Tài liệu Ý thức pháp luật của người chưa thành niên qua thực tiễn quận Hoàng Mai, Hà Nội

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN NGỌC VIỆT ý THøC PH¸P LUËT CñA NG¦êI CH¦A THµNH NI£N QUA THùC TIÔN QUËN HOµNG MAI, Hµ NéI Chuyên ngành: Lý luận và lịch sử nhà nƣớc và pháp luật Mã số : 60 38 01 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hƣớng dẫn khoa học: TS. ĐỖ ĐỨC MINH HÀ NỘI - 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu và tư liệu được dựa trên nguồn tin cậy và dựa trên thực tế khảo sát của tôi. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về công trình nghiên cứu của mình. Tác giả Nguyễn Ngọc Việt MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các chữ viết tắt Danh mục các bảng Danh mục các biểu đồ MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chƣơng 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ Ý THỨC PHÁP LUẬT VÀ Ý THỨC PHÁP LUẬT CỦA NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN .................................................................................... 6 1.1. KHÁI NIỆM, ĐẶC ĐIỂM, CƠ CẤU, CHỨC NĂNG VÀ PHÂN LOẠI Ý THỨC PHÁP LUẬT ............................................................. 6 1.1.1. Khái niệm ý thức pháp luật .................................................................. 6 1.1.2. Các đặc điểm của ý thức pháp luật ....................................................... 8 1.1.3. Chức năng của ý thức pháp luật ......................................................... 15 1.1.4. Cơ cấu của ý thức pháp luật ............................................................... 17 1.1.5. Phân loại ý thức pháp luật .................................................................. 19 1.2. MỐI QUAN HỆ GIỮA Ý THỨC PHÁP LUẬT VÀ PHÁP LUẬT ..... 23 1.2.1. Vai trò của ý thức pháp luật đối với pháp luật ................................... 23 1.2.2. Sự tác động của pháp luật đối với ý thức pháp luật ........................... 29 1.3. Ý THỨC PHÁP LUẬT CỦA NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN ........ 30 1.3.1. Ngƣời chƣa thành niên – Một nhóm chủ thể đặc thù của quan hệ pháp luật ............................................................................................. 30 1.3.2. Đặc điểm ý thức pháp luật của ngƣời chƣa thành niên và những yếu tố tác động đến ý thức pháp luật của ngƣời chƣa thành niên ...... 31 KẾT LUẬN CHƢƠNG 1................................................................................ 39 Chƣơng 2: THỰC TRẠNG Ý THỨC PHÁP LUẬT CỦA NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN TRÊN ĐỊA BÀN QUẬN HOÀNG MAI, HÀ NỘI ................................................................................... 40 2.1. ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, KINH TẾ - Xà HỘI QUẬN HOÀNG MAI .... 40 2.1.1. Về điều kiện tự nhiên ......................................................................... 40 2.1.2. Tình hình kinh tế - văn hóa xã hội ..................................................... 41 2.1.3. Khái quát tình hình ngƣời chƣa thành niên trên địa bàn Quận ............... 43 2.2. THỰC TRẠNG Ý THỨC PHÁP LUẬT CỦA NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN ................................................................................... 44 2.2.1. Mặt tích cực ........................................................................................ 44 2.2.2. Mặt hạn chế ........................................................................................ 49 2.3. NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA MANG TÍNH KHÁCH QUAN PHẢI NÂNG CAO Ý THỨC PHÁP LUẬT CỦA NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN Ở QUẬN HOÀNG MAI, HÀ NỘI .............. 69 KẾT LUẬN CHƢƠNG 2................................................................................ 72 Chƣơng 3: PHƢƠNG HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO Ý THỨC PHÁP LUẬT CHO NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN Ở QUẬN HOÀNG MAI, HÀ NỘI .................................................. 73 3.1. PHƢƠNG HƢỚNG NÂNG CAO Ý THỨC PHÁP LUẬT CHO NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN......................................................... 73 3.1.1. Thực hiện các mục tiêu xây dựng Nhà nƣớc pháp quyền Việt Nam xã hội chủ nghĩa vì “Dân giàu nƣớc mạnh, dân chủ, công bằng và văn minh”.............................................................................. 73 3.1.2. Xây dựng Quận giàu đẹp, văn minh thanh lịch, hiện đại; góp phần xây dựng Thủ đô Hà Nội theo tinh thần nghị quyết 11 – NQ/TW của Bộ Chính trị ................................................................... 76 3.2. GIẢI PHÁP NÂNG CAO Ý THỨC PHÁP LUẬT CHO NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN ....................................................................... 79 3.2.1. Nhóm các giải pháp chung ................................................................. 79 3.2.2. Nhóm giải pháp cụ thể đối với quận Hoàng Mai, Hà Nội ................. 84 KẾT LUẬN CHƢƠNG 3.............................................................................. 104 KẾT LUẬN .................................................................................................. 105 DANH MỤC BÀI VIẾT, CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ..................... 107 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................... 108 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT CNH, HĐH: Công nghiệp hóa, hiện đại hóa GDPL: Giáo dục pháp luật HĐND: Hội đồng nhân dân HNQT: Hội nhập quốc tế HTPL: Học thuyết pháp luật HTTPL: Hệ tƣ tƣởng pháp luật KTTT: Kinh tế thị trƣờng NCTN: Ngƣời chƣa thành niên NDLĐ: Nhân dân lao động NNPQ: Nhà nƣớc pháp quyền QHXH: Quan hệ xã hội QPPL: Quy phạm pháp luật TAND: Tòa án nhân dân TLPL: Tâm lý pháp luật TTATXH: Trật tự an toàn xã hội TTXH: Tồn tại xã hội UBND: Uỷ ban nhân dân VKSND: Viện kiểm sát nhân dân VPPL: Vi phạm pháp luật YTPL: Ý thức pháp luật DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu bảng Tên bảng Bảng 2.1: Mức độ hiểu biết pháp luật của NCTN trên địa bàn Quận Bảng 2.2: Mức độ chấp hành pháp luật của NCTN trên địa bàn Quận Bảng 2.3: Thống kê các vụ NCTN phạm tội qua các năm từ 2006 đến 2013 Trang 49 51 58 Bảng 2.4: Hoàn cảnh gia đình tội phạm ở lứa tuổi NCTN quận Hoàng Mai 62 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Số hiệu Biểu đồ Tên biểu Trang Biểu đồ 2.1: Tình hình tội phạm NCTN ở Hoàng Mai từ năm 2006 đến 2013 Biểu đồ 2.2: Tỷ lệ trình độ học vấn của tội phạm NCTN trên địa bàn 53 Biểu đồ 2.3: Tỷ lệ giới tính của tội phạm NCTN. 56 Biểu đồ 2.4: 56 Về độ tuổi NCTN phạm tội trên địa bàn Quận Biểu đồ 2.5: Về thành phần xuất thân NCTN phạm tội trên địa bàn Quận 55 57 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong suốt tiến trình phát triển của lịch sử nhân loại, vấn đề thanh, thiếu niên ( đặc biệt là thanh niên) luôn đƣợc tất cả các quốc gia, các thời đại xác định là một vấn đề có tầm quan trọng đặc biệt. Ở nƣớc ta, thanh, thiếu niên là lực lƣợng xã hội to lớn, là nguồn lực mạnh mẽ thúc đẩy sự phát triển xã hội hiện tại và là ngƣời chủ tƣơng lai của đất nƣớc. Nghị quyết Hội nghị lần thứ tƣ Ban chấp hành Trung ƣơng Đảng khóa VII khẳng định “Sự nghiệp đổi mới có thành công hay không, đất nước bước vào thế kỷ 21 có vị trí xứng đáng trong cộng đồng thế giới hay không phần lớn tùy thuộc vào lực lượng thanh niên, vào việc rèn luyện thế hệ thanh niên; công tác thanh niên là vấn đề sống còn của dân tộc, là một trong những nhân tố quyết định sự thành bại của cách mạng” [10]. Hiện nay, đất nƣớc ta đang bƣớc vào thời kỳ đẩy mạnh Công nghiệp hóa, hiện đại hóa (CNH, HĐH), xây dựng Nhà nƣớc pháp quyền xã hội chủ nghĩa (NNPQ XHCN) và hội nhập quốc tế (HNQT). Do những biến đổi của tình hình trong nƣớc với bối cảnh quốc tế biến động và phức tạp, đồng thời trƣớc những thách thức to lớn của xu thế toàn cầu hóa, sự phát triển của kinh tế tri thức có tác động mạnh mẽ và làm thay đổi về cơ cấu xã hội, địa vị kinh tế, tƣ tƣởng chính trị, tâm lý, lối sống của thanh thiếu niên v.v... những thay đổi này diễn ra mạnh mẽ, bên cạnh những yếu tố tích cực đan xen những hạn chế tiêu cực. Công tác giáo dục pháp luật cho thanh thiếu niên nói chung (những người trong độ tuổi từ 10 đến 24 tuổi), đặc biệt là ngƣời chƣa thành niên (những người ở độ tuổi dưới 18 tuổi) hiện nay tuy đã đƣợc quan tâm nhƣng chƣa đảm bảo xứng tầm với yêu cầu đặt ra trƣớc bối cảnh phát triển kinh tế thị trƣờng (KTTT), HNQT. Vì vậy, cần tăng cƣờng giáo dục và nâng cao ý thức pháp luật cho ngƣời 1 chƣa thành niên để giúp họ không những biết bảo vệ quyền, lợi ích của bản thân mà còn góp phần bảo vệ trật tự an toàn xã hội (TTATXH), lợi ích chung của xã hội, quyền và lợi ích của các tập thể, cá nhân khác. Từ thực tiễn công tác và với mong muốn góp phần nhỏ bé vào việc nâng cao ý thức pháp luật ngƣời chƣa thành niên trên địa bàn quận Hoàng Mai, Hà Nội nên tôi chọn nội dung: "Ý thức pháp luật của người chưa thành niên qua thực tiễn quận Hoàng Mai, Hà Nội" làm đề tài khóa luận cao học. 2. Tình hình nghiên cứu Ý thức pháp luật (YTPL) là vấn đề lý luận cơ bản nên YTPL luôn đƣợc các học giả, ngƣời nghiên cứu quan tâm sâu sắc. Vì vậy đã có một số tài liệu, công trình nghiên cứu, tìm hiểu về ý thức pháp luật của thanh thiếu niên dƣới các góc độ và mức độ khác nhau, gồm các luận văn, luận án, sách chuyên khảo và các bài viết trên tạp chí: Luận văn thạc sỹ luật học của Mai Ngọc Bích, 2012 “Vai trò của tổ chức Đoàn TNCS Hồ Chí Minh trong việc giáo dục ý thức pháp luật cho thanh niên đô thị”; Luận văn thạc sỹ luật học của Ngô Văn Nam, 2009 “Ý thức pháp luật và xây dựng ý thức pháp luật trong điều kiện nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay”; Luận văn tiến sỹ luật học của Đinh Xuân Thảo, 1996 “Giáo dục pháp luật cho học sinh trong trường trung học phổ thông ở Việt Nam”; “Ý thức pháp luật” của PGS.TS Nguyễn Minh Đoan; Báo cáo chuyên đề “ Đoàn TNCS Hồ Chí Minh với việc nâng cao ý thức pháp luật cho thanh niên” của Viện Nghiên cứu Thanh niên, 2001 và một số bài viết trên tạp chí nhƣ “Làm thế nào để xây dựng ý thức pháp luật và lối sống theo pháp luật” của GS.TSKH Đào Trí Úc; “ Xây dựng lối sống theo pháp luật nhìn từ góc độ lịch sử truyền thống” của GS. TSKH Vũ Minh Giang, tạp chí Nhà nƣớc và pháp luật, số 3, 1993; Đề tài “Xây dựng ý thức và lối sống theo pháp luật” Mã số 2 KX07- 17 do GS.TSKH Đào Trí Úc chủ biên; Đề tài “Một số vấn đề về giáo dục ý thức pháp luật trong giai đoạn hiện nay” của Vụ Giáo dục ý thức pháp luật – Bộ Tƣ pháp, do Nguyễn Duy Lãm chủ biên; Một số công trình nghiên cứu của Bộ Tƣ Pháp về ý thức pháp luật đối với đối tƣợng thanh thiếu niên ở một số vùng, miền và Trung ƣơng Đoàn có phối hợp với Bộ Tƣ pháp tổ chức một số hội thảo khoa học tìm hiểu về nhận thức pháp luật và một số giải pháp giáo dục ý thức pháp luật đối với thanh niên một số đối tƣợng đặc thù. Các công trình nói trên đã đề cập đến những khía cạnh, những nội dung cụ thể liên quan đến giáo dục ý thức pháp luật cho những đối tƣợng ở những phạm vi và cách tiếp cận khác nhau. Trên cơ sở nghiên cứu, làm rõ một số vấn đề cơ bản về ý thức pháp luật từ một địa bàn cụ thể, Luận văn sẽ tập trung nghiên cứu ý thức pháp luật của ngƣời chƣa thành niên và các giải pháp để nâng cao ý thức pháp luật của ngƣời chƣa thành niên ở quận Hoàng Mai, Hà Nội. Trong quá trình nghiên cứu, luận văn đã tham khảo và kế thừa kết quả nghiên cứu của các công trình, tài liệu khoa học trên và các tài liệu khác có liên quan. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Làm rõ một số vấn đề cơ bản về lý luận về ý thức pháp luật và ý thức pháp luật của ngƣời chƣa thành niên, nghiên cứu thực trạng YTPL của ngƣời chƣa thành niên trên địa bàn quận Hoàng Mai, luận văn đề xuất các giải pháp góp phần nâng cao ý thức pháp luật cho ngƣời chƣa thành niên trên địa bàn Quận. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu, làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận về ý thức pháp luật, ngƣời chƣa thành niên và ý thức pháp luật của ngƣời chƣa thành niên. - Trình bày, phân tích thực trạng YTPL và nguyên nhân thực trạng YTPL của ngƣời chƣa thành niên ở quận Hoàng Mai, Hà Nội. 3 - Đề xuất các giải pháp nâng cao ý thức pháp luật của ngƣời chƣa thành niên ở quận Hoàng Mai, Hà Nội đảm bảo tính lý luận, thực tiễn. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Ý thức pháp luật 4.2. Phạm vi nghiên cứu Ý thức pháp luật của ngƣời chƣa thành niên ở quận Hoàng Mai, Hà Nội trong giai đoạn hiện nay 5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở lý luận Luận văn đƣợc nghiên cứu trên cơ sở phƣơng pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin; Tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về Nhà nƣớc và pháp luật; Quan điểm, chủ trƣơng của Đảng Cộng sản và Nhà nƣớc ta về Nhà nƣớc và pháp luật nói chung, ý thức pháp luật nói riêng. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Để làm sáng tỏ vấn đề nghiên cứu, luận văn sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu cụ thể nhƣ: phƣơng pháp lịch sử, phƣơng pháp phân tích, phƣơng pháp tổng hợp, phƣơng pháp so sánh, phƣơng pháp chứng minh, phƣơng pháp logic, phƣơng pháp hệ thống và xã hội học… 6. Ý nghĩa của đề tài - Ý nghĩa lý luận: Qua nghiên cứu để làm sáng tỏ thêm một số vấn đề lý luận về ý thức pháp luật của ngƣời chƣa thành niên, từ đó luận văn góp phần làm phong phú thêm kiến thức lý luận chung về Nhà nƣớc và pháp luật. - Ý nghĩa thực tiễn: Luận văn có những đề xuất về giải pháp, cung cấp luận cứ cho việc hoạch định chính sách và xây dựng các văn bản pháp luật về thanh, thiếu niên; là tài liệu tham khảo cho việc nghiên cứu nói chung và của các cơ quan hữu quan trên địa bàn Quận và Thủ đô trong xây dựng các chế độ, chính sách về thanh, thiếu niên. 4 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, Phụ lục, luận văn gồm 3 chƣơng: Chương 1: Một số vấn đề lý luận về ý thức pháp luật và ý thức pháp luật của ngƣời chƣa thành niên. Chương 2: Thực trạng ý thức pháp luật của ngƣời chƣa thành niên trên địa bàn quận Hoàng Mai, Hà Nội. Chương 3: Phƣơng hƣớng, giải pháp nâng cao ý thức pháp luật của ngƣời chƣa thành niên ở quận Hoàng Mai, Hà Nội. 5 Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ Ý THỨC PHÁP LUẬT VÀ Ý THỨC PHÁP LUẬT CỦA NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN 1.1. KHÁI NIỆM, ĐẶC ĐIỂM, CƠ CẤU, CHỨC NĂNG VÀ PHÂN LOẠI Ý THỨC PHÁP LUẬT 1.1.1. Khái niệm ý thức pháp luật Với tƣ cách là một trong những hình thái của ý thức xã hội, ý thức pháp luật là một trong những biểu hiện của trình độ văn hóa xã hội dƣới dạng chung nhất, xuất hiện cùng với sự ra đời của nhà nƣớc và pháp luật, phản ánh trực tiếp các quan hệ kinh tế, văn hóa, xã hội, chính trị, pháp luật. Nếu một xã hội mà ngƣời dân đƣợc giáo dục ý thức pháp luật, nâng cao hiểu biết, nhận thức về pháp luật thì xã hội đó sẽ hạn chế đƣợc vi phạm pháp luật, tội phạm. Trên cơ sở đó, góp phần tích cực vào việc hình thành, xây dựng văn hóa pháp lý cho cá nhân và toàn xã hội. Là một trong những bộ phận cấu thành thuộc thƣợng tầng kiến trúc xã hội, ý thức pháp luật chịu sự quy định, tác động mạnh mẽ của đời sống xã hội. YTPL đƣợc hình thành từ những quan niệm của con ngƣời về sự cần thiết của các quy tắc xử sự mà nhà nƣớc cần đảm bảo thực hiện, về tính hợp pháp hay không hợp pháp của các thiết chế, chế định pháp lý… Nếu nhƣ pháp luật (xét theo nghĩa khách quan) là những chế định bề ngoài, là hệ thống các quy phạm pháp luật, thì ý thức pháp luật là phạm trù chủ quan, là những quan niệm, quan điểm về pháp luật, là tâm lý, cảm xúc, tâm trạng, nguyện vọng của con ngƣời về pháp luật, về các vấn đề pháp lý nói chung [34]. Các hình thái ý thức xã hội khác ở những mức độ khác nhau tác động mạnh mẽ đến ý thức pháp luật cũng nhƣ đối với bản thân pháp luật. Chẳng hạn, ý thức pháp luật của ngƣời dân Việt Nam trong chế độ phong kiến đã chịu ảnh 6 hƣởng sâu sắc của ý thức hệ tƣ tƣởng Nho giáo và tƣ tƣởng chính trị - đạo đức cuả dân tộc Việt. Nội dung Bộ luật Hồng Đức dƣới triều vua Lê Thánh Tông là một ví dụ tiêu biểu, tƣ tƣởng văn hóa, đạo đức nho giáo cũng nhƣ văn hóa đạo đức dân tộc đã thể hiện sâu sắc trong bộ luật nhƣ trật tự đạo đức trong gia đình, xã hội và cả những sự đề cao vai trò của phụ nữ và ngƣời cao tuổi. Phạm trù ý thức pháp luật có biểu hiện rất đa dạng, phong phú, vừa có sức ỳ to lớn lại vừa thƣờng xuyên biến đổi do sự tác động của các hình thái ý thức xã hội khác, nhất là trong thời đại bùng nổ thông tin nhƣ hiện nay. Sự biến động và tác động thƣờng xuyên của các hiện tƣợng xã hội, những cảm nhận, thái độ, quan niệm, các lý thuyết, tƣ duy pháp lý của con ngƣời, của các nhóm xã hội, của nhà nƣớc và của toàn xã hội cũng vận động không ngừng. Sự bất bình của ngƣời dân về một quyết định sai trái của cơ quan hành chính, sự trung lập về một văn bản mới ra đời… Một quan điểm mới về cách thức, mức độ điều chỉnh của luật bảo vệ môi trƣờng vv.. đều thuộc phạm trù ý thức pháp luật. Trƣớc kia, một nhà khoa học Xô Viết nổi tiếng đã từng nhận định “thái độ chủ quan của con người đối với pháp luật hiện hành và mong muốn về những quy định pháp luật mới, được gọi là ý thức pháp luật” [1, tr.91]. Khi một văn bản pháp luật ra đời và đƣợc áp dụng vào thực tế cuộc sống, điều luật đó có tính hợp pháp hay không hợp pháp trong các xử sự của con ngƣời. Nếu điều luật đó đƣợc đa số nhân dân công nhận và nghiêm túc chấp hành thì điều luật đó có tính đúng đắn. Phạm vi tác động của ý thức pháp luật rất rộng, không có lĩnh vực hành vi pháp luật nào của con ngƣời lại không cần đến tƣ duy nhận thức pháp luật - xã hội, nhƣ TS. Nguyễn Minh Đoan đã nhận xét [18, tr.22]. Ý thức pháp luật kiểu của giai cấp công nhân đƣợc chứa đựng trong các tác phẩm của chủ nghĩa Mác và trong cƣơng lĩnh của các đảng công nhân. Trong các yêu sách đấu tranh của giai cấp vô sản trong các tác phẩm của mình, Mác và Ph. Ăng-ghen không những chỉ ra cho giai cấp vô sản những 7 yêu cầu pháp lý để đấu tranh nhằm xây dựng một xã hội mới, mà còn xây dựng những khái niệm quan trọng nhất về pháp luật, tạo cơ sở cho sự phát triển ý thức pháp luật mới sau này. Cùng với sự phát triển của hệ thống các quan hệ xã hội mới và của pháp luật, ý thức pháp luật kiểu mới ngày càng đƣợc phát triển và nâng cao. Vấn đề ý thức pháp luật đƣợc nghiên cứu từ nhiều góc độ khác nhau, nhƣ triết học, luật học, tâm lý học, xã hội học. Tuy còn nhiều quan điểm khác nhau, song có thể định nghĩa khái quát: ý thức pháp luật là tổng thể những học thuyết, tƣ tƣởng, quan điểm, quan niệm pháp lý tồn tại trong xã hội, thể hiện mối quan hệ của con ngƣời đối với pháp luật, đối với quá trình điều chỉnh pháp luật, sự đánh giá về tính hợp pháp hay không hợp pháp trong xử sự của cá nhân, cũng nhƣ trong tổ chức và hoạt động của cơ quan nhà nƣớc, các tổ chức xã hội [19, tr.8]. 1.1.2. Các đặc điểm của ý thức pháp luật Là một hình thái ý thức xã hội, YTPL có những đặc điểm chung của ý thức xã hội đồng thời có những đặc điểm của một hình thái ý thức riêng. Thông qua các đặc điểm đó có thể thấy rõ những nét tƣơng đồng và sự khác biệt so với các hình thái ý thức xã hội khác. Đặc điểm 1: Ý thức pháp luật chịu sự quy định của tồn tại xã hội YTPL cũng nhƣ các hình thái ý thức xã hội khác là sản phẩm của tồn tại xã hội. Những nhận thức, thái độ, tình cảm, quan niệm, mong muốn của con ngƣời về pháp luật, về nhà nƣớc suy cho cùng là do những điều kiện xã hội khách quan quy định, chi phối. Nhƣ C.Mác khẳng định: “Không phải ý thức của con người quyết định sự tồn tại của họ, trái lại, chính sự tồn tại xã hội của họ quyết định ý thức của họ” [7, tr.15]. Nhìn lại xã hội phong kiến nƣớc ta, YTPL của ngƣời dân chịu sự quy định, chi phối của tính chất, đặc điểm và những điều kiện kinh tế phong kiến chủ yếu là sản xuất nông nghiệp 8 lúa nƣớc. Những yếu tố xã hội khác nhƣ tƣ tƣởng, đạo đức, tập quán chi phối lớn tới ý thức pháp luật của ngƣời dân. Hơn thế, pháp luật có nguồn gốc du nhập và ảnh hƣởng của pháp luật Trung Quốc trong quá trình Bắc thuộc và bản thân sự cai trị hà khắc, nhiều quy định chỉ đem lại lợi ích cho triều đình mà đi ngƣợc lại lợi ích ngƣời dân nên ngƣời dân thƣờng có thái độ thờ ơ, coi thƣờng và chống đối pháp luật, ứng xử chủ yếu theo phong tục, tập quán của từng địa phƣơng. Các phong tục, tập quán ấy phần lớn mang tính phù hợp với trật tự quản lý xã hội của địa phƣơng và đến nay vẫn phát huy giá trị tích cực. Tuy nhiên, một số phong tục, tập quán lạc hậu vẫn tồn tại song song và là rào cản trong quản lý và bảo đảm hiệu lực thống nhất của các văn bản pháp luật. Trong thời kỳ cơ chế quản lý tập trung, bao cấp, ý thức pháp luật mang nặng tính bình quân chủ nghĩa, ngƣời dân còn e dè, ngại sử dụng pháp luật, tâm lý coi thƣờng hoặc thờ ơ với pháp luật. Chuyển sang giai đoạn phát triển kinh tế thị trƣờng (KTTT), xây dựng nhà nƣớc pháp quyền (NNPQ), tự cuộc sống đã rèn luyện cho con ngƣời ý thức tôn trọng, chấp hành pháp luật bởi họ thấy điều đó là cần thiết, pháp luật thể hiện nhiều hơn các lợi ích của họ. Nhƣng từ một phƣơng diện khác, do sự thôi thúc của đồng tiền, lợi nhuận hoặc những lý do phi kinh tế khác, nhiều ngƣời không ngần ngại bất chấp pháp luật hoặc có thái độ bất cần, coi thƣờng các quy định pháp luật. Đó là những biểu hiện về sự quy định của tồn tại xã hội - tức là những điều kiện kinh tế, văn hóa và cả các vấn đề pháp luật, nhà nƣớc đối với ý thức pháp luật. Yêu cầu của một xã hội văn minh, hiện đại trên cơ sở phát huy, phát triển những giá trị của văn hóa truyền thống, các văn bản luật phải đƣợc ban hành đồng bộ và thực hiện thống nhất trên phạm vi lãnh thổ quốc gia. Nƣớc ta đang trong quá trình xây dựng nền KTTT định hƣớng XHCN, mọi công dân có quyền tự do kinh doanh theo pháp luật, khuyến khích làm giàu chính đáng… đã có tác động mạnh mẽ đến ý thức pháp luật của các cá nhân với những biểu hiện 9 nhƣ: quan tâm đến pháp luật nhiều hơn, tuân thủ pháp luật và luôn có mong muốn về một nền pháp luật nhân văn, một nền tƣ pháp công bằng, mọi công dân bình đẳng trƣớc pháp luật để hƣớng đến xây dựng Nhà nƣớc pháp quyền XHCN đòi hỏi ý thức thƣợng tôn Hiến pháp, pháp luật. Bên cạnh những mặt tích cực, trong nền KTTT cũng có những hiện tƣợng tiêu cực trong lĩnh vực ý thức pháp luật của một bộ phận dân cƣ nhƣ: coi thƣờng, bất chấp, lạng lách pháp luật, vi phạm những chuẩn mực đạo đức để thu lợi nhuận tối đa… Đặc điểm 2: Tính độc lập tương đối của ý thức pháp luật Cũng nhƣ các hình thái ý thức xã hội khác, YTPL là sự phản ánh của tồn tại xã hội nên nó chịu sự quy định của tồn tại xã hội; tuy nhiên ý thức pháp luật cũng có tính độc lập tƣơng đối đối với tồn tại xã hội. Tính độc lập tƣơng đối của YTPL đƣợc thể hiện ở những điểm cơ bản sau: tính lạc hậu, tính tiên phong, tính kế thừa, sự tác động trở lại tồn tại xã hội và các hình thái ý thức xã hội khác. - Ý thức pháp luật thường lạc hậu hơn so với tồn tại xã hội: Thực tế đã chứng minh, khi tồn tại xã hội cũ đã mất đi nhƣng ý thức nói chung trong đó có ý thức pháp luật do nó sinh ra vẫn còn tồn tại dai dẳng trong một thời gian dài những tàn dƣ của quá khứ đƣợc giữ lại, đặc biệt trong lĩnh vực tâm lý pháp luật, nơi mà các thói quen và truyền thống đóng vai trò to lớn, phép vua thua lệ làng. Tính lạc hậu này đƣợc thể hiện cả trong lĩnh vực tƣ tƣởng pháp luật, cả trong lĩnh vực tâm lý pháp luật nhƣ trong cách suy nghĩ, các đánh giá, quan niệm, những đòi hỏi về pháp luật của nhiều ngƣời vẫn chƣa theo kịp tƣ duy hiện đại, điều kiện kinh tế, văn hóa - xã hội hiện đại. Tƣ duy điều hành công việc nhà nƣớc theo kiểu thời chiến cũng còn rơi rớt lại ở nhiều cán bộ hành chính nhà nƣớc, hay nhƣ tƣ duy về nhà nƣớc phải bao cấp các hoạt động xã hội, tƣ duy của cơ chế “xin - cho” trong việc giải quyết các công việc của dân; thái độ coi thƣờng pháp luật, tƣ tƣởng cát cứ, phép vua thua lệ làng… 10 Sự lạc hậu của ý thức pháp luật còn đƣợc thể hiện ở tâm lý pháp luật phong kiến nhƣ sự thờ ơ, phủ nhận đối với pháp luật, biết đối phó với pháp luật, biết hành vi đó bị pháp luật cấm nhƣng vẫn cố tình phạm tội và coi chuyện đó là chuyện bình thƣờng chứ không hề run sợ trƣớc hành vi sai trái của mình, tâm lý luôn muốn chống đối pháp luật. Tâm lý này không chỉ ở ngƣời dân mà cả trong một bộ phận cán bộ nhà nƣớc có liên quan đến pháp luật, dấu ấn của những tƣ tƣởng pháp luật thời bao cấp vẫn còn đậm nét nhƣ soạn thảo các quy định pháp luật chủ yếu coi trọng yếu tố quản lý nhà nƣớc mà ít chú ý đến sự thuận lợi cho ngƣời dân - những đối tƣợng phải thi hành pháp luật. Tâm lý pháp luật của thời chiến tranh, quản lý tập trung bao cấp vẫn còn ngự trị trong tƣ tƣởng, thái độ và biểu hiện thành những hành vi không hợp pháp hoặc không hợp đạo đức. Điều đó đƣợc thể hiện ở trong cung cách quản lý, giải quyết các vụ việc pháp lý của một bộ phận không nhỏ các cán bộ hành chính hoặc trong hành vi vi phạm pháp luật của các cá nhân. Việc dồn khó khăn về thủ tục pháp lý trong một số quy định pháp luật là một biểu hiện, mặc dù công cuộc cải cách thủ tục hành chính những năm qua đã khắc phục đƣợc rất nhiều hiện tƣợng này. - Tính tiên phong của ý thức pháp luật: Là sản phẩm của tƣ duy, có tính sáng tạo trong việc phản ánh đối với hiện thực khách quan nên trong nhiều trƣờng hợp YTPL có những quan niệm, quan điểm pháp luật vƣợt lên trƣớc sự phát triển của TTXH, có tính định hƣớng cho sự phát triển xã hội. Trong những điều kiện xã hội nhất định, tƣ tƣởng của con ngƣời, đặc biệt là những tƣ tƣởng khoa học tiên tiến có thể vƣợt lên trƣớc sự phát triển tồn tại của xã hội. Trong lịch sử, những quan điểm chính trị - pháp lý của C.Mác, V.I.Lênin, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã có tính tiên phong, mang tầm nhìn sâu rộng về xu thế phát triển tất yếu của xã hội. Những quan điểm về NNPQ Của chủ tịch Hồ Chí Minh, đặc biệt là về Hiến pháp, về quản lý xã hội bằng pháp luật đã hình 11 thành từ rất sớm. Năm 1919 trong bản “Yêu sách của nhân dân An Nam” gửi tới hội nghị Véc Xây, Bác Hồ đã viết: phải thay thế chế độ sắc lệnh bằng chế độ các đạo luật, và “Bảy xin hiến pháp ban hành. Trăm điều phải có thần linh pháp quyền” [29, tr.438]. Đây chính là kết quả của quá trình hoạt động cách mạng tìm đƣờng đấu tranh giải phóng dân tộc của Ngƣời, kế thừa các tinh hoa văn hóa pháp lý của nhân loại vào điều kiện của Việt Nam. - Tính kế thừa của ý thức pháp luật: YTPL phản ánh tồn tại xã hội của một thời đại nào đó, song nó cũng kế thừa những yếu tố nhất định của YTPL các thế hệ và thời đại trƣớc đó. Do vậy, trong ý thức pháp luật luôn giữ lại những tƣ tƣởng, quan điểm pháp luật của thế hệ trƣớc, các thời đại trƣớc của nhân loại. Những yếu tố đƣợc kế thừa đó có thể tiến bộ tạo điều kiện cho việc xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật có hiệu quả thúc đẩy sự phát triển, hoặc không tiến bộ sẽ cản trở những nhân tố tích cực trong xã hội kìm hãm sự phát triển. Trong xã hội phong kiến, YTPL của con ngƣời rất hạn chế, chỉ một phần nhỏ số ngƣời đƣợc biết chữ thì có thể biết chút ít về pháp luật. Còn phần đông ngƣời dân đều mù chữ, cho nên pháp luật đƣợc thực thi một các không công bằng, không đúng đắn, thiếu sự thống nhất. Song nó cũng kế thừa những yếu tố nhất định thuộc ý thức pháp luật của thời đại trƣớc đó, tất nhiên những yếu tố đƣợc kế thừa có thể là tiến bộ hoặc không tiến bộ. Ví dụ: tập quán pháp là những tập quán lƣu truyền trong xã hội phù hợp với lợi ích của giai cấp thống trị đã đƣợc nhà nƣớc thừa nhận làm cho chúng trở thành những quy tắc xử sự chung và đƣợc nhà nƣớc đảm bảo thực hiện. Đây là hình thức pháp luật xuất hiện sớm nhất và sử dụng nhiều nhất trong các Nhà nƣớc chủ nô, Nhà nƣớc phong kiến và hiện nay còn đƣợc sử dụng ở những Nhà nƣớc tƣ sản có chế độ quân chủ lập hiến, nhƣng với mức độ nhất định và trong phạm vi hẹp hơn so với các Nhà nƣớc trƣớc đây. 12