và nhất là ẩn dụ ý niệm (conceptual metaphor) một cách thuần túy ngôn ngữ học mà sự thực là chúng ta có suy nghĩ hay ý niệm hóa phạm trù “đích” thông qua phạm trù “nguồn”. Với cách hiểu ẩn dụ là phƣơng thức của tƣ duy, ngôn ngữ học tri nhận cho rằng, ẩn dụ là một cơ chế tri nhận nhờ đó những tri giác liên tục, tƣơng tự đã trải qua quá trình phạm trù hóa đƣợc đánh giá lại trong bối cảnh ý niệm mới. Bản chất của ẩn dụ tri nhận là ở sự ngữ nghĩa hóa và cảm nhận những hiện tƣợng loại này trong thuật ngữ các hiện tƣợng loại khác. Ẩn dụ tri nhận (hay còn gọi là ẩn dụ ý niệm – cognitive/conceptual metaphor) – đó là một trong những hình thức ý niệm hoá, một quá trình tri nhận có chức năng biểu hiện và hình thành những ý niệm mới và không có nó thì không thể nhận đƣợc tri thức mới. Và về nguồn gốc, ẩn dụ tri nhận đáp ứng năng lực của con ngƣời nắm bắt và tạo ra sự giống nhau giữa những cá thể và những lớp đối tƣợng khác nhau [1, 293 – 294 ] . Lý thuyết chung của ẩn dụ nằm trong những đặc điểm của sự xác lập khái quát có tính liên tƣởng. Trong quá trình đó, những khái niệm trừu tƣợng hàng ngày nhƣ: thời gian, nguyên nhân, kết quả, mục đích…đều trở nên có 16 tính ẩn dụ. Hệ quả là ẩn dụ chính là tâm điểm quan trọng của ngữ nghĩa học trong ngôn ngữ thông tục tự nhiên. Và việc nghiên cứu ẩn dụ trong văn học chính là một sự mở rộng của việc nghiên cứu ẩn dụ trong ngôn ngữ hàng ngày. Khác với ẩn dụ tu từ và ẩn dụ từ vựng, ẩn dụ ý niệm, ngoài chức năng quy ƣớc hóa và từ vựng hóa còn có chức năng ý niệm hóa, thể hiện cách tƣ duy, tri nhận về sự vật của ngƣời bản ngữ theo những phƣơng thức nhất định. Lý Toàn Thắng đã nói đến tầm quan trọng của ẩn dụ tri nhận trong ngôn ngữ đặt trong sự so sánh với ẩn dụ- theo cách hiểu truyền thống và tu từ học. Theo ông, “Ẩn dụ truyền thống văn học và tu từ học thường được coi là một trong hai (cùng với hoán dụ) kiểu chính của phép dùng từ theo nghĩa bóng, được xây dựng trên những khái niệm về sự tương tự và so sánh giữa nghĩa đen và nghĩa bóng của từ ngữ”. Thí dụ: Chân núi (so với chân người); ánh sáng chân lý (so sánh với ánh sáng mặt trời). Tuy nhiên, chúng ta chƣa khảo sát hết và đánh giá hết tầm quan trọng của ẩn dụ trong ngôn ngữ đời thƣờng hàng ngày, và nhất là nhƣ một công cụ tri nhận mạnh mẽ để ý niệm hóa các phạm trù trừu tƣợng [41, 30]. Từ đó, ông đã đƣa ra cách hiểu mới về ẩn dụ nhƣ sau: “Ẩn dụ ý niệm là một sự chuyển di (transfer) hay một sự đồ họa (mapping) cấu trúc và các quan hệ nội tại của một lĩnh vực hay mô hình tri nhận đích” [41, 30]. Cụ thể hơn, ông viết: “thông thường các phạm trù ở mô hình nguồn, cụ thể hơn, nghĩa là chúng ta thường dựa vào những kinh nghiệm của mình về những con người, những sự vật và hiện tượng cụ thể thường nhật để ý niệm hóa các phạm trù trừu tượng” [41, 30]. Ông cũng đã dẫn ra các ví dụ điển hình nhƣ: thời gian là tiền bạc, tình yêu là một cuộc hành trình…trong đó, tiền bạc, cuộc hành trình là Nguồn, còn thời gian, tình yêu là Đích. Chẳng hạn: chúng ta có thể dùng: Sắp hết tiền và cũng có 17 thể dùng Sắp hết thời gian; hoặc cũng có thể dùng: tiêu tốn thời gian, và tiêu tốn tiền; giữ gìn tiền bạc, giữ gìn thời gian… Theo Nguyễn Đức Tồn “Ẩn dụ là phép thay thế tên gọi hoặc chuyển đặc điểm, thuộc tính của sự vật, hiện tượng này sang sự vật, hiện tượng khác loại dựa trên cơ sở sự liên tưởng đồng nhất hóa chúng theo đặc điểm, thuộc tính nào đó cùng có ở chúng” [51, 8]. Bên cạnh đó tác giả cũng cho rằng: “Hiện nay các nhà ngôn ngữ học nổi tiếng thế giới như Lakoff và Johnson (1980) và những học giả khác đã khẳng định rằng ẩn dụ không phải chỉ là vấn đề của ngôn ngữ, nói cụ thể hơn, ẩn dụ được coi là phương thức tư duy của con người” [51, 5]. Nhƣ vậy dựa vào định nghĩa này có thể thấy tác giả chỉ ra hai loại ẩn dụ: ẩn dụ theo quan điểm truyền thống là “phép thay thế tên gọi” và loại ẩn dụ tri nhận là “chuyển đặc điểm, thuộc tính của sự vật, hiện tượng này sang sự vật, hiện tượng khác loại” và đều cùng đƣợc dựa trên cơ sở sự liên tƣởng đồng nhất hóa các sự vật theo đặc điểm, thuộc tính nào đó cùng có ở chúng. Tác giả Phan Thế Hƣng cũng đƣa ra quan điểm về ẩn dụ tri nhận nhƣ sau: “Ẩn dụ không đơn giản là phép so sánh ngầm mà chính là câu bao hàm xếp loại thuộc về cấu trúc bề sâu tư duy. Nói cách khác, hiểu sự so sánh không phải là trung tâm của việc hiểu ẩn dụ, mà chính là hiểu được việc xếp loại” [21, 15] Trần Văn Cơ cũng viết: “Ẩn dụ tri nhận (hay còn gọi là ẩn dụ ý niệm) là một trong những hình thức ý niệm hóa, một quá trình tri nhận có những biểu hiện là hình thành những ý niệm mới và không có nó thì không thể nhận thức được tri thức mới” [1,180]. 18 Với cách tiếp cận chung nhất, ẩn dụ đƣợc xem nhƣ là cách nhìn một đối tƣợng này thông qua một đối tƣợng khác, và với ý nghĩa đó, ẩn dụ là một trong những phƣơng thức biểu tƣợng tri thức dƣới dạng ngôn ngữ. 1.2.2.2 Phân loại ẩn dụ tri nhận Trong ẩn dụ ý niệm, Lakoff và đồng sự của mình bàn đến những loại ẩn dụ khác nhau nhƣ ẩn dụ bản thể (ontological metaphor) là loại ẩn dụ định hình sự vật và biến chúng thành thực thể (entities) và chất thể (substances) để từ đó nói đến chúng, phạm trù hóa, phân loại và định lƣợng chúng. Hoặc nhƣ ẩn dụ cấu trúc (structural metaphor) với việc sử dụng một ý niệm nguồn có cấu trúc tổ chức cao và rõ ràng để tri nhận một ý niệm đích, ẩn dụ hình ảnh (image metaphor)- đồ chiếu một hình ảnh lên một hình ảnh khác, hay ẩn dụ định hƣớng (orientational metaphor) với các từ định hƣớng không gian… Trong Metaphors we live by, Lakoff và Johnson (1980) đã phân thành 4 loại ẩn dụ tri nhận nhƣ sau: ẩn dụ cấu trúc, ẩn dụ bản thể, ẩn dụ kênh liên lạc và ẩn dụ định hƣớng (dẫn theo Trần Văn Cơ). Cụ thể +/ Ẩn dụ cấu trúc Ẩn dụ cấu trúc là “loại ẩn dụ khi nghĩa (hoặc giá trị) của một từ (hay một biểu thức) này đƣợc hiểu (đƣợc đánh giá) thông qua cấu trúc của một từ (hoặc một biểu thức) khác. Kiểu ẩn dụ này thƣờng sử dụng kết quả của quá trình biểu trƣng hoá (vật thể và ngôn ngữ) và của sự liên tƣởng” [1 ,295]. Chẳng hạn: - Con cáo: biểu trƣng cho sự tinh ranh, khôn ngoan. - Con ong: biểu trƣng cho sự chăm chỉ cần cù. 19 Với ẩn dụ tri nhận, nghĩa biểu trƣng không đƣợc bộc lộ ra ngoài mà nó tồn tại dƣới dạng tiềm ẩn. Nếu nhƣ ý nghĩa biểu trƣng này mà bộc lộ hiển minh thì từ đƣợc sử dụng trong biểu thức ngôn ngữ này sẽ không là ẩn dụ nữa mà sẽ trở thành so sánh. Chẳng hạn: - “Tên tay sai này trung thành với chủ hắn nhƣ một con chó” (con chó đƣợc sử dụng làm chuẩn trong biểu thức so sánh, bởi vì ý nghĩa biểu trƣng “trung thành” đƣợc bộc lộ hiển minh). - “Tên tay sai này là một con chó của chủ hắn” (con chó đƣợc sử dụng theo ẩn dụ tri nhận vì ‎ nghĩa biểu trƣng “trung thành” đã không đƣợc diễn đạt tƣờng minh). Trong phạm vi hoạt động của ẩn dụ cấu trúc, chúng ta có thể gặp ẩn dụ cấu trúc trong thành ngữ, tục ngữ, ca dao, câu đố… Ví dụ 1: Thành ngữ: “Miệng hùm gan sứa”. Thành ngữ này đƣợc xây dựng dựa trên sự đối lập giữa hai hình ảnh miệng hùm>< gan sứa, có ‎ nghĩa biểu trƣng chỉ những ngƣời mà ngoài miệng nói ra thì tỏ vẻ hùng hổ, mạnh bạo, quả cảm, song thực chất trong lòng thì lại nhút nhát, run sợ. Thành ngữ này đi vào dân gian với nghĩa nhƣ vậy cũng bởi vì: trong ‎ý thức của ngƣời Việt, hổ là kẻ dũng mãnh so với các loài muông thú ở trong rừng, với những chiếc răng, chiếc nanh nhọn hoắt, âm thanh phát ra ghê rợn, do đó đƣợc suy tôn làm chúa sơn lâm. Mặt khác, miệng đƣợc ngƣời Việt dùng làm biểu trƣng cho sự nói năng của con ngƣời. Do vậy, dân gian đã đánh đồng miệng của con ngƣời và miệng của con hổ với ‎ nghĩa hàm chỉ cách ăn nói mạnh bạo, dữ dằn, táo tợn của một ngƣời nào đó. 20 Vế thứ hai của thành ngữ là: gan sứa. Trong tiếng Việt, gan đƣợc sử dụng để biểu trƣng cho “tinh thần, ‎ý chí mạnh mẽ của con ngƣời. Còn sứa là động vật thân mềm, ruột khoang, không có gan trong lòng. Vì vậy gan sứa đã đƣợc sử dụng làm hình ảnh để hàm chỉ mặt tinh thần của một kẻ nào đómềm yếu, nhút nhát, không có một chút tinh thần, ý chí nào (không có gan nhƣ con sứa), trong khi nói năng bên ngoài thì mạnh mẽ, hùng hổ nhƣ miệng con hùm. Hai hình ảnh đối lập trên là cơ sở ẩn dụ cho sự ra đời của thành ngữ miệng hùm gan sứa. Thành ngữ này là một ẩn dụ tri nhận vì ý nghĩa biểu trƣng của nó, nhƣ đã đƣợc phân tích, không hề đƣợc bộc lộ hiển minh mà đƣợc diễn đạt hàm ẩn. Ẩn dụ cấu trúc thƣờng có các miền Nguồn và miền Đích với những ý niệm đƣợc biểu thị: Miền nguồn phát sinh những tri thức mới nhằm cấu trúc hóa các yếu tố của ý niệm vị trí đích. Ý niệm nguồn nói chung bao quát toàn bộ những tri thức mà con ngƣời đã đạt đƣợc trong quá trình tri nhận thế giới. Đó là tri thức về thế giới khách quan và thế giới chủ quan do con ngƣời sáng tạo ra nhờ phân tích văn hóa và ngôn ngữ của dân tộc của ngƣời bản ngữ. Những tri thức về thế giới thông thƣờng có thể quy về 3 nhóm: Những tri thức về con ngƣời và hoạt động của nó. Những tri thức về thế giới tự nhiên và những biểu hiện của thế giới tự nhiên Những tri thức về xã hội và sinh hoạt xã hội Con ngƣời bao gồm các bộ phận của cơ thể, tên ngƣời và tên những công trình công cộng đƣợc dùng làm ý niệm miền cho ẩn dụ. Các bộ phận 21 của con ngƣời bao gồm: các bộ phận bên ngoài cơ thể: đầu, chân, tay, cổ…, các bộ phận bên trong cơ thể: tim, gan, phổi… Ví dụ: Hà Nội là trái tim của Việt Nam Thế giới tự nhiên bao gồm: các loài động vật, thực vật. Các loại động vật gồm: chim, tôm, cá, cáo, mèo, lợn… Ví dụ: Hoàng đúng là con cáo già. Các loài thực vật gồm: hoa, lá, cành, cỏ, cây…Ví dụ: Mặt hoa da phấn. Các hiện tƣợng của tự nhiên bao gồm: Mƣa, gió, sấm, chớp, sóng, mặt trăng, mặt trời, đá, sỏi.... Ví dụ: Một mặt trời giả dáng một vì sao (Chế Lan Viên, Hồn tôi) Cơn gió xinh thì thào trong lá biếc Phải chăng hờn vì nỗi phải bay đi (Xuân Diệu, Vội vàng) Đưa người ta không đưa qua sông Sao có tiếng sóng ở trong lòng (Thâm Tâm) Hiện tƣợng xã hội bao gồm các hoạt động đấu tranh, chính trị, hòa bình, cách mạng. Ví dụ: Hạnh phúc là đấu tranh. Tên ngƣời là tên của những con ngƣời nổi tiếng theo cả mặt tích cực và tiêu cực. 22