NGUYỄN HÙNG VĨ
NHỮNG KHẢO CỨU
tõ VĂN hãa TRUYỀN THỐNG
NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
2
MỤC LỤC
"LĨNH NAM CHÍCH QUÁI" - TỪ ĐIỂM NHÌN VĂN HÓA..................................... 5
“DI TÍCH ĐÀN XÃ TẮC” CHÍNH LÀ NƠI THỜ HẬU TẮC,
THỦY TỔ NHÀ CHU ........................................................................................ 25
VỀ HAI LẦN LẬP XÃ ĐÀN VÀ THỜ XÃ THẦN
DƯỚI ĐỜI VUA LÝ CÔNG UẨN ....................................................................... 34
TẤM BIA "HOA LÂM TAM BẢO THỊ" (1656) THÊM MỘT TƯ LIỆU ĐÁNG TIN
CẬY VỀ LÝ CÔNG UẨN VÀ VÙNG MAI LÂM ................................................ 40
VẤN ĐỀ MỘ TỔ NHÀ LÝ - TÌM HIỂU LẠI QUA “THIỀN UYỂN TẬP ANH” ..... 52
THÂN MẪU LÝ CÔNG UẨN LÀ NGƯỜI BẮC NINH ........................................ 64
ĐỂ HIỂU RÕ HƠN BÀI “QUỐC TỘ” CỦA THIỀN SƯ PHÁP THUẬN .............. 71
TRẦM TÍCH PHẬT GIÁO TRONG TRUYỆN HÀ Ô LÔI ................................... 86
NHỮNG GHI CHÉP CHỮ NGHĨA KHI ĐỌC “QUỐC ÂM THI TẬP”
CỦA NGUYỄN TRÃI (Phần 1) ....................................................................... 101
NHỮNG GHI CHÉP CHỮ NGHĨA KHI ĐỌC "QUỐC ÂM THI TẬP" CỦA
NGUYỄN TRÃI (Phần 2) ................................................................................ 154
NGUYỄN TRÃI VÀ SEX................................................................................. 182
XEM XÉT BỘ VÁN KHẮC “THIỀN UYỂN TẬP ANH”
NĂM VĨNH THỊNH 11 (1715) ......................................................................... 195
TRIỀU ĐẠI NHÀ ĐINH, TĂNG LỤC TRƯƠNG MA NI VÀ MA NI GIÁO............ 203
HAI CHỮ QUAN HỌ TRONG THƯ TỊCH CŨ ................................................. 212
HÁT QUAN HỌ - GIẢI THÍCH NGUỒN GỐC TỪ KÍ ỨC BẢN QUÁN ............ 220
GỐC TÍCH MÂM NGŨ QUẢ NGÀY TẾT........................................................ 231
ÔNG BA MƯƠI VÀ ĐÊM BA MƯƠI ................................................................ 235
TÊN HIỆU ĐỨC THÁNH CHÈM VÀ THÁNH GIÓNG ..................................... 240
3
4
CHỐN THỜ TỰ NÊN TRANG TRÍ LOẠI CHỮ GÌ? ......................................... 243
“CON CÒ MÀ ĐI ĂN ĐÊM” NÓI NGƯỢC - NGỤ NGÔN - TRỮ TÌNH ............ 248
VỀ BÀI THƠ “VỌNG LƯ SƠN BỘC BỐ” TRONG SÁCH GIÁO KHOA .......... 256
KHẢO VỀ CHẰM VÀ TRẢI TRONG TIẾNG VIỆT CỔ QUA “CƯ TRẦN LẠC
ĐẠO PHÚ” CỦA TRẦN NHÂN TÔNG ............................................................ 264
QUAN SÁT CỘT ĐÁ CHÙA MỘT CỘT Ở NÚI DẠM...................................... 275
TIẾP TỤC QUAN SÁT CỘT ĐÁ CHÙA DẠM ................................................. 288
"LÁ TRÚC CHE NGANG MẶT CHỮ ĐIỀN".................................................... 296
NHỮNG ĐIỀU CHƯA MẤY AI CHÚ Ý KỸ ...................................................... 296
MANG THAI GIẢ QUA THƯ TỊCH CŨ ........................................................... 319
KHÚC KHẢI HOÀN TRÊN ĐẤT THĂNG LONG............................................. 332
"LĨNH NAM CHÍCH QUÁI" TỪ ĐIỂM NHÌN VĂN HÓA
Có những tác phẩm nghệ thuật mà giá trị của nó vượt ra
ngoài chất liệu, vượt ra ngoài những cấu tạo hình thức, vượt ra
ngoài những quy phạm nghệ thuật đã sáng tạo ra nó. Nó như
một kết tinh đặc biệt của một văn hóa, của một thời đại lịch sử,
nó có một sứ mạng đặc biệt trong đời sống của một dân tộc, của
một quốc gia. Hào hùng, thiêng liêng và đầy xúc động khi quốc
thiều vang lên, quốc kì tung bay, quốc huy hiển hiện. Mọi phân tích
về âm nhạc, về hội họa, về điêu khắc trước các tác phẩm đó đều
trở nên phiến diện và nông cạn. Cho dù, chúng ta biết rằng đó
cũng là những tác phẩm nghệ thuật do con người sáng tạo ra.
Trong tiến trình văn học Việt Nam, Lĩnh Nam chích quái cũng là
một tác phẩm nghệ thuật có tính chất như thế. Tri thức về cội
nguồn dân tộc đã trở thành như máu thịt trong ta, như khí trời ta
hít thở. Những biểu tượng Hồng Bàng, Lạc Long Quân, Âu Cơ, Bọc
trăm trứng, Mười tám đời các vua Hùng… đã trở thành vốn văn
hóa hiển nhiên của nhiều thế hệ nhân dân nước Việt. Tất cả
những điều đó có trong một tác phẩm cội nguồn của văn
chương: Lĩnh Nam chích quái. Tiếp cận nó, dù đứng dưới ngọn cờ
của bất cứ lí thuyết văn học nào cũng khó có thể hình dung được
ý nghĩa và giá trị của nó. Định vị nó trong tiến trình văn học, tiến
trình văn hóa của dân tộc luôn luôn là công việc của tương lai.
I. SỐ PHẬN
Trong kho tàng văn học trung đại Việt Nam, Lĩnh Nam chích
quái là một tác phẩm thiêng liêng. Các bậc đại nho tài cao học
5
rộng, tràn trề tinh thần ái quốc, tấm lòng hiếu cổ (yêu truyền
thống văn hóa dân tộc) từ Trần Thế Pháp qua Vũ Quỳnh, Kiều
Phú, Đặng Minh Khiêm đến Đoàn Vĩnh Phúc, và sau này là Lê
Quý Đôn, Phan Huy Chú… đều tiếp cận tác phẩm với một thái độ
thành kính, ngưỡng vọng. Số phận tác phẩm Lĩnh Nam chích
quái dường như tương đồng với số phận của nền văn hóa Đại Việt,
nền văn hóa dân tộc: thăng trầm, chìm nổi, đối diện với những
thử thách sống còn của thiên tai nhân họa, nhưng vẫn mang trong
mình một sức sống mãnh liệt, một khả năng tạo sinh ghê gớm và
cuối cùng sẽ vĩnh viễn trường tồn với non sông đất nước này. Đọc
những dòng cảm thán của nhà sử học, nhà thơ Đặng Minh Khiêm
trong bài Tựa ở sách Vịnh sử thi tập của ông đề vào mùa xuân năm
Quang Thiệu thứ 5 (1520), ta phần nào hiểu được điều đó: “Vào
khoảng năm Hồng Thuận, tôi vào sử quán, trộm có ý thuật lại
chuyện xưa, hiềm vì sách chứa trong Bí thư qua nhiều cơn binh
hỏa, đa phần mất mát. Chỉ còn thấy có sách Đại Việt sử kí toàn
thư của Ngô Sĩ Liên, Đại Việt sử kí của Phan Phu Tiên, Việt Điện u
linh tập lục của Lý Tế Xuyên, Lĩnh Nam chích quái lục của Trần Thế
Pháp mà thôi… ”.
Kho sách quý của triều đình mà năm thế kỉ thư tịch văn hiến
chỉ còn lại có vậy, thật xót xa. Văn chương vô mệnh lụy phần dư, câu
thơ sau này của thi hào Nguyễn Du đâu chỉ dành cho một trường
hợp cụ thể nào, nó là định đề cho cả số phận văn chương trung
đại phương Đông, trong đó có Việt Nam.
Nhưng rồi những gì may mắn sót lại qua binh hỏa đã có
một sức tạo sinh mãnh liệt, Lĩnh Nam chích quái được quốc sử dùng
làm tài liệu, được ghi chép, trùng bổ, khảo đính dưới các dạng lục,
tập, liệt truyện, tân đính, ngoại truyện, phụ bản một thời trung đại,
được biên dịch, khảo sát, nghiên cứu cho đến tận ngày nay. Với
nhà nghiên cứu văn bản học tầm nguyên, Lĩnh Nam chích quái trở
thành một đối tượng kì thú, nhưng cũng đầy rẫy phức tạp và
6
khiếm khuyết. Nhưng với nhà nghiên cứu văn học, Lĩnh Nam chích
quái với sự phát triển phồn vinh không ngơi nghỉ của nó, qua các
dị bản, có thể nhìn thấy ở đây một hiện tượng đầy sức sống và
đầy năng lực trường tồn. Từ một cốt lõi 22 truyện (có xuất nhập
tên truyện) trong văn bản cổ truyền, được Vũ Quỳnh, Kiều Phú
biên soạn lại, được Đoàn Vĩnh Phúc, Lê Quý Đôn, Phan Huy Chú
xác nhận, có khi Lĩnh Nam chích quái được tục biên đến con số gần
80 truyện trong khoảng 15 văn bản hiện còn. Cái lí do sâu xa nào
để tác phẩm không ngừng phát triển qua thời gian như vậy?
II. TƯ TƯỞNG
Bất luận những người biên soạn đầu tiên Lĩnh Nam chích
quái theo một triết thuyết tôn giáo hay đạo đức xã hội nào. Bất
luận những người sao chép, tăng bổ, bình luận sau này suốt thời
kì trung đại theo chính kiến nào, quy thức văn chương nào, thì tư
tưởng thống soái của họ khi xây dựng, tiếp cận tác phẩm này đó là
tư tưởng ÁI QUỐC. Trong sự tồn tại tổng thể của nó, Lĩnh Nam
chích quái là một tượng đài kì diệu cho tư tưởng ái quốc. Chính
điều này sẽ là kim chỉ nam cho mọi học giả, dù tiếp cận tác phẩm
dưới bất cứ phương pháp khoa học ngữ văn nào, thì vẫn phải
đứng ở tư cách, ở nhân cách một người ái quốc.
Trong lời Tựa cho việc biên soạn của mình, Vũ Quỳnh từ
năm 1492 đã cho thấy: “Chính các bậc tài cao học rộng thời Lý –
Trần khởi thảo, được các bậc quân tử uyên bác, hiếu cổ đời nay
nhuận sắc thêm”, và ông cũng nói thêm “đó là sử trong truyện
chăng?”. Lĩnh Nam chích quái ra đời như là sự kết tụ của tinh thần
độc lập dân tộc chặng đầu của kỉ nguyên Đại Việt hào hùng. Trải
qua hơn một ngàn năm Bắc thuộc, tư tưởng độc lập dân tộc được
khởi phát từ khởi nghĩa Hai Bà Trưng (thế kỉ I), Bà Triệu (thế kỉ
III) bắt đầu có thành quả bởi Lí Bôn (thế kỉ VI) và đã là hiện thực
lịch sử chắc chắn với Ngô Quyền (thế kỉ X), đất nước ta bước vào
7
kỉ nguyên Đại Việt với nhiệm vụ xây dựng và bảo vệ vững chắc
quốc gia phong kiến độc lập, lần lượt chiến thắng những thế lực
xâm lược lớn nhất thời đại là Tống, Nguyên, Minh. Một đất nước
có văn hiến, một nhân dân tự ý thức được quyền độc lập dân tộc
đó là nhiệm vụ tư tưởng quan trọng bậc nhất của thời đại bấy giờ.
Thắng lợi của các cuộc kháng chiến và các cuộc khởi nghĩa vừa là
điều kiện vừa là hệ quả của tư tưởng đó. Không có lịch sử thì
không có dân tộc. Nói Lĩnh Nam chích quái là “sử trong truyện”
chính là bao hàm ý nghĩa đó.
Với 22 cốt truyện cơ bản, dù sắp xếp theo trình tự nào thì Lĩnh
Nam chích quái cũng trình diễn trước chúng ta ý thức về truyền
thống lịch sử riêng của đất nước từ buổi hồng hoang đến những
câu chuyện xảy ra ở thời đại nhà Trần. Sau này, các bậc túc nho
giàu nhiệt huyết có bổ sung thêm bao nhiêu đi nữa thì vẫn theo tư
tưởng đó: đây là những câu chuyện được truyền ở cõi Lĩnh Nam,
khác với Trung Hoa. Họ không thôi khẳng định một nền văn hiến
của một dân tộc độc lập như Nguyễn Trãi từng nói trong Bình Ngô
đại cáo: Sơn xuyên chi phong vực kí thù, Bắc Nam chi phong tục diệc dị.
Nói lại: Một tượng đài tinh thần thiêng liêng và kì diệu, đó là Lĩnh
Nam chích quái. Không dễ gì để lí giải tường tận nó.
III. CẤU TẠO
Với 15 văn bản Lĩnh Nam chích quái đến nay còn lưu giữ được
và được giới thiệu trong những chuyên luận, báo cáo, luận văn
khoa học thì có một bộ phận khá ổn định được thừa nhận là có
sớm gồm 22 truyện, gần với văn bản khởi nguyên hơn cả. Dù ở
các ghi chép khác nhau, thứ tự, tên truyện, có xuất nhập chút ít
nhưng bớt đi những tiểu dị, dựa vào cái đại đồng, chúng ta có một
trình tự đại để văn bản như sau:
‐ Quyển 1 gồm: 1) Truyện Hồng Bàng; 2) Truyện Ngư tinh;
3) Truyện Hồ tinh; 4) Truyện Mộc tinh; 5) Truyện Trầu cau; 6) Truyện
8
Nhất Dạ Trạch; 7) Truyện Đổng Thiên Vương; 8) Truyện Bánh chưng;
9) Truyện Dưa hấu; 10) Truyện Bạch trĩ.
‐ Quyển 2 gồm: 1) Truyện Lý Ông Trọng; 2) Truyện Giếng Việt;
3) Truyện Rùa Vàng; 4) Truyện Man Nương; 5) Truyện Nam Chiếu;
6) Truyện thần sông Tô Lịch; 7) Truyện thần núi Tản Viên; 8) Truyện hai
vị thần Long Nhãn – Như Nguyệt (hoặc Truyện Hai Bà Trưng thay cho
truyện này); 9) Truyện Từ Đạo Hạnh; 10) Truyện Dương Không Lộ ‐
Nguyễn Giác Hải; 11) Truyện Hà Ô Lôi; 12) Truyện Dạ Thoa Vương.
Với một trình tự chung như vậy, không khó gì chúng ta
phát hiện được ý đồ lịch sử chung của những người làm sách:
sắp xếp về cơ bản theo trình tự thời gian: những chuyện đầu là
thời tiền sử, những chuyện sau cùng thuộc về thời Trần. Nhưng
không nhất quán cho tất cả. Truyện thần núi Tản Viên lại đứng
tận thứ 17 sau những truyện khác ở thời Bắc thuộc. Truyện Rùa
Vàng lại sau Truyện Lý Ông Trọng… Một kiểu cấu trúc ngầm ẩn
nào chăng? Ta chưa tường được. Trong điều kiện hiện nay,
đành tạm cho rằng, quá trình các bản sưu tập cho đến Vũ
Quỳnh, Kiều Phú đã có sự xáo trộn nào đó nhất định và từ đó,
các nhà biên soạn tiếp theo cứ tôn trọng bản cổ hơn mà làm.
Tuy nhiên, cũng trừ đi những phần xáo trộn ít ỏi đó, nếu ta
nhìn theo cách nhìn dân gian, đặc biệt với quyển một, Lĩnh Nam
chích quái không khỏi gợi ý cho chúng ta một cấu trúc quen
thuộc của thần thoại hoặc sử thi dân gian cổ đại:
‐ Chủ đề Khởi nguyên: Truyện họ Hồng Bàng.
‐ Chủ đề Chinh phục tự nhiên, ổn định địa bàn quốc gia cổ
đại: Truyện Ngư tinh, Truyện Hồ tinh, Truyện Mộc tinh.
‐ Chủ đề Sự ra đời của hôn nhân: Truyện Trầu cau, Truyện
Nhất Dạ Trạch.
‐ Chủ đề Chiến tranh bộ lạc (biến thái thành chiến tranh dân
tộc): Truyện Đổng Thiên Vương.
9
‐ Chủ đề Sự ra đời của văn hóa vật chất: Truyện Bánh chưng,
Truyện Dưa hấu, Truyện Bạch trĩ.
Chúng ta biết, các tác giả Lĩnh Nam chích quái chưa phải là
những nhà văn học dân gian hiện đại, nhưng vang bóng của một cấu
trúc thông thường của sử thi thần thoại có trong đó không thể không
khiến ta quan tâm. Đó là một cấu trúc, dù còn có chỗ xộc xệch,
nhưng rõ ràng là có mô hình và có chủ ý. Nếu so sánh với Việt điện u
linh có cấu trúc ba phần là Lịch đại nhân quân (vua các đời), Lịch đại
phụ thần (bầy tôi các đời) và Hạo khí anh linh (sự tích linh thiêng) thì ta
thấy rõ ràng, về cấu trúc, Lĩnh Nam chích quái đã hướng hẳn về cội
nguồn dân tộc, về phía nhân dân và văn hóa bản địa.
IV. NỘI DUNG VÀ NGHỆ THUẬT
Như đã nói, càng ngắm kĩ, ta càng thấy Lĩnh Nam chích
quái là một tượng đài tinh thần cổ kính vừa thiêng liêng vừa kì
diệu. Đó là một kì quan văn hóa kết tụ qua thăng trầm của một
lịch sử phức tạp nhưng đầy quyết tâm cho độc lập dân tộc, cho
văn hiến bản địa. Nó là văn xuôi nhưng không chỉ là nghệ thuật
ngôn từ, nó là tự sự nhưng đâu chỉ là các thiên truyện cổ. Đó là
một khối đa diện chứa đựng những yếu tố vừa hiện thực vừa kì
ảo và mãi mãi kêu gọi chúng ta tiếp cận, lí giải. Trước nó, không
chỉ người nay mà người xưa đã từng không khỏi băn khoăn. Sử
thần Ngô Sĩ Liên khi bàn về kỉ Hồng Bàng thị trong Đại Việt sử kí
toàn thư (cũng tương tự Truyện Họ Hồng Bàng trong Lĩnh Nam chích
quái) nói: “Trong buổi trời đất mới mở mang, có người do khí hóa
ra rồi mới có hình hóa, đều là hai khí âm và dương cả. Kinh Dịch
nói: “Trời đất hợp khí, vạn vật hóa thần, đực cái hợp tinh, vạn vật
hóa sinh”… Nuốt trứng chim huyền điểu mà sinh ra nhà Thương,
giẫm vết chân khổng lồ mà dấy lên nhà Chu, đều là ghi sự thực
như thế. Con cháu Thần Nông thị là Đế Minh lấy con gái Vụ Tiên
mà sinh ra Kinh Dương Vương, tức là thủy tổ Bách Việt. Vương
10
lấy con gái Thần Long mà sinh ra Lạc Long Quân, Lạc Long Quân
lấy con gái Đế Lai mà có phúc lành sinh ra trăm con trai. Đó chẳng
là cái đã gây nên cơ nghiệp của nước Việt ta hay sao? Xét sách
Thông giảm ngoại kỉ nói: Đế Lai là con Đế Nghi, cứ theo sự ghi chép
ấy thì Kinh Dương Vương là em ruột Đế Nghi, thế mà có sự kết
hôn với nhau, có lẽ vì đời ấy còn hoang sơ, lễ nhạc chưa đặt mà
như thế chăng?”.
Vũ Quỳnh thì biện luận: “Sự việc tuy kì quái mà không đến
nỗi nhảm nhí, nhân vật tuy kì lạ mà không trở thành yêu tinh”.
Đoàn Vĩnh Phúc khuyên: “Chớ vì Khổng Tử nói mà đâm ra
hiểu nhầm”.
Thái độ người xưa trước Lĩnh Nam chích quái khiến chúng ta
phải suy nghĩ. Rõ ràng, họ là những nhà nho tài cao học rộng, họ
theo lời Khổng Tử: “Bất ngữ quái lực loạn thần”. Tuy nhiên, họ đã
vượt qua chính kiến, một lòng tôn trọng cổ nhân, lưu giữ cho
chúng ta những chi tiết quý giá đến tận ngày nay. Nếu cứ khác
chính kiến là đập bỏ thì tương lai còn biết bấu víu vào đâu?!
Về mặt nội dung, Lĩnh Nam chích quái, trên mặt bằng tự sự,
với những nhân vật, cốt truyện, mối quan hệ, các chi tiết, tác phẩm
trình diễn trước chúng ta một nội dung hiển minh không lấy gì
làm khó hiểu. Thậm chí, có thể đánh giá nó như một loại tự sự sơ
khai và đơn giản, một loại văn xuôi mở màn cho văn xuôi trung
đại. Trình bày nội dung hiển minh này ra, dẫu chúng ta có xem
xét kĩ hơn theo lí thuyết thể loại này nọ, xưa nay, thì thật cũng khó
qua khỏi những đánh giá súc tích cách đây hơn năm trăm năm của
Vũ Quỳnh, người có công đầu phát hiện và biên soạn lại nó: “Quế
Hải tuy nằm ở Lĩnh ngoại, nhưng sông núi kì lạ, đất đai linh
thiêng, người hào kiệt, vật tinh hoa thường vẫn có. Từ thời Xuân
Thu, Chiến Quốc trở về trước cách thời cổ chưa xa, phong tục
phương Nam còn giản dị, chưa có sử sách để ghi chép, nhiều
chuyện do đó bị mất đi. Truyện nào may mà còn được, ấy là nhờ
11
nhân dân truyền khẩu. Từ Lưỡng Hán, Tam Quốc, Đông Tây Tấn,
Nam Bắc triều đến Đường, Tống, Nguyên mới có sử truyện để ghi
chép các việc…, sự tích có thể kê cứu rõ ràng. Nhưng nước Việt ta
vốn là miền đất hoang thời cổ nên ghi chép vẫn còn sơ lược.
Người Việt ta dựng nước từ thuở Hùng Vương, văn minh dần qua
các đời Triệu, Ngô, Đinh, Lê, Lý, Trần, đến nay đã bắt đầu kết tụ,
cho nên quốc sử ghi chép đặc biệt tường tận. Thế thì tập truyện
này làm ra, có lẽ là sử trong truyện chăng? Không biết sách soạn
vào thời nào, do ai hoàn thành? Người khởi thảo là các nhà nho tài
cao học rộng thời Lý – Trần, còn nhuận sắc thì do các bậc quân tử
hiếu nhã bác cổ ngày nay. Ngu tôi sau đây xin lần lượt khảo sát và
trình bày đầu đuôi các truyện, đồng thời nêu lên ý tưởng của tác
giả. Như Truyện Hồng Bàng nói rõ quá trình khai sáng nước Hoàng
Việt; Truyện Dạ Thoa Vương tóm lược sự manh nha của Chiêm
thành; Truyện Chim Trĩ trắng là để chép về họ Việt Thường; Truyện
Rùa Vàng là để viết sự tích An Dương Vương. Theo phong tục
phương Nam, đồ sính lễ không gì quan trọng bằng trầu cau; đưa
ra biểu dương cùng là nhằm làm cho nghĩa vợ chồng, tình cảm
anh em được tỏ rõ. Vào mùa hè, hoa quả phương Nam không gì
quý bằng quả dưa hấu; nêu lên để nói, là nhằm phê phán thái độ
cậy vào mình mà coi thường ơn chúa. Truyện Bánh chưng ngợi
khen lòng hiếu thảo; Truyện Ô Lôi răn dạy thói dâm bôn. Đổng
Thiên Vương phá giặc Ân, Lý Ông Trọng diệt Hung Nô, qua đó
biết nước Nam có người tài giỏi. Chử Đồng Tử tình cờ mà lấy Tiên
Dung, Thôi Vĩ không hẹn mà gặp tiên khách, qua đó thấy âm đức
của việc thiện. Truyện Đạo Hạnh, Không Lộ đáng khích lệ ở chỗ báo
được thù cha, mà sự tích hai vị thiền sư qua đó cũng không thể
nào mai một. Truyện Ngư Tinh, Hồ Tinh đáng ngợi khen ở chỗ trừ
được yêu quái, mà ân đức của Long Vương qua đó cũng không
thể nào quên. Hai vị họ Trương sống trung nghĩa, chết thành thổ
thần, nêu lên để biểu dương, ai bảo là không được? Thần Tản Viên
linh thiêng, có khả năng diệt loại thủy tộc, làm rõ để soi sáng, ai
12
nói là không phải? Còn như Nam Chiếu là con cháu Triệu Vũ,
nước mắt mà có thể phục thù; Man Nương là mẹ Mộc Phật năm
hạn có thể làm mưa; Tô Lịch là thần đất Long Đỗ; Xương Cuồng là
tinh cây chiên đàn; một đằng thì lập đền miếu để thờ cúng, khiến
dân được hưởng phúc, một đằng thì dùng phép thuật để diệt trừ,
khiến dân khỏi tai họa, sự việc tuy kì quái mà không đến nỗi
nhảm nhí, nhân vật tuy khác lạ mà không trở thành yêu tinh; câu
chuyện tuy hoang đường, có vẻ không chính đáng, nhưng dấu
tích vẫn còn đó, khả dĩ làm bằng chứng được. Chung quy, tất cả
đều nhằm khuyến khích việc thiện, răn đe điều ác, từ bỏ sự giả
dối, tìm đến cái chân thực, cốt khích lệ phong tục mà thôi! So
với Sưu thần kí đời Tấn và Địa quái lục đời Đường cũng cùng một
tính chất.
Ôi! Việc lạ ở Lĩnh Nam nhiều lắm! Các câu chuyện xảy ra
không chờ khắc vào đá, in vào sách mà đã gắn ghi vào lòng dân,
lưu truyền bia miệng; từ em bé đầu xanh đến cụ già đầu bạc đều ca
tụng hoặc mến mộ, hoặc lấy đó làm răn. Thế thì chúng cũng liên
quan đến cương thường, mở mang phong hóa đâu phải là ít!...”.
Trích dẫn tuy hơi dài, nhưng là điều không thể không làm vì
đoạn văn đạt đến độ mẫu mực kinh điển của phê bình tác phẩm ở
một bậc đại nho; vì sự gần gũi của nó với hôm nay, nếu ta đọc
theo nghĩa hiển minh mà các truyện muốn trình diễn.
Trên mặt bằng kĩ thuật tự sự, ta thấy các truyện có một cấu
trúc khá đồng dạng theo kiểu Chí quái, một thể loại văn học Trung
Hoa thời Ngụy Tấn Nam Bắc triều, thi thoảng có truyện viết theo
kiểu Truyền kì, một thể loại thịnh hành thời Đường.
Câu chuyện kết cấu theo mạch thẳng của trình tự thời gian,
thường bắt đầu giới thiệu thời điểm sự kiện từng bắt đầu xảy ra.
Lai lịch của nhân vật được trình bày rõ ràng, sáng sủa ngắn gọn.
Tiếp tục là diễn biến cốt truyện theo hành trạng và các mối quan
hệ, các sự kiện, chi tiết của nhân vật chính. Kết thúc truyện nhằm
13
giải thích một hiện tượng, một hoạt động thờ cúng, một tập tục
hay một dấu tích để lại, một sự ghi nhận phong tặng của triều
đình, một hành vi âm phù. Phần kết thường bắt đầu từ hai chữ
“Từ đấy…” như kết thúc của truyện cổ dân gian. Nói chung, cốt
truyện, cấu tạo truyện đã tự do hơn nhiều so với Việt điện u linh
của Lý Tế Xuyên. Điều đáng lạ là dù truyện mang tên là Lĩnh Nam
chích quái (Sưu tập, lượm lặt những sự lạ trong cõi Lĩnh Nam)
song hành trình truyện dường như không lấy cái kì ảo cái quái dị
hay kinh dị làm mục tiêu mà một ý đồ rõ ràng trái lại: mọi yếu tố
được coi là quái lại được trình bày minh bạch và duy lí. Tất cả đều
sáng sủa, rõ ràng. Nếu ai muốn chờ đợi ở đây một thế giới như
Chí quái thời Ngụy Tấn Nam Bắc triều, truyền kì đời Đường, Liêu
trai chí dị đời Thanh thì sẽ thất vọng. Truyện đọc dễ hiểu. Mọi chi
tiết đều sắp xếp có logic giữa nguyên nhân và kết quả, thật đơn
giản và mạch lạc, không hướng đến cái kì như một mục đích tự
thân. Nó là sử trong truyện, là sử hóa các thần thoại và truyền thuyết
dân gian. Với những người được đào tạo theo lí thuyết tự sự châu
Âu, sẽ không có ai sau khi đọc Lĩnh Nam chích quái mà lại kêu lên
rằng là truyện khó hiểu.
Vậy thì kiểu tự sự nào khiến các thế hệ tri thức trung đại
ngưỡng vọng nó và khiến chúng ta không khỏi băn khoăn. Một
vài tranh luận rằng đó là một tác phẩm sáng tạo của văn học
thành văn, rằng đó thuần túy là một sưu tập dân gian; rằng đó là
một loại hình đặc biệt của truyện cổ tích bác học kiểu như của
Puskin hay Anđecxen ở châu Âu, liệu làm chúng ta hài lòng
chưa? Cái đặc sắc của Lĩnh Nam chích quái, tầm quan trọng của nó
nằm ở đâu?
Chúng ta sẽ bắt đầu bằng những định đề tưởng như bình
thường nhưng hết sức quan trọng: Dân tộc và quốc gia là hai phạm
trù lịch sử, hai phạm trù văn hóa. Nó nảy sinh trong lịch sử như
kết quả phát triển lâu dài của nhân loại cả ở phương diện thực
14
tiễn, cả về phương diện tinh thần. Đến bây giờ, ta có thể vững tin
ở sự tồn tại lâu bền của nó cùng nhân loại tương lai. Không một
nhà văn hóa nào lại tưởng tượng được không gian văn hóa dân
tộc, không gian văn hóa quốc gia một ngày nào đó sẽ mất đi. Sự
mất đi của nó sẽ đồng nghĩa với sự tàn lụi của bản sắc văn hóa ở
cấp cộng đồng cơ bản nhất. Là một phạm trù lịch sử, tư tưởng độc
lập của dân tộc, tư tưởng ái quốc cũng hình thành dần theo thời
gian và không ngừng được thức nhận ngày càng sâu sắc, được bồi
đắp ngày càng phong phú ngay cả trong thời đại hiện nay. Chặng
đầu của kỉ nguyên Đại Việt chứng kiến sự trưởng thành vượt bậc
của những tư tưởng đó. Cùng với Việt điện u linh, Đại Việt sử kí
toàn thư, Lĩnh Nam chích quái là một tượng đài tinh thần của độc
lập dân tộc và nó mang tầm quan trọng của một tác phẩm khởi
nguyên có giá trị tổng kết lịch sử sâu sắc, và tự phát sáng giá trị
của mình. Để hiểu về nó, chúng ta hãy tự đặt mình với tư cách là
một trí thức ái quốc trong thực tế lịch sử buổi đầu Đại Việt. Hãy
bắt đầu từ Truyện họ Hồng Bàng.
“Hồng – Bàng – Thị”, ba chữ đó đối với chúng ta ngày nay
quen thuộc và hiển nhiên như một danh từ riêng chỉ về một thời
đại đầu tiên, thời đại cội nguồn của dân tộc Việt Nam. Một lúc
nào đó, chợt chúng ta tự hỏi đó là gì nhỉ? Ai phát hiện ra nó?
Hồng chữ Hán so nghĩa là to lớn, cũng có nghĩa là trận lụt lớn
bao trùm toàn cầu, đồng nghĩa với hồng thủy (theo Hán – Việt tự
điển của Thiều Chửu). Bàng chữ Hán có nghĩa là to lớn mênh
mông, rộng trùm vũ trụ. Đồng âm với những chữ Bàng chỉ mưa
to lụt lớn. Điều gì đã xảy ra khi hai chữ Hồng và Bàng này kết hợp
lại để chỉ thời kì khởi nguyên của dân tộc. Không gì khác hơn đó
chính là biểu tượng thần thoại phổ biến toàn thế giới: Vũ trụ
Khaox: Vũ trụ khởi nguyên mênh mông mù mịt và hỗn mang, bắt
đầu của mọi bắt đầu. Ở các cộng đồng khác nhau trên thế giới, ở
các cộng đồng khác nhau trong khối Bách Việt, phía nam Dương
Tử, đều có biểu tượng này, nằm dưới cách diễn đạt vừa trực
15
quan sinh động vừa khái quát. Mọi thần thoại đều hướng về hỗn
mang theo tư duy suy nguyên. Mọi lịch sử đều bắt đầu bằng
thần thoại. Trước mắt các trí thức Lý – Trần là kho tàng thần
thoại phong phú của miền Lĩnh ngoại khác Hán. Trong tim họ là
tấm lòng yêu nước thiết tha. Trong óc họ là yêu cầu khái quát
lịch sử. Trong tay họ lúc đó là những quy thức từ chương học
chữ Hán. Một phát kiến không thể súc tích hơn: ba chữ Hồng –
Bàng – Thị. Nó tích lũy như một symbol, một biểu tượng, một
phù hiệu cao quý mãi mãi theo trang trọng đầu nguồn lịch sử
dân tộc, mà không một thế lực nào từ đó có thể hạ xuống. Trong
lòng nó, tích lũy cả một kho tàng thần thoại. Nó chính là phát
kiến của Đại Việt, dù là được viết bằng chữ Hán nhưng tuyệt đối
là khác Trung Hoa. Một khẩu hiệu vĩnh hằng về độc lập dân tộc.
Phát kiến này đã đưa thẳng Đại Việt thành một quốc gia bình
đẳng với các quốc gia khác trong khu vực lúc đó. Hồ Chủ tịch
cũng nói: “Hồng Bàng là Tổ nước ta”.
Điều đáng nói ở đây là, ba chữ Hồng Bàng thị chắc chắn
không phải là một phát ngôn tự sự thông thường ở cấp độ từ
vựng. Đây là một kiểu tự sự khác, tự sự trầm tích, tự sự ẩn dụ.
Nhận xét nó đơn giản như một tên truyện là một nhận xét thô sơ.
Hãy đặt nó trong một hệ thần thoại Mường, Thái, Kinh, Tày và
thậm chí là Ê đê, Gia rai, Mơ nông,… thì sẽ thấy rằng, nó đang tự
sự với chúng ta những thông tin trầm tích cực kì quan trọng. Và ta
hãy thử tiếp tục đọc kiểu tự sự này.
Từ đầu, truyện cho hay: Cháu ba đời của Viêm đế họ Thần
Nông là Đế Minh sinh ra Đế Nghi, sau Đế Minh nhân đi tuần
phương Nam lấy con gái Vụ Tiên sinh ra Kinh Dương Vương.
Kinh Dương Vương tài trí thông minh được Đế Minh yêu mến
định trao ngôi báu nhưng vua không nhận, nhường nước cho anh
là Đế Nghi. Đế Minh phong cho Kinh Dương Vương làm vua
phương Nam, nước gọi là nước Xích Quỷ.
16
Chúng ta tạm dừng ở đây để xem đoạn văn thông báo
những nội dung trầm tích nào. Bắt đầu từ Thần Nông Viêm Đế.
Thần Nông là tên chòm sao phương Nam của địa cầu. Trong Ngũ
đế Trung Hoa, Thần Nông là đế phương Nam. Thần Nông còn có
đế hiệu là Viêm Đế, với nghĩa là đế ở xứ nóng, xứ Mặt trời. Cội
nguồn dân tộc ta là ở phương Nam, xứ nóng, chúng ta là con cháu
Mặt trời. Lại một tích hợp thần thoại khởi nguyên của cư dân
phương Nam. Người phương Nam nghĩ gì khi khắc khuôn mặt
trống đồng trên bàn xoay: bắt đầu bằng mặt trời và cuộc sống sẽ
xoay quanh, sẽ lan tỏa từ mặt trời. Sử thi Mường, Thái kể sau buổi
hồng hoang sẽ là gì nếu không là sự ra đời của trời, đất, mặt trời,
mặt trăng. Nếu người Việt nói “Vua mặt trời”, người Mường nói
“Mặt trời mặt sáng” thì kí tự chữ Hán sẽ là gì nếu không lựa chọn
Viêm Đế ‐ Thần Nông. Lại một sự lựa chọn biểu tượng nữa.
Chúng ta vốn dân phương Nam, ở đó có Bách Việt mà hai Việt đại
biểu trong đó là Việt của Đế Nghi (Bắc của phương Nam) và Việt
của Kinh Dương Vương (Nam của phương Nam). Kinh Dương
Vương là vua của đất Kinh đất Dương vùng hồ Động Đình. Vấn
đề Đông Nam Á phía Nam sông Dương Tử không chỉ bây giờ mới
có mà các bậc túc nho đầu thời Đại Việt đã từng đặt ra. Chỉ có
điều họ kí tải một cách súc tích dưới dạng biểu tượng mà thôi.
Dòng dõi Mặt Trời sẽ sản sinh Mặt Trời. Đế Minh: vị đế của ánh
sáng không gì khác hơn là một phân thân của Mặt Trời. Trong một
văn hóa, ở cấp độ biểu tượng hoa văn hình học, mặt trời tồn tại
dưới nhiều hình vẽ khác nhau thì trong ngôn ngữ (hiện thực trực
tiếp của tư duy) cũng vậy (hiện tượng đồng nghĩa thường thấy
trong bất cứ ngôn ngữ nào). Đế Minh cũng là Mặt Trời. Đế Minh
lấy Vụ Tiên mà sinh ra Kinh Dương Vương. Vụ Tiên là tên chòm
sao vẫn gọi là sao Vụ Nữ nằm ngay đỉnh bầu trời Bắc Bộ
Việt Nam. Vua lấy Sao để sản sinh ra các bậc kế nghiệp. Ta hãy
thử so sánh với sử thi thần thoại người Mường Đẻ đất đẻ nước thì
thấy sự trùng hợp lạ lùng. Đó là các chương về lang Cun Cần lấy
17
vợ. Là Lang nên Cun Cần có quyền lấy nhiều vợ. Đầu tiên là nàng
Đất nhưng rồi đất lại thành đất, lần hai là nàng Nước nhưng rồi
nước thành sương mù, lần ba (quá tam ba bận) là nàng Sao ả
Sáng ở tận Mường Trời mới sinh ra Lang Cun Khương nối nghiệp
trị vì. Sau đó lang lấy em gái là Dạ Kịt (loạn luân) sinh ra sâu bọ,
muỗi vắt. Lại lấy nàng ử Tuội Vạn sinh ra đứa ăn người làm,
cuông nhốc. Lần nữa, ta lại thấy một thần thoại Việt ‐ Mường khác
Hán, được tích lũy dưới dạng biểu tượng súc tích. Tên riêng đâu
chỉ là tên riêng của sự thông thường. Hôn nhân Đế Minh – Vụ
Tiên sinh ra Lạc Long Quân. Lạc Long Quân lấy Âu Cơ, con của
Đế Lai là chú lấy cháu. Một vụ án loạn luân trong sử kí trung đại
Việt Nam không ngừng được dị nghị. Song đây cũng là một biểu
tượng thần thoại, phổ biến thế giới và phổ biến vùng Bách Việt,
mà sử thi Mường cũng như truyện Quả bầu mẹ phổ biến vùng này
là một minh chứng. Trong sự hồ nghi của tư tưởng Nho giáo,
chúng ta lại gặp một kiểu phản ánh ẩn dụ của câu chuyện. Cuối
cùng là bọc trăm trứng, một biểu tượng quen thuộc như quả bầu
(Thái), trứng chim (Mường), bọc thịt (Mèo) sản sinh ra con người.
Chưa kể tên riêng Lạc Long Quân (Rắn, Vua Khú của người
Mường), Âu Cơ (chim của Mường, tôtem trên trống đồng) v.v… ta
thấy lại trong một tự sự ngắn gọn, rất ít chữ, hàm chứa trong đó
một kho tàng thần thoại phương Nam phong phú. Câu chuyện đã
vượt hẳn khỏi lí thuyết tự sự thông thường. Không một quy thức
tự sự nào lại thúc bách người sáng tạo văn chương phải dồn nén
đến nhường vậy. Trong một dung lượng chật hẹp số chữ, tầng
tầng lớp lớp những biểu tượng thần thoại, biểu tượng văn hóa.
Nếu xếp thể loại cho câu chuyện này, mọi lí lẽ sẽ có nguy cơ
phiến diện, thô sơ. Tác giả không chỉ là người sáng tác nghệ
thuật ngôn từ. Trường hợp đặc biệt của lịch sử biến họ thành
những người luyện đan. Sản phẩm của họ sẽ trường tồn và luôn
luôn kêu gọi sự khám phá vì trong đó còn nhiều quy luật sáng
tạo chưa được phát hiện.
18
Đưa ra một truyện là để minh họa, nhưng không chỉ một
Hồng Bàng thị mà thôi. Ta thử tiếp cận một truyện ở quyển II:
Truyện thần núi Tản Viên. Câu chuyện là sự tích hợp cả một hệ
thống thần thoại, truyện cổ tích, truyền thuyết trên một địa bàn
văn hóa rộng lớn xung quanh núi Tản Viên, Tam Đảo, Hi Cương.
Những sưu tầm hồi cố văn học dân gian trên các tỉnh Vĩnh Phú,
Hà Tây, Hòa Bình trước đây cho ta sự phong phú kì lạ của các dị
bản, biến thể câu chuyện này. Ngay theo dõi các dị bản của Lĩnh
Nam chích quái cũng cho ta thấy điều đó. Có hai cốt lõi thần thoại
chủ yếu của câu chuyện: thần thoại về thần núi Ba Vì và thần thoại
giải thích nạn lụt định kì trên không gian vùng quanh chân núi.
Người Mường, cư dân chủ thể vùng chân núi Ba Vì trước đây, dù
cho đã di chuyển đi các nơi vẫn thường nhờ thần Tản Viên làm
Thành hoàng. Giáo sư Nguyễn Từ Chi, nhà nghiên cứu Mường số
một của Việt Nam, qua thời kì lâu dài điều tra dân tộc học, cung
cấp cho chúng ta hai cốt truyện cơ bản:
‐ Cốt truyện giải thích nạn lũ lụt định kì: Bên cạnh thế giới
Đất (Mường Bằng) của người ở, có thế giới Nước của Long
Vương. Long Vương (còn gọi là Vua Khú) là một loại rắn lớn có
mào đỏ. Tuy là hai thế giới nhưng vẫn có quan hệ giao lưu. Công
tử con Vua Khú thường biến thành các chàng trai tuấn tú lên hỏi
vợ ở Mường Bằng. Mỗi năm một lần, mỗi khi đưa đồ sính lễ là
dâng nước lên tận sàn nhà của dân. Có nạn lụt là vì thế.
‐ Cốt truyện trực tiếp liên quan đến Thành hoàng là Tản
Viên: Tản Viên là con Bố Trượng (một nhân vật làm nhiệm vụ
cúng vía, chữa bệnh trong xã hội Mường trước đây). Bố Trượng
xuống Long cung chữa bệnh cho Vua Khú. Chữa được bệnh, được
Vua Khú tặng con dao ước với lời dặn bao giờ chết sẽ phải trả lại.
Có dao ước (vật báu) Bố Trượng trở nên giàu có. Khi chết, Tản
Viên chôn cất bố và chôn luôn cả con dao ước, vì Bố Trượng
không dặn lại. Vua Khú cho người lên hỏi không được liền dâng
19
nước để đòi vật quý. Dâng gần đến đỉnh Ba Vì thì không dâng
thêm được đành rút nước. Tuy vậy, hằng năm vẫn dâng nước làm
lụt để đòi dao.
Những sưu tầm khác trên địa bàn người Kinh ở Hà Tây,
Vĩnh Phúc (trước đây) có nhiều chi tiết tương đồng (dao ước, gậy
thần, sách ước, cứu rắn, chữa bệnh, hôn nhân v.v…). Trong các
bản Lĩnh Nam chích quái muộn, các chi tiết này vẫn xuất nhập (Tân
đính Lĩnh Nam chích quái).
Điều đáng nói ở đây là, trong truyện của người Mường,
không xuất hiện vua Hùng, Âu Cơ, Mị Nương, vua Thục cũng
như tên các con sông, các địa danh thời Đại Việt. Một tích tụ thần
thoại với Lĩnh Nam chích quái cho ta những thông tin quan trọng về
việc khẳng định, việc nhận thức về cội nguồn dân tộc, về địa bàn
quốc gia thời đó. Ở đây, thần thoại đã được cải biến trước một
nhu cầu nhận thức, nhu cầu tư tưởng mới. Tuy nhiên, trong cốt lõi
của nó vẫn giữ được những biểu tượng cơ bản nhất theo kiểu tự
sự trầm tích.
Sự phân chia Việt – Mường và các tộc người khác chắc chắn
đã rõ nét vào đầu thời Đại Việt. Cũng theo một dị bản Lĩnh Nam
chích quái ghi lại, cư dân vùng Tản Viên sơn là người “Bạch Y
Man” (Man áo trắng). Vấn đề là tại sao các tác giả thời đó lại vượt
qua kì thị, gộp thần Tản Viên vào điện thờ Đại Việt. Và Tản Viên
có vai trò như thế nào với tư cách là một biểu tượng trong lịch sử
cội nguồn. Địa linh nhân kiệt. Một quốc gia độc lập, có truyền
thống thì phải có sông núi linh thiêng. Trung Hoa có Thái Sơn,
Ngũ Nhạc. Nhật Bản có Đại Phú Sĩ thì Đại Việt đã lựa chọn Tản
Viên sơn, phía Tây kinh thành làm tổ sơn, chứa đựng “linh khí
phương Nam, vượng khí… sao có thể diệt được” như lời từ miệng
nhân vật Cao Biền. Tản Viên sơn trở thành đệ nhất linh sơn của
cõi Lĩnh Nam. Thần Tản Viên vốn được cư dân bản địa thờ cúng
đã được nhận thức như dòng dõi của Lạc Long Quân – Âu Cơ về
20
- Xem thêm -
.PDF 
336 
94 
58 
