Tài liệu Âm nhạc trong nghi lễ phật giáo ở hà nội

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI     Nguyễn Đình Lâm       ÂM NHẠC TRONG NGHI LỄ PHẬT GIÁO Ở HÀ NỘI       LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÔN GIÁO HỌC         HÀ NỘI - 2013 i VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI     Nguyễn Đình Lâm     ÂM NHẠC TRONG NGHI LỄ PHẬT GIÁO Ở HÀ NỘI   LUẬN ÁN TIẾN SĨ TÔN GIÁO HỌC Chuyên ngành : Tôn giáo học Mã số : 62.22.90.01     NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS. TS. LÊ VĂN TOÀN 2. TS. NGUYỄN MẠNH CƯỜNG   HÀ NỘI - 2013 ii LỜI CAM ĐOAN Đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, dưới sự hướng dẫn của hai nhà khoa học. Tất cả trích dẫn, số liệu được sử dụng trong luận án là trung thực, nghiêm túc, có nguồn gốc rõ ràng. Các kết luận trong luận án chưa từng được công bố trên bất kỳ công trình nào khác. Tôi xin chịu trách nhiệm hoàn toàn nếu những lời cam đoan trên đây không đúng. Tác giả luận án Nguyễn Đình Lâm iii MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU............................................................................................................................. 1 Chương 1: TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ...................................................................... 6 1.1. NGUỒN TÀI LIỆU ...................................................................................................... 6 1.2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU .......................................................................................... 10 1.3. KHUNG PHÂN TÍCH LÝ THUYẾT ........................................................................ 20 1.4. MỘT SỐ KHÁI NIỆM, THUẬT NGỮ SỬ DỤNG TRONG LUẬN ÁN................. 25 1.5. TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 ............................................................................................. 35 Chương 2: ĐẶC ĐIỂM NGHI LỄ PHẬT GIÁO VÀ NGUỒN GỐC, DIỆN MẠO CỦA ÂM NHẠC TRONG NGHI LỄ PHẬT GIÁO Ở HÀ NỘI........................ 36 2.1. ĐẶC ĐIỂM NGHI LỄ PHẬT GIÁO ......................................................................... 36 2.2. NGUỒN GỐC CỦA ÂM NHẠC PHẬT GIÁO HÀ NỘI.......................................... 55 2.3. DIỆN MẠO CỦA ÂM NHẠC PHẬT GIÁO HÀ NỘI.............................................. 68 2.4. TIỂU KẾT CHƯƠNG 2……………………………………………………………………..82 Chương 3: CHỨC NĂNG VÀ MỘT SỐ ĐẶC TRƯNG CỦA ÂM NHẠC TRONG NGHI LỄ PHẬT GIÁO Ở HÀ NỘI.................................................. 83 3.1. CHỨC NĂNG CỦA ÂM NHẠC TRONG NGHI LỄ ............................................... 83 3.2. MỘT SỐ ĐẶC TRƯNG CƠ BẢN CỦA ÂM NHẠC PHẬT GIÁO HÀ NỘI.......... 98 3.3. TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 ........................................................................................... 124 Chương 4: VẤN ĐỀ BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY ÂM NHẠC TRONG NGHI LỄ PHẬT GIÁO HÀ NỘI HIỆN NAY................................................................. 125 4.1. NHẬN ĐỊNH CHUNG ............................................................................................ 125 4.2. XU HƯỚNG BIẾN ĐỔI VÀ MỘT SỐ ĐỀ XUẤT................................................. 138 4.3. TIỂU KẾT CHƯƠNG 4 ........................................................................................... 144 KẾT LUẬN .................................................................................................................... 145 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................... 150 DANH MỤC CÔNG TRÌNH LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ................................... 158 PHỤ LỤC ....................................................................................................................... 159 iv BẢNG CHỮ VIẾT TẮT SỬ DỤNG TRONG LUẬN ÁN Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ ÂN Âm nhạc ÂNPGHN Âm nhạc Phật giáo Hà Nôi ÂNPGVN Âm nhạc Phật giáo Việt Nam GS Giáo sư Nxb Nhà xuất bản PG Phật giáo PGVN Phật giáo Việt Nam TLTK Tài liệu tham khảo Tp.Hồ Chí Minh Thành phố Hồ Chí Minh TS Tiến sĩ           v MỞ ĐẦU 1.Lý do chọn đề tài Trải qua gần hai thiên niên kỷ du nhập và phát triển, Phật giáo đã đi sâu vào hầu hết các khía cạnh của đời sống xã hội, trở thành một trong những bộ phận cấu thành nền văn hóa Việt Nam, để lại nhiều dấu mốc đáng chú ý trong suốt chiều dài lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc. Ngược lại, chính những yếu tố truyền thống đã tác động trở lại và là “chất liệu”, phương tiện để Phật giáo nhập thế, phát triển với sắc thái riêng so với Phật giáo trong khu vực và vùng lãnh thổ khác. Âm nhạc Phật giáo sinh ra từ trong nghi lễ Phật giáo, là kết quả của quá trình vận động liên tục từ sự biến đổi, hình thành tông phái đến diễn trình truyền thừa vào các nền văn hóa khác nhau mà tính nhiều tầng, nhiều lớp trong âm nhạc Phật giáo Việt Nam là một minh chứng sống động. Nằm trong truyền thống âm nhạc nước nhà, âm nhạc Phật giáo lấy âm nhạc bản địa là cơ sở chính trong quá trình hình thành và phát triển. Ngoài thể hiện những đặc điểm chung của một nền âm nhạc truyền thống dân tộc, âm nhạc Phật giáo Việt Nam nói chung còn là âm nhạc chức năng nên mang những đặc trưng riêng gắn với triết lý và tập quán tu tập của tôn giáo này. Có thể nói, nghiên cứu âm nhạc Phật giáo là góp phần nghiên cứu Phật giáo Việt Nam, cũng là để, thông qua đó nghiên cứu âm nhạc, văn hóa và tôn giáo Việt Nam trong lịch sử. Nói cách khác, thực tế cho thấy, Phật giáo Việt Nam mang tính vùng miền và tông phái, bởi vậy nghiên cứu về tôn giáo và văn hóa Việt Nam nói chung cũng như trong nghiên cứu vùng văn hóa không thể không nghiên cứu Phật giáo. Trong tương quan đó, nghiên cứu văn hóa, tư tưởng của Phật giáo Việt Nam không thể không nghiên cứu âm nhạc Phật giáo. Ở một phạm vi cụ thể, nghiên cứu âm nhạc Phật giáo qua trường hợp Thăng Long - Hà Nội, đặt trong bối cảnh vùng châu thổ Bắc bộ là góp phần chỉ ra bản chất của sự khác biệt mang tính vùng miền của âm nhạc và Phật giáo Việt Nam. Với vị trí là trung tâm kinh tế, chính trị văn hóa của đất nước, nơi hội tụ tinh hoa văn hóa của dân tộc hàng nghìn năm qua, âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội chứa đựng và còn 1 bảo lưu được nhiều yếu tố mang đặc trưng riêng; dù vậy chưa dành được những nghiên cứu chuyên sâu. Từ cơ sở lý luận và thực tiễn đó, chúng tôi chọn đề tài “Âm nhạc trong nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội” để viết luận án Tiến sĩ chuyên ngành Tôn giáo học. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu Với tên đề tài này, đối tượng cụ thể của luận án sẽ là vấn đề nguồn gốc, sự hình thành và diện mạo, đặc biệt là chức năng của âm nhạc cùng mối quan hệ âm nhạc nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội; một số đặc trưng cơ bản của âm nhạc Phật giáo; các lớp văn hóa âm nhạc, tôn giáo, tín ngưỡng trong âm nhạc và nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội. 2.2. Phạm vi nghiên cứu Về không gian, thứ nhất, luận án nghiên cứu âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội chỉ nghiên cứu phong cách Hà Nội. Do vậy, ngoài những chùa trên địa bàn Hà Nội cũ (trước năm 2008), chúng tôi còn khảo sát một số chùa nằm ở phụ cận có thực hành phong cách này; và như vậy, các phong cách địa phương khác có mặt trên địa bàn Hà Nội hiện nay không thuộc phạm vi nghiên cứu của luận án này. Thứ hai, công trình tập trung nghiên cứu đặc điểm của trường hợp hai không gian nghi lễ tiêu biểu là lễ Thường nhật và lễ Trai đàn chẩn tế. Về âm nhạc, các khía cạnh tôn giáo học của âm nhạc trong nghi lễ sẽ được quan tâm nghiên cứu trước hết của luận án; vấn đề âm nhạc học có được đề cập nhưng chỉ dừng lại ở một số đặc trưng cơ bản như quan hệ ca từ, giai điệu, tổ chức và chức năng của nhạc khí; vai trò, chức năng của các nhịp trống - có so sánh với một số thể loại âm nhạc truyền thống vùng châu thổ Bắc bộ và âm nhạc Phật giáo ở Thái Bình. Về tên gọi, luận án “âm nhạc trong nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội” là nhấn mạnh mối quan hệ giữa âm nhạc và nghi lễ Phật giáo. Như vậy, các thể loại âm nhạc Phật giáo được đề cập với tư cách là âm nhạc Phật giáo chỉ sử dụng trong nghi lễ Phật giáo với mục đích cúng dàng chư Phật, Bồ Tát, và hóa giải chúng sinh, không có trường hợp ngoại lệ. 3. Mục tiêu, mục đích nghiên cứu 2 3.1. Mục tiêu nghiên cứu của luận án là đạt được kết quả mà ở đó thể hiện những đóng góp, phát hiện mới với các kết luận như: diện mạo của âm nhạc Phật giáo; chức năng và mối quan hệ giữa âm nhạc với nghi lễ Phật giáo; đặc trưng và những lớp văn hóa, tôn giáo, tín ngưỡng trong âm nhạc nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội. 3.2. Mục đích nghiên cứu chính của luận án là đem kết quả nghiên cứu, bao gồm cơ sở lý luận và thực tiễn cũng như những kết luận khoa học vào ứng dụng trong nghiên cứu và đào tạo chuyên ngành tôn giáo học và âm nhạc truyền thống dân tộc. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu Trên cơ sở nguồn tài liệu gốc là kinh điển Phật giáo và các bộ quốc sử, tài liệu thứ cấp, tài liệu điền dã trực tiếp và các lý thuyết nghiên cứu, luận án xây dựng, làm rõ cấu trúc, diện mạo của đối tượng nghiên cứu để trả lời các câu hỏi: 1. Âm nhạc xuất hiện trong nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội từ khi nào; 2. Âm nhạc có chức năng và ý nghĩa như thế nào trong nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội; 3. Âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội có những đặc trưng cơ bản nào khác biệt và tương đồng so với một số thể loại âm nhạc phổ biến ở vùng châu thổ Bắc bộ và âm nhạc Phật giáo ở một địa phương cụ thể cùng khu vực? 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Âm nhạc Phật giáo là kết quả của quá trình hình thành, vận động, bồi đắp và phát triển liên tục từ các lớp văn hóa qua lịch sử. Những cơ sở hình thành âm nhạc Phật giáo, những thăng trầm của âm nhạc Phật giáo gắn bó mật thiết với hoàn cảnh và những biến cố lịch sử; yếu tố vùng miền, sự phân hóa ngay trong nội bộ các tiểu vùng cũng ảnh hưởng không nhỏ tới sắc thái và đặc trưng của âm nhạc Phật giáo ở từng địa phương. Nói cách khác, âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội nằm trong tổng thể nguyên hợp cũng như sự tác động của các yếu tố lịch sử, địa lý, con người và mối liên hệ qua lại giữa các yếu tố đó. Vì vậy, để tiếp cận, làm rõ bản chất của đối tượng nghiên cứu, luận án sử dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật lịch sử, chủ nghĩa duy vật biện chứng trong triết học Mác-Lênin và một số lý thuyết trong nghiên cứu văn hóa, âm nhạc, tôn giáo và xã hội học. 5.2. Phương pháp nghiên cứu 3 Luận án tiếp cận tổng thể đối tượng, do đó các phương pháp liên ngành tôn giáo, xã hội và âm nhạc học sẽ được ứng dụng trong nghiên cứu này. 5.2.1. Sử dụng phương pháp nghiên cứu văn bản học khi tiếp cận kinh điển Phật giáo và các bộ quốc sử để “mở” các từ khóa là khái niệm, thuật ngữ liên quan đến âm nhạc và nghi lễ Phật giáo; tìm hiểu bản chất cũng như nội hàm của khái niệm; nghĩa đen hoặc nghĩa bóng của khái niệm căn cứ vào bối cảnh của khái niệm để thông qua đó, tìm hiểu nguyên nhân, nguồn gốc xuất hiện và những ghi nhận về sự có mặt của âm nhạc Phật giáo qua lịch sử; 5.2.2. Phương pháp điền dã, trong đó sử dụng căn bản hai thao tác phỏng vấn sâu (hỏi từng sư tăng, từng chùa theo nhóm chủ đề) và phỏng vấn tham dự (hỏi trong quá trình diễn ra nghi lễ) phối hợp quay phim-ghi hình tư liệu,...; 5.2.3. Phương pháp so sánh đối chiếu, trong đó sử dụng hai thao tác là so sánh theo chiều ngang để chỉ ra mối quan hệ giữa âm nhạc Phật giáo với âm nhạc truyền thống trên cùng khu vực; so sánh theo chiều dọc để tìm hiểu sự tương đồng và khác biệt của âm nhạc Phật giáo ở các địa phương khác (ở đây là Hà Nội, Thái Bình và Huế), từ đó chỉ ra tính vùng miền và diện mạo của âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội hiện nay và mối liên hệ qua lại của nó với âm nhạc truyền thống trên cùng khu vực trong lịch sử. 5.2.4. Phương pháp phân tích âm nhạc học để tìm ra những đặc điểm cơ bản trong thể loại, giai điệu âm nhạc, khí nhạc và nhịp trống của âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội; sự có mặt của từng thành tố âm nhạc trong từng giai đoạn/ bước lễ trong nghi lễ Phật giáo. 5.2.5. Phương pháp nghiên cứu lịch sử, trong đó phối hợp sử dụng hai phương pháp lịch đại và đồng đại để đặt sự phát triển của âm nhạc Phật giáo trong dòng chảy của lịch sử, đồng thời nhìn nhận những biến cố lịch sử như là những nguyên nhân căn bản tác động và làm ảnh hưởng không nhỏ tới sự phát triển chung của âm nhạc Phật giáo. 5.2.6. Phương pháp tâm lý học tôn giáo để nghiên cứu niềm tin tôn giáo của người tu hành và Phật tử thể hiện thực tế trong các đàn lễ và qua các câu chuyện lịch sử. 4 6. Những đóng góp của luận án Về cơ sở lý luận, có thể khẳng định, đây là công trình đầu tiên sử dụng các lý thuyết và phương pháp nghiên cứu liên ngành khoa học xã hội, tôn giáo học và nghệ thuật trong nghiên cứu âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội. Về cơ sở thực tiễn, đây cũng là công trình nghiên cứu đầu tiên, toàn diện về nguồn gốc, diện mạo và chức năng của âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội, đặc biệt là phương diện tôn giáo học, trên cơ sở các nguồn cổ sử và quá trình điền dã, nghiên cứu trực tiếp các nghi lễ Phật giáo tại Hà Nội và nhiều tỉnh thành vùng châu thổ Bắc bộ. Hai nghi lễ Thường nhật và Trai đàn chẩn tế ở châu thổ Bắc bộ cũng là vấn đề đầu tiên được tác giả nghiên cứu qua luận án này. Nguồn tài liệu được sử dụng trong luận án đảm bảo độ tin cậy cao và có thể kiểm chứng được. Vì vậy, kết quả của luận án sẽ là nguồn tài liệu khoa học hữu ích trong nghiên cứu Phật giáo Việt Nam, cũng là nguồn tư liệu cần tham khảo trong nghiên cứu, giảng dạy âm nhạc truyền thống và một số lĩnh vực liên ngành gần ở nước ta trong bối cảnh hiện nay. 7. Bố cục của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục Tài liệu tham khảo và Công trình của tác giả, nội dung của luận án gồm bốn chương: Chương 1: Tổng quan về tình hình nghiên cứu và những vấn đề liên quan đến luận án; Chương 2: Đặc điểm của nghi lễ Phật giáo và nguồn gốc, diện mạo của âm nhạc trong nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội; Chương 3: Chức năng và một số đặc trưng của âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội; Chương 4: Vấn đề bảo tồn và phát huy âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội hiện nay. 5 Chương 1 TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 1.1. NGUỒN TÀI LIỆU 1.1.1. Tài liệu gốc từ kinh điển Phật giáo và các bộ quốc sử, khảo cổ 1.1.1.1 Các bộ kinh điển của Phật giáo Kinh điển của Phật giáo được luận án sử dụng gồm các bộ là Giới luật Thiết yếu hội tập (quyển 5), Hội Giải giới bổn Bồ Tát trong kinh Phạm Võng (Nxb. Tôn giáo - 2011), Kinh Dược sư (Nxb. Tôn giáo - 2002), kinh Vu Lan (Nxb. Tôn giáo 2008), kinh A Di Đà (Tổ đình Viên Minh, Quang Lãng, Phú Xuyên, Hà Nội xuất bản), kinh Cứu khổ (Nxb. Hồng Đức), kinh Bổn Môn Pháp Hoa (Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh), kinh Địa Tạng (Nxb. Tôn giáo - 2005), kinh Phạm Võng, Phẩm Bồ Tát Tâm Địa (Nxb. Tôn giáo - 2011); ngoài ra còn một số bộ kinh tham khảo là Vãng sinh Tịnh độ, Lương Hoàng Sám, Pháp Hoa, Báo Ân ... Đây là nguồn tài liệu quan trọng để nghiên cứu nguồn gốc sự xuất hiện của âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội. Đồng thời, những bộ kinh được đề cập trên đây là nguồn tư liệu nghiên cứu đặc trưng của âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội, trước hết trên phương diện ca từ - thể loại văn học. Và quan trọng, nhiều bộ kinh trong số này được tụng trong các nghi lễ mà luận án nghiên cứu. 1.1.1.2. Các bộ quốc sử Luận án căn cứ vào các mô tả và đề cập về đối tượng nghiên cứu trong lịch sử cổ - trung và cận - hiện đại. Các cuốn cổ sử, gồm An Nam Chí Lược (Lê Tắc, Nxb. Thuận Hóa và Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây, Huế - 2002), Thiền Uyển Tập Anh (Ngô Đức Thọ - Nguyễn Thúy Nga dịch và chú thích; dịch theo nguyên bản chữ Hán Trùng San; Nxb. Văn học và Phân Viện Nghiên cứu Phật học, Hà Nội - 1990), Đại Việt Sử ký Toàn thư (Dịch theo bản khắc năm Chính Hòa thứ 18 (1679), Tập I và II, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội - 1998), Lịch triều hiến chương loại chí (Phan Huy Chú, 6 Viện Sử học Việt Nam phiên dịch và chú giải, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội 1992). Những tài liệu trên là những căn cứ khoa học, cùng với một số tài liệu dưới đây, cho thấy sự xuất hiện của âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội và quá trình phát triển liên tục của nó qua lịch sử, góp phần quan trọng vào việc trả lời câu hỏi: âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội xuất hiện từ khi nào trong lịch sử. 1.1.1.2. Tài liệu khảo cổ và mỹ thuật Một số văn bia cổ, những bức hình chạm khắc, vẽ và in trong kiến trúc các ngôi chùa và bệ đá khuôn viên chùa như văn bia chùa Đọi, Hà Nam, các nhạc cụ trên bệ đá chùa Vạn Phúc (Chùa Phật Tích, xã Phật Tích, huyện Tiên Du - Bắc Ninh, Thế kỷ 11 - 12), hình người Tấu nhạc (Vì nóc thượng điện chùa Thái Lạc, Hưng Yên, gỗ Thế kỷ 13-14), Trình tấu âm nhạc: đàn tỳ bà và đàn nguyệt ( khắc gỗ, chùa Thái Lạc, Lạc Hồng, Văn Lâm - Hưng Yên, Thế kỷ 13 - 14), Trình tấu âm nhạc: đàn tranh và sáo (khắc trên gỗ, Chùa Thái Lạc, Lạc Hồng, Văn Lâm - Hưng Yên), Trình tấu âm nhạc: Tiêu và nhị (khắc gỗ, Chùa Thái Lạc, Lạc Hồng, Văn Lâm - Hưng Yên), Vũ điệu dâng hoa (khắc gỗ, chùa Thái Lạc, Lạc Hồng, Văn Lâm - Hưng Yên), Vũ điệu dâng hoa (Khắc gỗ, Chùa Dâu, Thanh Khương, Thuận Thành - Bắc Ninh), Vũ điệu dâng hoa (Khắc gỗ, Cồn Chè - Nam Định), Bát bộ Kinh Kim Cương Bồ Tát cầm đàn Tam và Nhị (Chùa Nôm, Văn Lâm, Hưng Yên), Bồ Tát Chuẩn Đề cầm Chuông - Linh (Chùa Đào Xuyên, Đa Tốn, Gia Lâm, Hà Nội), Bồ Tát Chuẩn Đề cầm Chuông (Chùa Kiêu Kỵ, Kiêu Kỵ, Gia Lâm, Hà Nội), tượng Tứ Linh Thiên Vương cầm đàn (Chùa Linh Đàm, Hoàng Mai). Nguồn tài liệu này góp phần nhấn mạnh thêm sự xuất hiện, vai trò, chức năng của âm nhạc cũng như quan điểm của Phật giáo đối với âm nhạc trong đời sống văn hóa Phật giáo ở Hà Nội nói riêng, vùng châu thổ Bắc bộ nói chung. 1.1.2. Tài liệu thứ cấp Những ghi chép, nghiên cứu của một số tác giả trong và ngoài nước về những vấn đề liên quan đến âm nhạc và nghi lễ tôn giáo, tín ngưỡng truyền thống Việt Nam giai đoạn trung đại, như Việt Nam trong quá khứ: tư liệu nước ngoài, William 7 Dampier (2007), Một chuyến du hành đến Đàng ngoài năm 1688, Nxb. Thế giới, Hà Nội; cận hiện đại có Về Văn hóa tín ngưỡng truyền thống người Việt (Léopold Cadière, Đỗ Trinh Huệ dịch, Nxb. Văn hóa Thông tin, Hà Nội - 1997), Những người bạn cố đô Huế (B.A.V.H, Tập IV - 1917, Đặng Như Tùng dịch, Tôn Thất Hanh hiệu đính, Nhị Xuyên, Lê Văn biên tập, Nxb. Thuận Hóa, Huế, 1998), Hiểu biết về Việt Nam ( Pierre Huard - Ủy viên danh dự Trường Viễn Đông Bác Cổ và Maurice Durand - Ủy viên Trường Viễn Đông Bác Cổ, Đỗ Trọng Quang dịch, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội - 1993) 1 Luc Benoist (2006), Dấu hiệu, biểu trưng và thần thoại, Nxb. Thế giới, Hà Nội; Mario Sica (2013), Những lữ khách Ý trong hành trình khám phá Việt Nam, Nxb. Thế giới, Hà Nội. Những tư liệu này đã ít nhiều đề cập đến các vấn đề có liên quan tới lễ nghi và âm nhạc Phật giáo, đồng thời cung cấp bối cảnh lịch sử để luận án có thể tham khảo hoặc kế thừa phương pháp luận nghiên cứu. 1.1.3. Tài liệu điền dã Đề tài luận án còn dựa trên cơ sở tư liệu quan trọng khác là qua điền dã, khảo sát và nghiên cứu trực tiếp, trong đó: Tư liệu phỏng vấn tham dự các nghi lễ tại một số ngôi chùa ở Hà Nội và vùng châu thổ Bắc bộ, sẽ nói ở phần diện mạo âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội - tiểu mục 1 chương 3. Đây là những ngôi chùa thường xuyên tổ chức các nghi lễ lớn, ở đó cho thấy tương đối đầy đủ diện mạo cũng như phong cách âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội nói riêng, Phật giáo Đại thừa vùng châu thổ Bắc bộ nói chung. Cùng với quá trình tiếp cận các nghi lễ, chúng tôi còn tiến hành phỏng vấn sâu các chức sắc tôn giáo của Giáo hội, trụ trì chùa và một số cư sĩ tại gia, Phật tử có hiểu biết sâu và chuyên thực hiện các nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội (xin xem phần Phụ lục 2). Theo chúng tôi, trên đây là nguồn tư liệu quan trọng bậc nhất trong luận án này để khẳng định diện mạo và đặc trưng của âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội hiện nay và sự kế thừa, phát triển của nó trong lịch sử qua nghiên cứu liên hệ với nguồn tư liệu gốc khác. 8 1.1.4. Tài liệu tham khảo 1.1.4.1. Những nghiên cứu liên quan đến Âm nhạc Phật giáo Việt Nam Luận án tham khảo những công trình nghiên cứu trực tiếp hoặc gián tiếp về âm nhạc Phật giáo ở Việt Nam như Nhạc lễ Phật giáo xứ Huế (Nguyễn Hữu Thông chủ biên, Nxb. Văn hóa Thông tin và Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam, Hà Nội 2008), Góp phần tìm hiểu Lễ nhạc Phật giáo xứ Huế (Phạm Hồng Lĩnh, Luận văn thạc sĩ Văn hóa học, Viện Nghiên cứu Văn hóa, Viện khoa học xã hội Việt Nam, Hà Nội - 2009), Âm nhạc cổ truyền Việt Nam (Luận án Tiến sĩ dân tộc nhạc học; Trần Văn Khê, bản dịch tại thư viện Viện Âm nhạc), Lược sử âm nhạc Việt Nam (Giáo trình bậc đại học - Thụy Loan, Nxb. Âm nhạc và Nhạc Viện Hà Nội - 1993), Lịch sử Âm nhạc Việt Nam, phần Về âm nhạc Phật giáo Việt Nam (Lê Mạnh Thát, Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh-2000). Đây là những nguồn tài liệu có liên quan nhiều đến âm nhạc Phật giáo và âm nhạc truyền thống dân tộc, sẽ cung cấp cho chúng tôi những thông tin quan trọng về diện mạo của âm nhạc Phật giáo địa phương và mối quan hệ giữa âm nhạc Phật giáo với âm nhạc truyền thống. 1.1.4.2. Những nghiên cứu về Phật giáo Việt Nam từ thế kỷ XX Luận án còn tham khảo một số công trình nghiên cứu về Phật giáo như Việt Nam Phật giáo sử luận (Nguyễn Lang, Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh - 1994), Lịch sử Phật giáo Việt Nam (Lê Mạnh Thát, Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh - 2005), Đại cương Triết học Việt Nam (PGS.TS. Nguyễn Hùng Hậu chủ biên, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội - 2000), Tổng tập văn học Việt Nam (Lê Mạnh Thát, Nxb. Văn học, Hà Nội - 1996). Những nguồn tư liệu này không nghiên cứu về âm nhạc nhưng có đề cập tới một số khía cạnh liên quan đến âm nhạc cũng như sự xuất hiện của âm nhạc trong quá trình truyền giáo và nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội và vùng phụ cận. 1.1.4.3. Những tư liệu khác Những cuốn tư liệu lịch sử đã đề cập ở mục 1.1.2. Ngoài ra, luận án còn sử dụng một số sách lý luận liên ngành khác như Lý thuyết vùng văn hóa trong Vùng Văn hóa và Phân vùng Văn hóa ở Việt Nam của Ngô Đức Thịnh (Nxb. Khoa học xã 9 hội, Hà Nội, 2004), Lý thuyết chức năng trong Lịch sử và lý thuyết xã hội học (Lê Ngọc Hùng, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, 2011), Lý thuyết về sự nhiều tầng, nhiều lớp trong âm nhạc cổ truyền Việt Nam của PGS.TS. Nguyễn Thụy Loan, như Lược sử âm nhạc Việt Nam (Giáo trình đại học), Nxb. Âm nhạc, 1993; Âm nhạc cổ truyền Việt Nam, Nxb. Đại học Sư phạm Hà Nội, 2006; Thường thức về âm nhạc cổ truyền Việt Nam và Lịch sử âm nhạc, Nxb. Giáo dục, 2001. Đây là những tài liệu quan trọng và có giá trị trên phương diện phương pháp luận giúp tác giả luận án triển khai hướng đi cũng như tiếp cận đối tượng nghiên cứu một cách khoa học và khách quan. Ngoài ra, những vấn đề liên quan đến đối tượng nghiên cứu, ngoài nhìn nhận trực tiếp từ những nghiên cứu âm nhạc Phật giáo, còn có những nghiên cứu liên ngành văn hóa học và âm nhạc học ở các loại hình tín ngưỡng khác nói chung. Đó là các công trình: Tôn giáo tín ngưỡng và âm nhạc cổ truyền của PGS.TS. Nguyễn Thụy Loan, Tạp chí Văn hóa nghệ thuật, số 07 năm 2007; Những biến đổi trong thực hành âm nhạc tang lễ của người Việt vùng châu thổ Bắc bộ từ sau đổi mới đến này qua trường hợp Bắc Ninh của tác giả luận án, Tạp chí Nhân lực khoa học xã hội, số 01 năm 2012; Hát văn của Ngô Đức Thịnh (chủ biên), Nxb. Văn hóa dân tộc, Hà Nội năm 2009; Âm nhạc Hát văn của Thanh Hà, Nxb. Âm nhạc, Hà Nội năm 1995; Nghệ thuật Hát văn và Tín ngưỡng Tứ phủ, của Bùi Trọng Hiền, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, số 2, Hà Nội năm 2007. Đây là những công trình, như trên đã trình bày, ít nhiều đề cập đến đối tượng nghiên cứu của luận án, đặc biệt là những nghiên cứu liên quan đến vấn đề âm nhạc tôn giáo, tín ngưỡng. Những công trình đã cung cấp cho luận án trên cả hai phương diện: âm nhạc học và lý luận về tôn giáo, đặc biệt là tín ngưỡng, tôn giáo, một bộ phận không thể thiếu trong luận án. 1.2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU 1.2.1. Những công trình tiếp cận dưới góc độ âm nhạc học Cho đến thời điểm này chưa có công trình nào nghiên cứu về âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội một cách sâu sắc và toàn diện. Tuy nhiên, những nghiên cứu trước ít nhiều đề cập và liên quan đến vấn đề nghiên cứu dưới góc độ âm nhạc học, đó là 10 các tác giả Trần Văn Khê (Pháp) với Du ngoạn trong Âm nhạc truyền thống Việt Nam (Nxb. Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh - 2004), Nguyễn Hữu Thông (chủ biên), Nhạc lễ Phật giáo xứ Huế, Phân viện Văn hóa nghệ thuật Việt Nam tại Huế, Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh, 2008, Nguyễn Đình Lâm, “Âm nhạc Phật giáo trong nghi lễ cầu siêu”, Tạp chí Văn hoá Nghệ thuật, số 6, năm 2008, Hà Nội; “Diễn xướng thanh nhạc trong nghi lễ Phật giáo (trường hợp lễ cầu siêu)”, Tạp chí nghiên cứu Tôn giáo, số 12, 2008, Hà Nội; “Tổ chức dàn nhạc trong nghi lễ cầu siêu”, Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á, số 1 năm 2009. Lê Toàn với “Bước đầu tìm hiểu âm nhạc Phật giáo ở Bắc Ninh: trường hợp lễ cầu siêu” trên Tạp chí Di sản Văn hóa, Cục Di sản Văn hóa, số 02 năm 2008. Phạm Hồng Lĩnh với Góp phần tìm hiểu Lễ nhạc Phật giáo xứ Huế, Luận văn Thạc sĩ Văn hóa học, Viện Nghiên cứu Văn hóa, Viện Khoa học xã hội Việt Nam, Hà Nội 2009. Nguyễn Thuyết Phong (Mỹ) trong “Bản sắc Lễ nhạc Phật giáo Việt Nam” in trong Nghệ thuật Phật giáo trong đời sống hôm nay (GS. Hoàng Chương chủ biên, Nxb. Dân trí, Hà Nội - 2010), Bùi Trọng Hiền với “Nhạc Phật giáo”, trong 1000 năm âm nhạc Thăng Long-Hà Nội (quyển 2 Nhạc cổ truyền), Nxb. Âm nhạc, Hà Nội - 2010. Trên đây là những công trình, bài viết nghiên cứu dưới góc nhìn âm nhạc học. Mặc dù còn những hạn chế khác nhau nhưng các công trình đã đóng góp những mặt sau. Thứ nhất, về tên gọi thể loại, bài bản và đặc điểm “nhạc hát”, trong các nghiên cứu trên phần lớn đã chỉ ra được sự phong phú, đa dạng tên gọi và, ở mức độ nông sâu khác nhau, đề cập đến đặc điểm âm nhạc của các thể loại âm nhạc Phật giáo và hình thức, không gian diễn xướng của nó ở cả ba miền Bắc - Trung - Nam, đáng chú ý là âm nhạc Phật giáo Huế, góp phần tái khẳng định và bổ sung tên gọi thể loại âm nhạc Phật giáo hiện đang được sử dụng. Về vấn đề này, các tác giả đều cho biết có bốn thể loại, hình thức căn bản nhất hiện có mặt trong đời sống âm nhạc Phật giáo Việt Nam đó là Tán, Tụng, Niệm, Thỉnh mà hai trong số đó (Tán - Tụng) cũng đã được ghi nhận có từ thế kỷ thứ V-VI trong thư tịch cổ. 11 Tác giả và đại diện nhóm tác giả ở Huế (Huy Thông và Phạm Hồng Lĩnh) đã cơ bản đưa đến một cái nhìn tương đối đầy đủ và toàn diện, ở một mức độ nào đó, diện mạo âm nhạc Phật giáo xứ Huế, từ tên gọi bài bản cho đến đặc điểm âm nhạc, thang âm cùng với hệ thống nhạc khí và ý nghĩa sử dụng của chúng. Bên cạnh đó, các tác giả cũng đã chỉ ra được những ảnh hưởng qua lại giữa âm nhạc Phật giáo Huế và âm nhạc truyền thống địa phương, góp phần khẳng định mối quan hệ hữu cơ giữa âm nhạc truyền thống (với vai trò là cơ sở) và âm nhạc Phật giáo như một quy luật có tính tất yếu. Hai tác giả Trần Văn Khê và Nguyễn Thuyết Phong, mặc dù không đi vào chi tiết song với cái nhìn khái quát đã chỉ ra những vấn đề căn bản về vai trò, vị trí và ý nghĩa của âm nhạc Phật giáo trong nền âm nhạc truyền thống Việt Nam. Chủ yếu đặt nghiên cứu âm nhạc Phật giáo ở khu vực Huế và Nam bộ, hai tác giả cũng đã cho biết một số tên gọi thể loại, trong so sánh với âm nhạc Phật giáo Bắc bộ, mang đặc trưng riêng và đã thể hiện rõ yếu tố vùng miền. Đó là các thể loại Hương Huê thỉnh, Dương chi, Tịnh Thủy, Nguyên tiêu, Nguyện sanh. Ở khu vực Hà Nội, tác giả luận án và nhà nghiên cứu Bùi Trọng Hiền cũng bước đầu nghiên cứu vấn đề, trước hết ở khía cạnh bài bản, tổ chức nhạc khí. Trong đó, những nghiên cứu của tác giả luận án công bố trên Tạp chí chuyên ngành từ năm 2008 đã chỉ ra hệ thống tên gọi và đặc điểm các thể loại âm nhạc Phật giáo ở đây, gồm nhiều thể loại thanh nhạc, trong đó bốn thể loại, hình thức được sử dụng phổ biến với thời lượng lớn là Canh (tán), Kệ, Kinh (tụng), Than, Thỉnh, đồng thời bước đầu đề cập đến vấn đề thang âm trong Tán Canh. Năm 2010, tác giả Bùi Trọng Hiền công bố bài báo khoa học liên quan và có đề cập đến các thể loại trên, trong đó một số tên gọi thể loại khác được nhắc đến như Xướng lễ, Bạch và Kể hạnh. Nhà nghiên cứu Bùi Trọng Hiền cũng đã bước đầu đề cập đến vấn đề cấu trúc bài bản gắn với khái niệm “Đận” trong âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội. Liên quan đến vấn đề tên gọi, từ năm 2006, tác giả luận án đã tìm hiểu về đặc điểm thể loại âm nhạc Phật giáo khác nhau có yếu tố vùng, qua nghiên cứu các vùng Canh ở vùng châu thổ Bắc bộ và cho thấy, ở riêng Hà Nội có một hệ thống tên 12 gọi bài bản nhạc hát khá phong phú, nhiều trong đó mang tính đặc trưng so với âm nhạc Phật giáo ở các địa phương khác cùng khu vực. Đặc biệt là vấn đề Tổ nghề gắn với khái niệm “lò Canh”; đó là lò Canh chùa Bộc, Quảng Bá - Tây Hồ và lò Canh chùa Thanh Nhàn; cùng với đó là tên gọi của 13 thể loại là: Canh Ai, Giả tổ, Lô hương, Chí tâm, Canh Phú, Hoàng kim, Canh Thổng, Canh Hãm, Giới đinh, Tả thủ, Canh Đông ba (Ba đông - Ba tây), Bảo đỉnh và Canh Đàn thượng. Đây là những phát hiện lý thú về vấn đề liên quan đến âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội nói riêng của các tác giả, góp phần gợi mở hướng tiếp tục nghiên cứu chuyên sâu nhiều khía cạnh khác nhau trong luận án này. Thứ hai, về tổ chức khí nhạc, như trên đã nhắc đến đôi chỗ, các nghiên cứu trên đây cũng góp phần đi đến một nhận định chung về tên gọi và việc sử dụng nhạc cụ trong nghi lễ Phật giáo ở Việt Nam. Tuy ở mỗi vùng miền có những dị biệt khác nhau trong cách sử dụng nhưng một số nhạc cụ là thống nhất như Chuông (gồm Hồng chung - đại và Chuông Gia trì ngồi tụng - tiểu), Khánh, Mõ. Ngoài các nhạc khí này, các tác giả ở Huế còn đề cập đến nhiều nhạc khí có nguồn gốc dân gian khác được thực hành trong nghi lễ Phật giáo ở đây như Nhị, Sáo, Tiêu, Thanh la, Não bạt, Kiểng, Kèn và một số loại trống lớn nhỏ khác nhau. Gắn với các nhạc khí là bài bản riêng dành cho khí nhạc cũng đã được các tác giả ở Huế giới thiệu và nghiên cứu. Riêng ở Hà Nội, phần lớn tên gọi và đặc điểm của các nhạc khí trên cũng được thực hành trong các ngôi chùa ở đây, cũng đã được tác giả luận án và nhà nghiên cứu Bùi Trọng Hiền đề cập ít nhiều trong bài viết của mình. Ngoài ra, tác giả luận án còn phát hiện số lượng không ít các nhịp trống còn được bảo tồn và phát huy trong nghi lễ Phật giáo ở Hà Nội. Đây có thể được coi là bài bản nhạc khí thể hiện được những đặc trưng riêng của phong cách âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội. Có thể nói, những nghiên cứu trên đã đóng một phần quan trọng ở nhiều phương diện giúp tác giả luận án có thể kế thừa, tiếp thu để xây dựng luận án này. Có thể đưa ra một số nhận xét khái quát dưới đây. 13 Một là, về phương diện tư liệu-thực tiễn, các nghiên cứu âm nhạc Phật giáo ở cả ba miền Bắc - Trung - Nam đã cho tác giả một cái nhìn tổng quan về diện mạo âm nhạc Phật giáo ở một số địa phương, góp phần có cái nhìn bước đầu về âm nhạc Phật giáo Việt Nam trong lịch sử và hiện tại. Ở đó, các tên gọi bài bản, cả nhạc hát và nhạc đàn, không gian thực hành và ý nghĩa sử dụng âm nhạc Phật giáo nói chung đã ít nhiều được đề cập. Hai là, về phương diện lý luận, những nghiên cứu trên giúp tác giả bổ sung phương pháp luận khi nhìn nhận âm nhạc Phật giáo như là kết quả của quá trình tiếp nhận, kế thừa và vận động liên tục trong dòng chảy của âm nhạc truyền thống Việt Nam cũng như mối quan hệ hữu cơ giữa hai mảng âm nhạc này. Đây là những vấn đề căn bản, quan trọng giúp tác giả học hỏi và nhìn nhận khi tiếp cận đối tượng nghiên cứu; đồng thời giúp tác giả có thêm cơ sở lý luận vững chắc để khẳng định vai trò của văn hóa âm nhạc bản địa quyết định tính đặc thù âm nhạc Phật giáo ở một địa phương, vùng cụ thể. Nói cách khác, các nghiên cứu trên đều cho thấy, âm nhạc Phật giáo Việt Nam thể hiện tính vùng miền một cách rõ nét và tất yếu gắn với phương ngữ và âm nhạc dân gian. Đây là vấn đề tối quan trọng khi tiếp cận các hiện tượng âm nhạc truyền thống tại Việt Nam. 1.2.2. Những công trình tiếp cận dưới góc nhìn sử học-Phật giáo Ở góc độ này có các công trình đáng chú ý đã công bố của bốn tác giả là Lê Mạnh Thát, Nguyễn Lang, Thích Giác Duyên và Nguyễn Hùng Hậu. Công trình của các tác giả ít nhiều đề cập đến âm nhạc Phật giáo và lịch sử của loại hình âm nhạc này nhưng đáng chú ý là đề cập một cách trực tiếp đến sự xuất hiện cũng như vai trò của âm nhạc trong nghi lễ Phật giáo. Cụ thể, tác giả Lê Mạnh Thát với ba công trình Lịch sử âm nhạc Việt Nam - từ thời Hùng Vương đến thời Lý Nam Đế, Nxb. Tp. Hồ Chí Minh, 2001; Lịch sử Phật giáo Việt Nam, Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh, 2005; Tổng tập văn học Việt Nam, (Tập I, II), Nxb. Văn học, Hà Nội, 1996. Tác giả Thích Giác Duyên với bài nghiên cứu Về nguồn gốc Chuông - Trống - Mõ đăng trên mạng điện tử (xem Danh mục TLTK). Tác giả Nguyễn Lang với công trình Việt Nam Phật giáo sử luận, Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh, 1994. Và tác giả 14 Nguyễn Hùng Hậu với Đại cương Triết học Việt Nam, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 2000. Nghiên cứu các công trình ở phương diện này, các tác giả đã đề cập đến những vấn đề dưới đây. Thứ nhất, trong các nghiên cứu của tác giả Lê Mạnh Thát đã cho thấy ba vấn đề: một là thời gian xuất hiện âm nhạc Phật giáo ở Giao Chỉ - Việt Nam, mà Hà Nội là một “ngoại ô” gần nhất; hai là tên gọi của một số thể loại, cụ thể ở đây là “Ca Tán - Tụng - Vịnh” và khái niệm “gảy đàn đốt hương” - những thông tin quan trọng về âm nhạc trong nghi lễ Phật giáo; và ba là vị trí và vai trò của âm nhạc Phật giáo Việt Nam ngay từ thời kỳ đầu Bắc thuộc. Liên quan trực tiếp đến vấn đề này là vấn đề mà tác giả Thích Giác Duyên đề cập (Chuông - Trống - Mõ). Ở đây, mặc dù không nhìn nhận dưới góc nhìn âm nhạc học, nhưng rõ ràng, tác giả đã cho biết Chuông, Trống và Mõ xuất hiện khi nào, trên cơ sở nguồn cổ sử Trung Quốc. Qua tìm hiểu chúng tôi được biết, tác giả là Tiến sĩ Tôn giáo học, bảo vệ tại Trung Quốc và hiện đang trụ trì một ngôi chùa ở Thành phố Gia Lai, thuộc phái Khất sỹ. Hai công trình sau của tác giả Nguyễn Lang và Nguyễn Hùng Hậu cũng đã đề cập đến những vấn đề liên quan tới đối tượng nghiên cứu của luận án này. Cụ thể, tác giả Nguyễn Lang đề cập đến một vấn đề đáng chú ý nhất liên quan trực tiếp đến âm nhạc Phật giáo ở Hà Nội hiện nay là vấn đề xây dựng nghi lễ Phật giáo nhập thế - đi vào dân gian qua vai trò của hai Thiền sư lỗi lạc là Trần Nhân Tông và Huyền Quang dưới thời kỳ hưng thịnh nhất của Phật giáo Việt Nam: thời Trần. Sự kiện này gắn với sự ra đời của các tác phẩm “Phật giáo Pháp sự Đạo tràng Công Văn Cách Thức”, “ Lục thì Sám hối Khoa nghi” và “Bình đẳng Lễ Sám Văn”. Đây là những tác phẩm, theo nghiên cứu của chúng tôi, đã được Việt hóa từ bộ Thủy Lục chư khoa có nguồn gốc từ Trung Quốc, đồng thời xây dựng và bổ sung những yếu tố mới cho phù hợp với thực tiễn ở Việt Nam. 15