Tài liệu Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn nguyễn huy thiệp

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Đinh Thị Phương Trà YẾU TỐ KÌ ẢO TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Thành phố Hồ Chí Minh - 2012 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Đinh Thị Phương Trà YẾU TỐ KÌ ẢO TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP Chuyên ngành : Văn Học Việt Nam Mã số : 60 22 34 LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS. NGUYỄN THÀNH THI Thành phố Hồ Chí Minh - 2012 LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc của mình tới thầy giáo hướng dẫn PGS. TS Nguyễn Thành Thi, người đã trực tiếp hướng dẫn và tận tình giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu, thực hiện và hoàn thành luận văn này. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành đến các thầy cô giáo Tổ Văn học Việt Nam cũng như Khoa Ngữ Văn, Thư viện cùng Phòng sau Đại học và Công nghệ trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh, đã luôn tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi học tập và nghiên cứu. Cuối cùng, xin chân thành cảm ơn sự động viên, giúp đỡ của gia đình và bạn bè trong suốt thời gian qua. Tp Hồ Chí Minh ngày 18 tháng 9 năm 2012 Người viết luận văn Đinh Thị Phương Trà Lớp Văn học Việt Nam K21 MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................3 MỤC LỤC ..................................................................................................................4 DANH MỤC NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN ..........................6 MỞ ĐẦU ....................................................................................................................7 CHƯƠNG 1: YẾU TỐ KÌ ẢO – NHỮNG VẤN ĐỀ KHÁI QUÁT ...................16 1.1. Văn học và yếu tố kì ảo .....................................................................................16 1.1.1. Yếu tố kì ảo .................................................................................................16 1.1.2. Yếu tố kì ảo trong diễn trình văn học .........................................................18 1.2. Yếu tố kì ảo và văn học Việt Nam đương đại ...................................................21 1.2.1. Khuynh hướng văn học có yếu tố kì ảo ở Việt Nam đương đại .................21 1.2.2. Nguyễn Huy Thiệp trong khuynh hướng văn học có yếu tố kì ảo ở Việt Nam đương đại ......................................................................................................25 CHƯƠNG 2: YẾU TỐ KÌ ẢO TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP – NHÌN TỪ THẾ GIỚI HÌNH TƯỢNG .................................................34 2.1. Yếu tố kì ảo và thế giới nhân vật .......................................................................34 2.1.1. Nhân vật đan xen thực ảo ............................................................................34 2.1.2. Nhân vật du hành .........................................................................................42 2.1.3. Nhân vật gắn với những bí ẩn tâm linh .......................................................51 2.1.3.1. Nhân vật có niềm tin tâm linh ...............................................................52 2.1.3.2. Nhân vật có khả năng tiên tri .................................................................57 2.1.4. Tác động của yếu tố kì ảo lên thế giới nhân vật ..........................................60 2.2. Yếu tố kì ảo và không gian nghệ thuật...............................................................64 2.2.1. Không gian rừng núi ....................................................................................65 2.2.2. Không gian làng quê ....................................................................................68 2.2.3. Không gian đô thị ........................................................................................69 2.2.4. Tác động của yếu tố kì ảo lên không gian nghệ thuật .................................71 2.3. Yếu tố kì ảo và thời gian nghệ thuật ..................................................................72 2.3.1. Thời gian huyền thoại ..................................................................................72 2.3.2. Thời gian tâm trạng......................................................................................76 2.3.3. Tác động của yếu tố kì ảo lên thời gian nghệ thuật .....................................79 2.3.4. Không – thời gian kì ảo ...............................................................................80 CHƯƠNG 3: YẾU TỐ KÌ ẢO TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP – NHÌN TỪ PHƯƠNG THỨC THỂ HIỆN.............................................83 3.1. Phương thức tạo dựng yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp .......83 3.1.1. Huyền thoại hóa ...........................................................................................83 3.1.1.1. Motif ......................................................................................................84 3.1.1.2. Biểu tượng .............................................................................................90 3.1.2. Nhại truyền thuyết và nhại cổ tích ...............................................................95 3.1.2.1. Nhại cổ tích ...........................................................................................96 3.1.2.2. Nhại truyền thuyết .................................................................................97 3.1.3. Đẩy hiện thực sang phạm vi siêu thực, phi lí ..............................................98 3.2. Hiệu quả của việc sử dụng yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp .................................................................................................................................101 3.2.1. Yếu tố kì ảo và việc làm mới khả năng phản ánh hiện thực của truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp...............................................................................................103 3.2.2. Yếu tố kì ảo và hiệu ứng nghệ thuật trong cấu trúc truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ............................................................................................................105 KẾT LUẬN ............................................................................................................113 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................116 PHỤ LỤC ...............................................................................................................125 DANH MỤC NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN Số thứ tự Viết tắt Viết đầy đủ 1 ĐHSP Đại học Sư phạm 2 Nxb Nhà xuất bản 3 Tp Thành phố 4 tr tran 7 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Sau 1975 đặc biệt là sau năm 1986, đời sống văn học Việt Nam có nhiều thay đổi và trở nên sôi động hơn. Trong đó chúng ta có thể chứng kiến sự bừng nở mạnh mẽ của thể loại văn học có tính năng động là truyện ngắn. Không ít nhà văn, nhà nghiên cứu đã tỏ ra nhanh nhạy qua việc nhận ra xu hướng vận động mới của văn học và hồ hởi với những thể nghiệm nhằm đổi mới văn học cả về nội dung và hình thức nghệ thuật. Một trong những đổi mới đáng chú ý về phương diện nghệ thuật là việc đưa các yếu tố kỳ ảo vào trong các sáng tác. Việc sử dụng yếu tố kì ảo trong văn học Việt Nam thời kì này có thể xem là một nỗ lực đáng ghi nhận, góp phần quan trọng hình thành nên một “dòng” văn học riêng gắn với những tên tuổi như: Võ Thị Hảo, Lưu Sơn Minh, Hòa Vang, Phạm Hải Vân, Nguyễn Huy Thiệp… Do đó, tìm hiểu yếu tố kỳ ảo trong truyện ngắn Viêt Nam từ các phương diện quan niệm, hình thức nghệ thuật cũng như xu hướng vận động là vấn đề có ý nghĩa trong việc góp phần phác họa rõ nét hơn diện mạo của văn học Việt Nam đương đại. Nói đến truyện ngắn Việt Nam đương đại không thể không nhắc tới Nguyễn Huy Thiệp – người đã góp phần làm cho đời sống văn học thời kì đổi mới trở nên sôi nổi và khởi sắc hơn bao giờ hết. Là nhà văn có tinh thần cách tân mạnh mẽ, Nguyễn Huy Thiệp đã luôn phát huy cao độ việc tối đa hóa khả năng của ngôn ngữ cũng như đặc trưng của thể loại truyện ngắn để biểu đạt có hiệu quả những tư tưởng và tình cảm của mình. Chính vì sự mới mẻ ấy mà từ khi xuất hiện đến nay, Nguyễn Huy Thiệp đã tạo nên không ít sóng gió dư luận. Với Nguyễn Huy Thiệp, yếu tố kì ảo đã trở thành một công cụ đắc dụng trong việc truyền tải những ý tưởng và cũng chính yếu tố kì ảo đã góp phần không nhỏ giúp cho truyện ngắn của ông mang nét khác lạ so với truyện ngắn của những nhà văn khác. Đó chính là những lí do chúng tôi nghiên cứu đề tài: “Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp”. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Về yếu tố kì ảo trong văn học Việt Nam đương đại 8 Văn xuôi đương đại Việt Nam nói chung và truyện ngắn Việt Nam đương đại nói riêng đã và đang là mảnh đất mỡ màu thu hút nhiều nhà nghiên cứu. Trong nghiên cứu văn xuôi đương đại Việt Nam, những đổi mới tư duy và đặc điểm nghệ thuật có thể coi là phương diện được chú ý nhiều nhất. Đặc biệt, không thể không kể đến yếu tố kì ảo. Ngay từ những năm đầu tiên xuất hiện nền văn học mới, yếu tố kì ảo là một đặc điểm nghệ thuật bước đầu được giới nghiên cứu lưu tâm. Nhiều nhà nghiên cứu trong nỗ lực lí giải sự xuất hiện của yếu tố kì ảo trong văn học đương đại đã trở về tìm hiểu yếu tố kì ảo trong văn học trung và cận hiện đại. Chúng ta có thể kể đến những bài viết như: Huyền thoại và sức sống của huyền thoại trong văn chương xưa và nay của Nguyễn Trường Lịch, Tìm hiểu các dạng truyện kì ảo trong văn học trung đại và cận đại Đông Tây của Nguyễn Huệ Chi, Dư ba của truyện truyền kì, chí dị trong văn học Việt Nam hiện đại của Vũ Thanh. Sang thập kỉ đầu tiên của thế kỷ XXI, vấn đề yếu tố kì ảo trong văn học đã trở thành một mảng nghiên cứu thực sự “hấp dẫn” với không ít những bài nghiên cứu, những công trình luận văn, luận án. Chẳng hạn như: Về cái kì ảo và văn học kì ảo trong nghiên cứu văn học của Lê Nguyên Long, Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Việt Nam từ sau 1975 của Phùng Hữu Hải, Yếu tố huyền ảo trong văn xuôi nghệ thuật Việt Nam sau 1975 của Hoàng Thị Văn, Yếu tố kì ảo trong sáng tác của Nguyễn Tuân của Nguyễn Trà Mi… Bùi Thanh Truyền là người tỏ ra rất mặn mà với yếu tố kì ảo trong văn học đương đại với hàng loạt các bài viết từ năm 2001 đến nay, có thể điểm qua các bài viết như: Ảnh hưởng thần thoại và cổ tích trong cách xây dựng nhân vật văn xuôi hôm nay, Một số môtip kì ảo truyền thống trong văn xuôi sau Đổi mới, Truyện kì ảo Việt Nam trong đời sống văn học đương đại, Đi tìm nguyên nhân hồi sinh của yếu tố kì ảo trong văn xuôi đương đại Việt Nam, Sự hồi sinh của yếu tố kì ảo trong văn xuôi đương đại Việt Nam, Sự đổi mới của truyện có yếu tố kì ảo sau 1986 qua hệ thống ngôn từ, Hành trình của nhân vật ma trong văn học Việt Nam… Luận án tiến sĩ về Yếu tố kì ảo trong văn văn xuôi đương đại Việt Nam là một công trình mà Bùi Thanh Truyền dành nhiều công sức 9 để “đi tìm căn nguyên tái sinh và sự phát triển rầm rộ của yếu tố kì ảo của văn học sau đổi mới, nhận diện và đánh giá hơn một phần tư thế kỉ văn xuôi từ góc độ của cái kì ảo” [102, tr.3]. Ngoài ra, có thể đến kể đến những luận văn thạc sĩ nghiên cứu yếu tố kì ảo của những tác giả cụ thể như: Yếu tố kỳ ảo trong tiểu thuyết Nguyễn Bình Phương của Nguyễn Thị Ngọc Anh, Yếu tố kì ảo trong sáng tác Võ Thị Hảo qua tiểu thuyết Giàn thiêu và tập truyện ngắn Những chuyện không nên đọc lúc nửa đêm của Cao Thị Thu Hoài… Các bài viết và công trình nghiên cứu về yếu tố kì ảo kể trên là những đóng góp ban đầu nhưng vô cùng ý nghĩa. Bởi thông qua đó chúng ta có thể nhận ra được những tín hiệu lạc quan cho việc nghiên cứu khuynh hướng văn học có yếu tố kì ảo ở Việt Nam đương đại nói riêng cũng như sự phát triển của văn học và nghiên cứu văn học nói chung. 2.2. Về yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp Tháng 1 năm 1987, tác phẩm đầu tay của Nguyễn Huy Thiệp là Những chuyện kể bất tận của thung lũng Hua Tát được khởi đăng nhưng người ta vẫn chưa thực sự biết đến tên tuổi của nhà văn. Chỉ khi Tướng về hưu trình làng trên báo Văn Nghệ số 24 ra ngày 20 tháng 6 năm 1987 và sau đó là chùm truyện Kiếm sắc, Vàng lửa, Phẩm tiết tiếp tục ra mắt bạn đọc từ tháng 4 năm 1988, mới thổi bùng lên dư luận về những tác phẩm của ông. Theo thống kê chưa đầy đủ của Nguyễn Hải Hà và Nguyễn Thị Bình trong bài viết Xung quanh “Hiện tượng Nguyễn Huy Thiệp” thì trong khoảng giữa năm 1987 đến giữa năm 1989 đã có trên bảy mươi bài viết về sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp. Trong đó có quá nửa số bài viết trong hai năm 87 và 88 tập trung vào tác phẩm Tướng về hưu và bộ ba truyện ngắn Vàng lửa – Kiếm sắc – Phẩm tiết. Năm 1989 Tạp chí sông Hương lần đầu tiên tập hợp những bài nghiên cứu phê bình về Nguyễn Huy Thiệp trong cuốn Nguyễn Huy Thiệp tác phẩm và dư luận, trong đó bao gồm những đánh giá của một số nhà nghiên cứu như Hoàng Ngọc Hiến, Đỗ Phan Khang, Văn Tâm, Vũ Phan Nguyên, Trần Thanh Đạm, Đặng Anh Đào. Năm 2001 cuốn Đi tìm Nguyễn Huy Thiệp do nhà nghiên cứu Phạm 10 Xuân Nguyên chủ biên được xuất bản. Đây là cuốn sách tập hợp hơn 50 bài viết về tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp. Hầu hết các tác giả đều chỉ ra những cái lạ trong những sáng tác của ông để rồi khen hoặc chê. Song điều dễ nhận ra qua các bài viết, đó là xu hướng khẳng định ngày càng giữ vai trò chủ đạo. Yếu tố kì ảo cũng là một khía cạnh mới lạ trong các sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp và các tác giả khi đánh giá tác phẩm của ông cũng đã có những phát hiện khác nhau. Song tựu trung lại những phát hiện ấy xoay quanh các phương diện sau: 2.2.1. Về tần suất xuất hiện của yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp Nhà nghiên cứu người Nga TN. Philimonova trong bài viết : “Những ngọn gió Hua Tát” của Nguyễn Huy Thiệp như hình mẫu các truyền thuyết văn học đã mạnh dạn khẳng định: “Hầu như trong mỗi truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp đều hiện diện vết tích của các huyền thoại, truyền thuyết, dân ca. tục ngữ và đó không chỉ là những “trích đoạn” riêng rẽ, hay sự mượn nhập các môtip… mà là sự ảnh hưởng, cách điệu hóa chúng” [66, tr.59]. Trong bài nghiên cứu khái quát Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Việt Nam hiện đại từ sau 1975, Phùng Hữu Hải lại khẳng định “Nguyễn Huy Thiệp được xem là nhà văn sử dụng yếu tố kì ảo sớm nhất giai đoạn sau Đổi mới” [27]. Còn Phạm Thị Thanh Nga trong bài viết Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Việt Nam sau 1975 lại cho rằng:“trong văn học đương đại Việt Nam, Nguyễn Huy Thiệp là nhà văn đã có nhiều thành công trong sự sáng tạo “cái kì ảo” qua một loạt truyện ngắn xuất sắc của ông” [56]. 2.2.2. Về việc phân loại hay cấp độ của yếu tố kì ảo trong cấu trúc chỉnh thể của truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp Trong hành trình Đi tìm Nguyễn Huy Thiệp, nhà nghiên cứu Đỗ Đức Hiểu đã cảm nhận truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp là “một giọt vàng ròng” bởi Nguyễn Huy Thiệp đã đi từ chuyện đến truyện ngắn, “chuyện là mầm mống của truyện ngắn” [66, tr.473]. Và tác giả bài viết quy ước chuyện là những chuyện dân gian, chuyện hoang đường, kể một cách hồn nhiên, chuyện cổ tích, chuyện truyền thuyết, chuyện truyền kì… Văn Tâm, một thầy giáo dạy văn có tiếng ở Hà Nội trong bài viết về 11 cách đọc truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp (“Đọc” Nguyễn Huy Thiệp) đã chỉ ra bốn nét phong cách đặc thù của sáng tác Nguyễn Huy Thiệp và một trong bốn nét đó là “Cảm hứng huyền thoại mạnh” [66, tr.288]. Nhà nghiên cứu Nguyễn Thái Hòa trong khi đi tìm câu trả lời cho câu hỏi Có nghệ thuật ba-rốc trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp hay không? Đã thấy rằng “những chi tiết thì thật là xum xuê, rậm rạp, bị nén chặt trong một khuôn khổ nhỏ. Có những chi tiết thực tế có thể quan sát, chứng kiến, có những chi tiết nửa thực nửa hoang đường, những mộng mị (hầu hết các truyện đều có mộng mị, chiêm bao), có những chi tiết thuộc lịch sử hoặc dã sử (Kiếm sắc, Vàng lửa, Phẩm tiết), có những chi tiết thuộc về điềm, triệu linh ứng, những bài ca đồng dao, ca dao, bài hát; có những chi tiết thuộc về phong tục tập quán lâu đời của một xã hội trì trệ và cả những lối sống nhố nhăng mới du nhập” [66, tr.94]. Từ góc độ chi tiết, tác giả đi đến việc phân loại những chi tiết xum xuê đó thành hai loại lớn là chi tiết ảo và chi tiết thực cùng với một loại trung gian là chi tiết nửa ảo nửa thực. Ở Nguyễn Huy Thiệp, một tài năng mới nhà thơ Diệp Minh Tuyền nhận xét “sự kết hợp giữa hiện thực và huyền thoại cũng là nét mới trong cách dựng truyện của anh: rõ ràng ở đây ta thấy dấu ấn của văn học hiện đại châu Mỹ La-tinh. Nhưng sự tiếp thu này ở Nguyễn Huy Thiệp không sống sượng, bởi nhờ trước đó anh đã vốn có lối tư duy huyền thoại thuần thục biểu hiện trong chùm truyện Những ngọn gió Hua Tát. Năng lực tưởng tượng mạnh mẽ, tài chọn lựa chi tiết độc đáo, sống động, tính logic trong cách bố cục đã giúp nhiều cho cách dựng truyện đầy biến hóa” [66, tr.399]. Bằng nhan đề Sự “mơ mộng” và sự “nghiêm khắc” trong truyện ngắn Phẩm tiết Đỗ Văn Khang thiên về phê phán Nguyễn Huy Thiệp, tuy vậy ông cũng không thể không thừa nhận nhân vật Vinh Hoa là “một nhân vật “kì lạ””. Vương Thanh Hiền trong luận văn Ảnh hưởng của văn hóa dân gian đối với truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp đã cho rằng: “Yếu tố nghệ thuật kì ảo, những môtíp cổ tích chiếm một vị trí lớn trong cốt truyện truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp” [28, tr.44]. Là một công trình nghiên cứu khá tổng hợp về truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp, Hoàng Kim Oanh trong luận văn thạc sỹ Đặc trưng truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp đã coi “yếu tố kì ảo và những giấc mơ” 12 [67] là một trong những đặc trưng thủ pháp nghệ thuật quan trọng trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. 2.2.3. Về tác dụng, hiệu quả của việc sử dụng yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp Nhà nghiên cứu Hoàng Ngọc Hiến trong bài Tôi không chúc bạn thuận buồm xuôi gió là người đầu tiên phát hiện ra tác dụng của yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp dù ông chưa trực tiếp gọi tên đó là yếu tố kì ảo: “Dẫu là kể chuyện cổ tích, Nguyễn Huy Thiệp trước sau vẫn viết về cuộc sống ngày hôm nay… Tác giả đã không ngần ngại nêu lên sự bê tha, nhếch nhác trong cuộc sống, kể cả những sự thật rùng rợn, khủng khiếp. Có những sự việc rùng rợn vì quái đản” [38, tr.102]. Trong lời giới thiệu hai tập truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp là Trái tim hổ và Tướng về hưu xuất bản tại Pháp, Evelipe Pieller nhận xét rằng “Hai tập truyện này có một sự trong suốt bí ẩn, một sự dữ dội êm lắng, đáng kinh ngạc. Ta tìm thấy ở đây… bản thân hiện tại trong đấy cũng như được đặt ở một cõi vĩnh hằng; mà cũng chẳng đáng lưu ý xem truyện ngắn đây là một truyện cổ, một câu chuyện quá khứ hay hiện đại, bởi cái diễn ra trong đó bao giờ cũng là cuộc sống kì lạ của những người bình thường lâm vào cái ngu ngốc bình thường, hoặc làm ra những phép màu bé nhỏ” [66, tr.152]. Trần Đình Sử có một bài phê bình văn học đầy cảm hứng tranh luận được viết đầu năm 1990 cho báo Văn nghệ nhưng vì nhiều lí do đã không được đăng. Gần đây ông đã giới thiệu để bạn đọc mạng đọc để nhớ lại một thời sôi nổi với biết bao ý tưởng 1. Trong bài phê bình này Trần Đình Sử đã vạch ra những đặc điểm tư duy của truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp trong đó ở đặc điểm thứ ba ông đã có nhận xét về sự tương đồng của truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp với văn học bình dân: “Văn học bình dân thời nào, xét trong tổng thể cũng bao hàm các yếu tố: lịch sử, phong tục, hoang đường, diễm tình, tình dục, ma quái, vụ án, trinh thám, “chưởng” (…). Giờ đây Nguyễn Huy Thiệp dung nạp nhuần nhuyễn nhiều yếu tố đó trong thể truyện của anh. Đặc điểm này làm cho truyện của anh khác hẳn loại truyện đặt lại vấn đề rất thịnh hành hiện nay. Truyện Nguyễn 1 Dẫn lời của tác giả 13 Huy Thiệp làm sống lại truyền thống văn học bình dân của Truyền kì mạn lục, Truyện Kiều, ai cũng đọc được và cảm thấy nhẹ nhàng, thú vị” [74]. Còn Nguyễn Vy Khanh lại thấy trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp Những câu chuyện huyền kỳ, núi, sông và nước… Đặng Anh Đào với bài viết Vai trò của cái kỳ ảo trong truyện và tiểu thuyết Việt Nam đã xem cái kì ảo trong văn xuôi đương đại không đơn thuần chỉ là bút pháp và bước đầu chỉ ra xu hướng văn học có yếu tố kì ảo ở Việt Nam đương đại là “sự trở lại của cái kì ảo”. Đồng thời cũng trong bài viết ngắn gọn này, Đặng Anh Đào đã bày tỏ sự ưu ái của mình dành cho Nguyễn Huy Thiệp khi viết: “Trong làn sóng lăn tăn của cái kì ảo dậy lên ở văn xuôi cuối những năm 80, tác phẩm có yếu tố kì ảo đậm nét nhất là ở Nguyễn Huy Thiệp. Song điều đáng lưu ý ở đây là nét hiện đại đã thấp thoáng ” [17]. Những tìm hiểu ban đầu trên đây đã cho chúng tôi những gợi ý cần thiết để lựa chọn và triển khai nghiên cứu vấn đề của luận văn. Từ đó chúng tôi hi vọng sẽ có thể góp phần đem lại một cái nhìn toàn cảnh hơn về yếu tố kì ảo trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp, một trong những đóng góp quan trọng của ông cho văn xuôi Việt Nam đương đại. 3. Phương pháp nghiên cứu Trong hoạt động nghiên cứu khoa học nói chung, việc xác định phương pháp nghiên cứu được xem là một trong những vấn đề quan trọng ảnh hưởng không nhỏ đến chất lượng bài viết. Vì vậy, trong quá trình nghiên cứu chúng tôi luôn thận trọng trong việc lựa chọn và vận dụng linh hoạt các phương pháp đã được gợi mở bởi các nhà khoa học để mang lại hiệu quả cao nhất cho luận văn. Vấn đề khảo sát của chúng tôi là yếu tố kì ảo trong các sáng tác cụ thể của nhà văn cụ thể. Cho nên để chỉ ra được biểu hiện của yếu tố kì ảo cũng như đánh giá phương thức tạo dựng cũng như hiệu quả nghệ thuật nhằm giải quyết có hiệu quả vấn đề nghiên cứu, chúng tôi vận dụng kết hợp các phương pháp: phương pháp cấu trúc – hệ thống, phương pháp loại hình, phương pháp văn hóa – lịch sử … Trong đó chủ yếu là các phương pháp sau: 14 Phương pháp loại hình: Phương pháp này được chúng tôi sử dụng để khảo sát, phân loại và xác định các đặc điểm của truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Phương pháp cấu trúc – hệ thống: Xem xét yếu tố kì ảo trong cấu trúc tác phẩm, giúp chúng tôi có thể chỉ ra được cách thức tạo lập cũng như vai trò của nó đối với chỉnh thể tác phẩm. Ngoài các phương pháp kể trên, luận văn còn sử dụng một số thao tác nghiên cứu hỗ trợ như: thao tác so sánh, phân tích – tổng hợp và thao tác thống kê – phân loại… Đồng thời vận dụng một số lí thuyết như: Phê bình huyền thoại, Tự sự học. 4. Giới hạn phạm vi nghiên cứu và đóng góp của luận văn Qua khảo sát bước đầu chúng tôi nhận thấy truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp xuất hiện khá đậm đặc yếu tố kì ảo. Từ đó chúng tôi đặt ra vấn đề nghiên cứu yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Nhằm mục đích thứ nhất là tìm hiểu yếu tố kì ảo trong truyện ngắn của nhà văn được thể hiện qua các mặt nhân vật, không gian, thời gian. Sau đó lí giải được Nguyễn Huy Thiệp đã dùng những phương thức nào để tạo dựng yếu tố kì ảo và rút ra hiệu quả nghệ thuật của nó. Mặc dù truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp đậm đặc yếu tố kì ảo song không phải toàn bộ truyện ngắn của ông đều là truyện ngắn có yếu tố kì ảo. Do vậy sự khảo sát cũng như nghiên cứu của chúng tôi tập trung ở con số 35 truyện ngắn mà chúng tôi nhận thấy có yếu tố kì ảo trong tổng số 42 truyện ngắn của ông in trong Tuyển tập truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp do Đỗ Hồng Hạnh (tuyển chọn và hiệu đính), Nhà xuất bản Văn hóa Sài Gòn, năm 2004 (Bảng1 – Phụ lục). Đạt được các mục đích đề ra luận văn sẽ góp phần vào việc hiểu rõ hơn về những đóng góp của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp cũng như khuynh hướng văn học có yếu tố kì ảo ở Việt Nam đương đại. 5. Cấu trúc của luận văn Ngoài các phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn này được triển khai trong 3 chương: Chương 1: Yếu tố kì ảo – những vấn đề khái quát 15 Trong chương này chúng tôi cố gắng đưa ra cách hiểu về thuật ngữ yếu tố kì ảo cũng như đặc điểm của nó trong diễn trình văn học nói chung. Đồng thời coi đó là cơ sở lí luận để tìm hiểu về khuynh hướng văn học có yếu tố kì ảo ở Việt Nam đương đại nhằm xác định vị trí, đặc điểm sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp trong khuynh hướng văn học đó. Chương 2: Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp – nhìn từ thế giới hình tượng Đây là nội dung cốt yếu nhất của luận văn. Chương này nhằm chỉ ra những biểu hiện cụ thể yếu tố kì ảo trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp qua hệ thống hình tượng trong tác phẩm. Bao gồm yếu tố kì ảo thể hiện qua hệ thống hình tượng nhân vật, yếu tố kì ảo thể hiện qua hệ thống hình tượng không, thời gian. Từ đó xác định đặc điểm của yếu tố kì ảo trong sáng truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp. Chương 3: Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp – nhìn từ phương thức thể hiện Nội dung của chương này hướng vào việc chỉ ra các phương thức mà Nguyễn Huy Thiệp đã sử dụng để đưa các yếu tố kì ảo vào truyện ngắn như: Huyền thoại hóa; đẩy hiện thực sang phạm vi siêu thực, phi lí; nhại truyền thuyết và nhại cổ tích. Đây là những thủ pháp vốn rất quen thuộc đối với các nhà văn sáng tác văn học kì ảo thế giới, đặc biệt là chủ nghĩa hiện thực huyền ảo. Đồng thời chúng tôi cũng hướng tới việc đánh giá hiệu quả nghệ thuật của việc sử dụng yếu tố kì ảo của Nguyễn Huy Thiệp. 16 CHƯƠNG 1: YẾU TỐ KÌ ẢO – NHỮNG VẤN ĐỀ KHÁI QUÁT 1.1. Văn học và yếu tố kì ảo 1.1.1. Yếu tố kì ảo Trong Từ điển Tiếng Việt (2003) do Hoàng Phê chủ biên thì “yếu tố là một bộ phận cấu thành sự vật, sự việc, hiện tượng. Yếu tố mang nghĩa nhân tố tức là yếu tố cần thiết gây ra, tạo ra cái gì đó” [68]. Qua định nghĩa trên về từ yếu tố có thể nhận thấy nghĩa của từ này chủ yếu được xác định ở vị trí và vai trò của nó trong một tổng thể. Về vị trí, nói tới yếu tố là nói tới một bộ phận trong mối quan hệ với tổng thể. Về vai trò, yếu tố nhấn mạnh tính chất trọng yếu, là bộ phận quan trọng của tổng thể. Thuật ngữ cái kì ảo là một thuật ngữ đã thu hút sự quan tâm của các nhà nghiên cứu trên thế giới và cho tới hôm nay nó vẫn tiếp tục được bổ sung cùng với sự phát triển ngày càng phong phú của văn học kì ảo. Todorov trong công trình Dẫn luận về văn chương kì ảo [103] cho rằng “Cái kì ảo đó là sự lưỡng lự cảm nhận bởi một con người chỉ biết có các quy luật tự nhiên, đối diện với một hiện tượng bên ngoài mang tính siêu nhiên”. Có thể thấy Todorov đã xác định “sự lưỡng lự” của người đọc là trạng thái tồn tại của cái kì ảo, thoát ra khỏi điều đó sẽ không còn là nó nữa. Cái kì ảo nằm trong một độ căng nhất định và vị thế của nó khá bấp bênh song Todorov chấp nhận sự bấp bênh đó, bởi việc cố gắng giải thích sẽ dẫn đến sự tiêu vong của nó. Quan điểm về cái kì ảo của Todorov bắt nguồn từ cách tiếp cận mang tính hình thức luận, theo đó cái kì ảo được quyết định từ yếu tố hình thức – cấu trúc. Mặc dù cách tiếp cận này “tạo nên một bộ công cụ có tính thao tác cho việc xác định cái kì ảo và văn học kì ảo” [49], song lại thu hẹp phạm vi của cái kì ảo và kéo theo đó là bỏ qua nhiều tác phẩm vẫn thuộc vào loại hình văn học này, đặc biệt là tác phẩm kì ảo hiện đại của thế kỉ XX. Nhà nghiên cứu Lê Nguyên Cẩn ở công trình Cái kì ảo trong tác phẩm Balzac đã xác định: “Cái kì ảo là một phạm trù tư duy nghệ thuật. Nó được tạo ra nhờ trí tưởng tượng và được biểu hiện bằng các yếu tố siêu nhiên, khác lạ, phi thường, độc đáo… Nó có mặt trong văn học dân gian, văn học viết qua các thời đại. Nó tồn tại 17 trên trục thực ảo, và tồn tại độc lập không hòa tan vào các dạng thức khác của trí tưởng tượng” [9] “Tồn tại trong thực tế nghệ thuật đặc thù, cái kì ảo tạo nên “sự đứt gãy trong chuỗi liên kết vũ trụ”, tạo ra “sự do dự, phân vân trong lòng độc giả”. Nó là quãng lặng, là sự ngắt mạch, là sự thâm nhập của cái siêu nhiên trong cuộc sống đời thường, là sự xâm lấn của yếu tố phi logic trong thế giới logic. Từ đó, nó trở thành lăng kính thẩm xét con người trong cuộc đời, trở thành một phương tiện nghệ thuật được sử dụng rộng rãi” [9] Lê Nguyên Cẩn đã vạch ra được những điểm khái quát nhất về cái kì ảo với tư cách là một yếu tố nghệ thuật. Ông chấp nhận cái kì ảo tồn tại trong suốt diễn trình văn học. Điều này có nghĩa ông đã nới rộng phạm vi của cái kì ảo hơn so với quan niệm của Todorov. Tuy nhiên ông chưa chỉ ra được sự khác biệt trong tính chất của cái kì ảo trong diễn trình của nó. Cho nên với cách hiểu của Lê Nguyên Cẩn việc phân biệt giữa văn học kì ảo với tư cách là một loại hình văn học và những dạng thức văn học có yếu tố siêu nhiên, khác lạ, độc đáo…là không thể. Trong công trình Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo và Gabriel Garcia Marquez, Lê Huy Bắc xác định văn học kì ảo chỉ mới xuất hiện cùng thời hoặc phát triển xa hơn văn học lãng mạn và về bản chất thì những truyện thần thoại mang tính chất kì ảo khác với cái được gọi là văn học kì ảo sau này. Cũng qua sự tổng hợp và trình bày của mình ông đã chỉ ra vị trí của cái kì ảo trong diễn trình văn học thông qua việc xác định khung thời gian, đặc điểm và quan niệm. Theo đó cái kì ảo là đặc điểm riêng của văn học kì ảo. Đồng thời Lê Huy Bắc cũng đề cập đến thuật ngữ cái huyễn ảo và xem đây như là một thuật ngữ có tính bao trùm cho đặc tính kì ảo của các dạng thức văn học trong suốt diễn trình. Việc đưa ra một thuật ngữ khác bao trùm hơn đã cho thấy quan niệm không thể đồng nhất cái kì ảo với các dạng thức siêu nhiên, thần bí khác. Trong khuôn khổ của luận văn này thì những quan niệm trên là những gợi ý cần thiết giúp người viết có thể có một cái nhìn cụ thể về yếu tố kì ảo trong mối tương quan với cái kì ảo. Cái kì ảo thực sự chỉ tồn tại trong văn học kì ảo nhưng 18 mầm mống của nó đã có từ trước đó rất lâu trong những tác phẩm văn học dân gian như truyện cổ tích, sự tích các thánh…dưới dạng yếu tố. Đồng thời cũng cần thấy rằng các yếu tố này vẫn tiếp tục tồn tại trong các tác phẩm văn học của các thời đại mặc dù nó không được coi là văn học kì ảo. Vì vậy cần thiết phải phân biệt kì ảo như một yếu tố trong văn học với cái kì ảo trong văn học kì ảo. Văn học kì ảo đích thực chỉ ra đời vào khoảng cuối thế kỉ 18 đầu thế kỉ 19 với sự phát triển mạnh mẽ của chủ nghĩa duy lí. Đến lúc này cái kì ảo được tạo ra như “một hình thái ý thức thẩm mĩ mới” gắn với một loại hình văn học mang tính độc lập. Văn học kì ảo là loại hình văn học mà ở đó “luôn có sự đối lập giữa cái siêu nhiên với cái hiện thực trong thế giới nghệ thuật; một lớp độc giả đã thôi tin vào những truyện hoang đường kì diệu, theo dõi câu chuyện bằng con mắt lí tính”[49] Yếu tố kì ảo là toàn bộ những biểu hiện lạ lùng và huyền ảo với tư cách là sản phẩm của trí tưởng tượng trong văn học. Yếu tố kì ảo đã tồn tại trong suốt diễn trình của nền văn học nhân loại. Các tác phẩm văn học có mặt yếu tố kì ảo với các mức độ đậm nhạt khác nhau được coi là văn học có yếu tố kì ảo. Trong văn học có yếu tố kì ảo yếu tố kì ảo là một thủ pháp nghệ thuật. Tóm lại, việc trình bày một số quan niệm cũng như xác định yếu tố kì ảo trong văn học là yếu tố nghệ thuật được xem như một thao tác cơ bản nhằm cung cấp những cơ sở cần thiết cho việc minh định và triển khai nghiên cứu những vấn đề cụ thể của luận văn. 1.1.2. Yếu tố kì ảo trong diễn trình văn học Nếu như văn học kì ảo đích thực chỉ ra đời vào khoảng cuối thế kỉ 18 đầu thế kỉ 19 với sự phát triển mạnh mẽ của chủ nghĩa duy lí thì yếu tố kì ảo đã xuất hiện từ rất lâu và trở thành một dòng chảy âm thầm mà bền bỉ trong nền văn học nhân loại. Từ buổi bình minh của loài người, con người đã thể hiện niềm tin ngây thơ về về vũ trụ thông qua những vị thần với những khả năng kì diệu. Khi con người không còn niềm tin thơ ngây về vũ trụ yếu tố kì ảo vẫn tồn tại trong truyền thuyết, cổ tích. Cho đến lúc con người dần hiểu về khoa học, lí giải thế giới bằng lí tính, yếu tố kì ảo, tất nhiên vẫn không mất đi. Để rồi giờ đây trong thời đại “kĩ trị” con người lại quay trở 19 về với yếu tố kì ảo như là một cách diễn giải mới về cuộc sống... Ở đây chúng tôi cơ bản dựa vào sự phân kì văn học huyễn ảo cũng như sự diễn giải của Lê Huy Bắc [5] để phân chia yếu tố kì ảo qua ba giai đoạn trong suốt diễn trình của nó. Giai đoạn thứ nhất (khoảng 2000 năm TCN đến hết thế kỉ XIII) Yếu tố kì ảo đã tồn tại từ thời cổ đại khi con người biết sáng tạo những câu chuyện thần thoại. Đó là các câu chuyện nhằm giải thích những hiện tượng tự nhiên, xã hội và chính bản thân con người. Ở giai đoạn này người ta tin vào những điều mà người ta tưởng tượng ra. Kì ảo lúc này chính là hiện thực. Ngay khi thoát khỏi tư duy huyền thoại, sáng tác nên những câu chuyện cổ tích thì con người đã ít nhiều có ý thức về tính hiện thực và đặt kì ảo bên cạnh hiện thực. Song tư duy của con người lúc đó chưa phát triển cao và lí trí chưa phải là chỗ dựa đáng tin cậy cho nên người ta không nghi ngờ hay sợ hãi cũng như người ta thấy việc người trần có con với các vị thần trong thần thoại Hi Lạp hay việc ông bụt, ông tiên giúp đỡ những người bất hạnh trong truyện cổ tích là một điều thường tình. Giai đoạn thứ hai (thế kỉ XIV đến hết thế kỉ XIX) Đây là những thế kỉ mà tư duy duy lí hoàn toàn thắng thế trước tư duy tưởng tượng huyễn hoặc và là giai đoạn ra đời và tồn tại của văn học kì ảo với tư cách là một loại hình văn học tương đối độc lập gắn với cái kì ảo. Con người đặt trọn niềm tin của mình vào lí trí, như Dercarte đã nói: “Tôi nghi ngờ là tôi tư duy, tôi tư duy là tôi tồn tại”[94, tr.24]. Tuy nhiên điều đó lại khiến con người rơi vào hoang mang và sợ hãi. Cái kì ảo không giúp con người chế ngự nỗi sợ hãi mà ngược lại, đồng thời nó cũng đóng vai trò như một công cụ thăm dò bản chất tâm lí và kiểm nghiệm mức độ phong phú của tư duy con người. Quan hệ nhân quả được áp dụng rộng rãi. Các nhà kì ảo muốn cho người đọc nhận ra ngoài những sự thật con người có thể nắm bắt, cắt nghĩa vẫn còn có những sự thật khác dẫu không thể cắt nghĩa, nhận thức được đang hiển nhiên tồn tại. Điểm nổi bật nhất của cái kì ảo là khả năng gây hoang mang, sợ hãi và do dự cho người đọc. Trong các tác phẩm của Shakespeare ở thời kì đầu, cái kì ảo tồn tại một cách hồn nhiên trong các tác phẩm của ông, nhưng chỉ một thời gian ngắn sau, khi kiệt tác Hamlet ra đời, có thể thấy ngay từ đầu hoàng tử 20 Hamlet đã hoài nghi bản thể bóng ma của vua cha. Sự hoài nghi khiến chàng hoang mang và đó cũng là một bi kịch trong tấn bi kịch của chàng. Cái kì ảo làm nên sự hoang mang cực độ trong những tác phẩm của Hoffmann, Poe, Banzac, Gogol…. Giai đoạn thứ ba (thế kỉ XX đến nay) Đây là thời đại hoài nghi khi luật nhân quả và logic duy lí bị phá sản. Con người hoài nghi lí trí và đồng thời hoài nghi luôn cả sự tồn tại của Chúa lẫn ma quỷ, thánh thần… vốn đã từng là chỗ dựa vững chắc họ ở những giai đoạn trước kia. F. Kafka – đại diện đầu tiên của giai đoạn thứ ba này, đã tạo ra yếu tố kì ảo từ việc biến những điều hết sức bình thường trong cuộc sống (nạn độc tài, thói quan liêu, tham nhũng… ), những điều không có gì siêu nhiên bỗng chốc trở thành thứ quyền lực lạ lùng, quái đản chà đạp lên quyền sống chính đáng của con người. Điều đó chứng tỏ lúc này bản thân hiện thực cũng mang tính kì ảo. Dễ nhận thấy, yếu tố kì ảo ở giai đoạn này đã có bước phát triển hơn so với các giai đoạn trước kia, nó trở thành một đối tượng bị nhạo báng, bị xem thường, bị đánh giá lại. Càng về sau khi chính con người trở thành nỗi khiếp đảm của con người, các nhà văn càng đề cao tính chất kì ảo bao nhiêu thì thực chất là hạ bệ nó bấy nhiêu. Đây chính là đặc điểm của yếu tố kì ảo thời hiện đại và đương đại, được kết tinh đậm nét và đầy đủ nhất trong chủ nghĩa hiện thực huyền ảo. Có thể khẳng định, yếu tố kì ảo đến lúc này đã có thêm một đặc điểm là niềm tin và nó không còn chấp nhận việc được giải thích trong khuôn khổ của một logic nhất định nào đó mà đòi hỏi phải nhìn nhận trong tính đa diện và thống hợp của sự vật, hiện tượng. Tóm lại, yếu tố kì ảo đã tồn tại suốt diễn trình văn học song sự tác động cũng như hiệu quả nghệ thuật của nó là không giống nhau phụ thuộc vào nhận thức cũng như mục đích sáng tạo ở mỗi giai đoạn lịch sử. Ở chủ nghĩa hiện thực huyền ảo thì vai trò của yếu tố kì ảo đã được phát huy mạnh mẽ nhất khi nó trở thành nhân tố chính yếu làm nên đặc trưng của phương pháp sáng tác. Có thể khẳng định yếu tố kì ảo đến chủ nghĩa hiện thực huyền ảo đã trở thành nhân tố quan trọng nhất chi phối mạnh mẽ mọi phương diện của tác phẩm.