Tài liệu Xử lý nợ xấu trong hệ thống ngân hàng thương mại việt nam

Đề án Lý thuyết Tài chính tiền tệ A. LỜI NÓI ĐẦU Sau 20 năm đổi mới, chuyển từ cơ chế bao cấp sang cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, nền kinh tế nước ta đã có những bước chuyển đáng kể. Hiện nay nền kinh tế Việt Nam được đánh giá là có tốc độ tăng trưởng cao, ổn định, có môi trường đầu tư an toàn trong khu vực và trên thế giới. Đóng góp vào sự thành công đó phải kể đến là ngành Ngân hàng. Với sự chỉ đạo của Ngân hàng Trung ương cũng như sự phát triển và hoạt động có hiệu của các ngân hàng thương mại mà đã huy động được một lượng vốn lớn, đáp ứng được nhu cầu phát triển của đất nước, cũng như cung cấp các dịch vụ, tiện ích về Ngân hàng - Tài chính cho khách hàng góp phần đưa đất nước phát triển theo hướng hiện đại, theo kịp với trình độ của thế giới. Tuy nhiên do sự chuyển đổi cơ chế còn chậm, trình độ còn kém nên ngành Ngân hàng cũng đã gặp nhiều khó khăn trong chính sách cũng như quản lý và hoạt động, đặc biệt là vấn đề "nợ xấu" gây ảnh hưởng tới sự phát triển của ngành, làm cho tình hình tài chính của các ngân hàng thương mại trở nên yếu kém, khả năng cạnh tranh giảm sút. Nhất là hiện nay khi chúng ta trở thành thành viên chính thức của WTO thì vấn đề này đã gây ra nhiều thách thức trong việc cạnh tranh với nước ngoài, tăng rủi ro trong hoạt động ngân hàng, giảm lòng tin khách hàng và tất nhiên ảnh hưởng lớn đến sự phát triển của đất nước. Với lí do trên, em xin đưa ra vài ý kiến về đề tà: "Xử lý nợ xấu trong hệ thống Ngân hàng Thương mại Việt Nam". Hy vọng rằng nó sẽ giúp giải thích phần nào nguyên nhân, thực trạng và giải pháp về vấn đề này. Tài chính doanh nghiệp 46B 1 Đề án Lý thuyết Tài chính tiền tệ B. NỘI DUNG I. LÝ THUYẾT CHUNG VỀ NỢ XẤU Ở NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI 1. Các khái niệm cơ bản * Để hiểu về nợ xấu, chúng ta xuất phát từ khái niệm rủi ro tín dụng. Cũng như bất kỳ ngành kinh doanh nào khác, ngân hàng cũng có thể gặp rủi ro. Trên thế giới, người ta phân ra nhiều loại rủi ro trong hoạt động ngân hàng, tiêu biểu nhất là rủi ro trong hoạt động tín dụng. Tín dụng là quan hệ vay mượn dưới dạng tiền tệ có hoàn trả gốc và lãi giữa người có vốn (NH) và người thiếu vốn (DN). Rủi ro trong hoạt động tín dụng là tình trạng người đi vay không có khả năng hoàn trả được vay lãi vay gốc hay cả … Người ta cho rằng rủi ro chính mà ngân hàng phải đối mặt là rủi ro trong hoạt động tín dụng, hoạt động này đòi hỏi ngân hàng phải tìm mọi cách để kiểm soát được khả năng hoàn trả nợ ở ngân hàng, ít nhất là dự tính, phán đoán khả năng này. * Nợ xấu Cần phải khẳng định lại rằng rủi ro tín dụng là rủi ro chính mà ngân hàng phải đối mặt. Vấn đề đặt ra là có nên hay không nên cho khách hàng đó vay. Tuy nhiên ngân hàng cũng là một đơn vị kinh doanh tiền tệ, vấn đề cho vay là không thể tránh khỏi, vậy khi đã cho khách hàng vay thì quá trình thu được nợ phải như thế nào? Việc phân loại nợ theo khách hàng để phân tích và đánh giá rủi ro tín dụng là hoạt động mà các ngân hàng hiện đang làm. Theo Quyết định số 493/2005/QĐ-NHNN ngày 22/4/2005 phân loại nợ 5 loại theo 2 phương pháp định tính và định lượng. * Phương pháp định lượng Tài chính doanh nghiệp 46B 2 Đề án Lý thuyết Tài chính tiền tệ - Nhóm 1: nợ đủ tiêu chuẩn bao gồm nợ trung hạn được đánh giá có khả năng thu hồi đủ gốc và lãi đúng hạn và các khoản nợ có thể phát sinh trong tương lai như các khoản bảo lãnh cam kết cho vay, chấp nhận thanh toán. - Nhóm 2 nợ cần chú ý bao gồm nợ quá hạn < 90 ngày và nợ có cấu lại thời hạn nợ. - Nhóm 3 nợ dưới tiêu chuẩn, bao gồm nợ quá hạn từ 90 -180 ngày người nợ cơ cấu lại thời hạn trả nợ quá hạn < 90 ngày. - Nhóm 4: nợ nghi ngờ, bao gồm nợ quá hạn từ 180 - 360 ngày. - Nhóm 5: nợ có khả năng mất vốn bao gồm nợ quá hạn > 360 ngày và nợ cơ cấu thời hạn trả nợ > 180 ngày người nợ khoanh chờ chi phí xử lý. * Phương pháp định tính Nợ cũng được phân thành 5 nhóm tương ứng như phương pháp định lượng, nhưng không nhất thiết căn cứ vào số ngày quá hạn chưa thanh toán nợ mà căn cứ trên hệ thống xếp hạng tín dụng nội bộ và chính sách dự phòng ruiro và tổ chức tín dụng được ngân hàng nhà nước chấp nhận. - Nhóm 1: nợ đủ tiêu chuẩn, bao gồm nợ được đánh giá là có khả năng thu hồi đầy đủ gốc và lãi đúng hạn. - Nhóm 2: nợ cần chú, bao gồm nợ được đánh giá là có khả năng thu hồi đầy đủ gốc và lãi nhưng có dấu hiệu khách hàng suy giảm khả năng trả nợ. - Nhóm 3 nợ dưới tiêu chuẩn, bao gồm nợ được đánh giá là không có khả năng thu hồi gốc và lãi cho đến khi đến hạn. - Nhóm 4: nợ nghi ngờ, bao gồm nợ được đánh là có khả năng tổn thất cao Tài chính doanh nghiệp 46B 3 Đề án Lý thuyết Tài chính tiền tệ - Nhóm 5: nợ có khả năng mất vốn, bao gồm nợ được đánh giá là không có khả năng thu hồi, mất vốn. Trong đó nợ từ nhóm 3 -5 là nợ xấu với các khoản nợ xấu này là yếu tố chủ yếu gây ra rủi ro tín dụng. Có nhiều tiêu chí đánh giá rủi ro tín dụng của ngân hàng thương mại: - Nợ xấu và tỷ lệ nợ xấu trên tổng dư nợ. - Tỷ lệ nợ xấu trên vốn chủ sở hữu - Tỷ lệ nợ xấu trên quỹ dự phòng tổn thất - Nợ đáng nghi nợ có khả năng chuyển thành nợ xấu cao - Nợ không có tài sản bảo đảm. Để tránh các khoản nợ xấu, hay tránh rủi ro tín dụng, ngân hàng cố gắng "thấy" được càng rõ, càng kĩ càng tốt, khách hàng phá sản, lừa đảo và không chịu trả nợ (thuộc nhóm 5 - nợ có khả năng mất vốn) là biểu hiện rõ nhất, ngoài ra còn có các khoản nợ ngắn hạn không trả được ở các cấp độ (thuộc nhóm 3, 4: nợ dưới tiêu chuẩn và nợ nghi ngờ). Nhiều ngân hàng cho rằng, nếu một khoản nợ đến hạn không trả được, thì các khoản nợ khác chưa đến hạn cũng được coi là có rủi ro. Thậm chí, dù nợ chưa đến hạn hoặc đến hạn vẫn trả được, song tình hình tài chính yếu kém, môi trường kinh doanh có biến động không thuận lợi cho khách hàng thì khoản nợ đó cũng được coi là có rủi ro. Do đó vấn đề không phải là con số nợ xấu chiếm 2% hay 7% tổng dư nợ mà nợ xấu được định lượng ở độ rộng hay hẹp. Dù theo phương pháp nào thì kết quả phụ thuộc rất nhiều vào việc cán bộ ngân hàng có thực sự nghiêm túc trong nhìn nhận nợ xấu, rủi ro tín dụng hay không, từ đó có chính sách quản trị rủi ro như thế nào. 2. Sự cần thiết phải xử lí "nợ xấu" trong Ngân hàng thương mại Tài chính doanh nghiệp 46B 4 Đề án Lý thuyết Tài chính tiền tệ 2.1. Ảnh hưởng của "nợ xấu" tới hoạt động của các Ngân hàng thương mại Nếu các khoản nợ xấu này lớn, tức là khả năng thu hồi các khoản nợ khách hàng của ngân hàng thấp. Do đó ngân hàng phải dùng vốn để trang trải cho các khoản thất thoát này thì đến một chừng mực nào đó sẽ không thể thực hiện việc "xóa sổ" những khoản thất thoát này, ngân hàng có thể bị lâm vào tình trạng mất khả năng thanh toán cho người gửi tiền. Ngân hàng là ngành kinh tế nhạy cảm, phụ thuộc vào những lòng tin, do đó khi thông tin khả năng trả nợ ngân hàng là không chắc chắn, người gửi tiền sẽ đổ xô đi rút tiền làm ngân hàng lâm vào tình trạng phá sản. Ngoài ra ngân hàng Trung ương của bất kì quốc gia nào cũng đều có nhiệm vụ bảo đảm hệ thống ngân hàng hoạt động một cách an toàn và ổn định. Vì nếu có sự thất thoát trong hoạt động tín dụng nào đó dù chỉ là 1 ngân hàng và ở 1 mức độ nhất định nào đó cũng sẽ đe doạ tới sự tan toàn và ổn định của toàn bộ hệ thống ngân hàng. 2.2. Xu thế hội nhập hiện nay cho thấy cần thiết phải nghiên cứu tỉ mỉ và cẩn thận vấn đề này. Thế giới hiện nay là thế giới của toàn cầu hoá và hội nhập hoá Việt Nam cũng không nằm ngoài quy luật này 11/06 Việt Nam chính thức gia nhập WTO - Tổ chức thương mại thế giới, đánh dấu bước ngoặt lớn của nền kinh tế Việt Nam khi bước vào một sân chơi mới đồng thời đặt ra nhiều cơ hội nhưng cũng đầu thách thức. Cải cách khu vực ngân hàng thương mại là một trong những chủ trương cải cách khu vực Ngân hàng thương mại là một trong những chủ trương cải cách hàng đầu mà Chính phủ luôn theo đuổi với mục tiêu từng bước hội nhập quốc tế trong lĩnh vực ngân hàng. Bởi vậy vấn đề nợ xấu lớn trong các Ngân hàng thương mại là một thách thức trên con đường hội nhập. Có xử lí được vấn đề này, năng lực đấu tranh của các Ngân hàng Tài chính doanh nghiệp 46B 5 Đề án Lý thuyết Tài chính tiền tệ thương mại mới được cải thiện. Sau năm 2010, các hạn chế, phân biệt giữa ngân hàng trong và ngoài nước bị xoá bỏ, chấm dứt sự bảo hộ ở nhà nước, các Ngân hàng thương mại sẽ thực sự đứng trước sự cạnh tranh khốc liệt. Do đó, ngay từ bây giờ, giải quyết những tồn tại, hạn chế trong hệ thống Ngân hàng thương mại là rất cần thiết, đặc biệt là vấn đề xử lý nợ xấu cần được quan tâm, chú ý hơn. 3. Nội dung xử lí nợ xấu đối với Ngân hàng thương mại Khi xử lí các khoản nợ xấu, Ngân hàng thương mại có 2 sự lựa chọn tổng quan: khai thác hoặc thanh lí khai thác là một quá trình làm việc với người vay cho đến khi khoán cho vay được trả một phần hay toàn bộ người không dựa vào các công cụ pháp lí để ép buộc thu ngân thanh lí là ép người vay tuân theo các điều khoản của hợp đồng cho vay, áp dụng và thực hiện tất cả biện pháp pháp lí để đạt mục tiêu Các yếu tố chính ảnh hưởng đến sự lựa chọn mà ngân hàng sẽ theo đuổi để xử lí những khoản cho vay. Nổi bật nhất là khó khăn trong việc thu ngân và tổn thất có thể xảy ra đối với khoản cho vay, trong trường hợp này ngân hàng phải áp dụng hình thức thu ngân bắt buộc theo luật. Bên cạnh đó có các yếu tố như sự thật thà và thái độ của người vay đối với các khoản nợ, sức mạnh tài chính là khả năng chi trả của người vay, mặc dù cần thiết thời gian đáng kể, giá trị của người vay đối với ngân hàng, chi phí kèm theo việc thu ngân hàng khôi phục cho người vay và phương pháp nào sẽ đem lại lợi ích lớn nhất cho ngân hàng trên số vốn đã và đang bị khó khăn. Một yếu tố cuối cùng cần phải quan tâm là thái độ của chủ nợ, mà điều này xảy ra rất nhiều. Trong việc xử lí ngoài phạm vi của toà án, sự sắp xếp các việc phải làm cần được những người liên quan chấp nhận. Một người phản đối có thể làm cho kế hoạch không được thực hiện phải thuyết phục của chủ nợ này rằng, họ được lợi bằng cách cộng tác với một kế hoạch được đề nghị hơn là hoạt động đơn phương. Tài chính doanh nghiệp 46B 6 Đề án Lý thuyết Tài chính tiền tệ * Tổ chức khai thác Khi người vay gặp khó khăn về tài chính, ngân hàng có thể và thường tham gia tổ chức khai thác, dĩ nhiên phải đặt trong giả thuyết người vay thật thà thái độ của họ đối với khoản nợ và chi trả là thoả đáng. Điều này đặc biệt đúng, nếu như người vay có vốn lớn trong doanh nghiệp, một số tài sản cố định có giá trị, một tổ chức có thể tạo lợi nhuận đủ số lượng để hoàn trả khoản vay đáng nghi vấn, cũng như những khoản cho vay khác cần cho việc duy trì doanh nghiệp, nếu gnười vay không thể trả nợ theo nghĩa sự vỡ nợ thì ngân hàng nên thực hiện thanh lí. Hầu hết các khoản cho vay khó đòi tại ngân hàng thương mại được xử lí bằng phương pháp khai thác, nghĩa là người vay được phép tự khắc phục khó khăn tài chính và hoàn trả các khoản nợ ngân hàng càng nhanh càng tốt. Vì tổ chức khai thác không phải là một công cụ pháp lí,nó có thể có một số hình thức khác nhau giữa những khoản cho vay các biện pháp có thể bao gồm lời khuyên trên nhiều chủ đề nhằm tác động đến khả năng tạo ra và thu lợi tức của người vay, gia hạn hoặc điều chỉnh hợp đồng cho vay để giảm bớt quy mô hoàn trả cấp phát thêm vốn nhằm tạo cho người vay có được vị thế tài chính mạnh hơn ngân hàng nắm phần chủ động trong hoạt động kinh doanh nó, cho đến khi bảo đảm rằng, khoản cho vay sẽ được hoàn trả. Khi bất cứ khoản cho vay nào đến giai đoạn khó khăn, lập tức ngân hàng áp dụng biện pháp để bảo đảm thế chấp và một thoả thuận bảo đảm trên mọi tích sản khả dụng của người cho vay. * Tổ chức thanh lý Nếu ngân hàng thấy rõ là việc tổ chức khai thác không tiện lợi, sự thanh lí dưới 1 trong vài hình thức có thể được coi là cách hay nhất để xử lí một khoản cho vay đã trở thành nghi ngờ và nợ có khả năng mất vốn (thuộc nhóm 4 và 5). Khi phương pháp này được lựa chọn, có nghĩa là ngân hàng đã Tài chính doanh nghiệp 46B 7 Đề án Lý thuyết Tài chính tiền tệ quyết định sau khi cần nhất tất cả mọi yếu tố kể trên người nhận thấy rằng khả năng cải thiện tình hình tài chính của người vay là xa vời, việc gia hạn hợp đồng cho vay hay cấp thêm vốn là mạo hiểm ngân hàng sẽ bớt được một tỷ lệ % vốn cấp phát, biện pháp thanh lí là tối ưu nhất. Sự thanh lí thường được nhanh chóng thực hiện trong những trường hợp tư tưởng không sẵn lòng chi trả đã rõ, hành động lừa đảo hay không thật thà đã bộc lộ, tình trạng vỡ nợ đã hiện ra, tình hình tài chính của người vay là vô vọng, hay không có ý muốn trả nợ. Có một số biện pháp thực hiện việc thanh lí Nếu khoản cho vay được bảo đảm, có thể bán nó đi, thường thì nó không đem lại mức giá thị trường hợp lí. Trong trường hợp khối lượng nhận được từ việc bán vật thế chấp không đủ thanh toán nợ, ngân hàng có thể nhận phán quyết của toà án về khoản chênh lệch phán quyết như thế cho phép ngân hàng quyền thu thêm nếu người vay có các tích sản. Nhân việc ngân hàng có thể thực hiện thanh lí với sự giúp đỡ của chuyên gia tư vấn pháp luật của ngân hàng hay bộ phận liên quan đến những khoản cho vay có vấn đề và thành viên của bộ phận tham mưu có chuyên môn về lĩnh vực này. Cuối cùng một nhân viên thanh lí chuyên nghiệp được ngân hàng thuê xử lí việc thanh lí. Một hình thức thanh lí khác là tái sở hữu các hàng hoá tiêu dùng lâu bền trong một số trường hợp tư liệu sản xuất, được bán theo hợp đồng bán có điều kiệnvà mua lại từ một nhà buôn. Quá trình này được thực hiện bằng cách giữ lại hàng hoá sau đó tiến hành bán với giá nào đó hy vọng có thể trả hết nợ. Trong trường hợp ngân hàng quyết định sử dụng biện pháp xử lý để thu hồi số nợ vaykhông bảo đảm, phán quyết cần phải có từ toà án thích hợp. Phán quyết này cho phép nắm giữ người bán tài sản của người thiếu nợ với số Tài chính doanh nghiệp 46B 8 Đề án Lý thuyết Tài chính tiền tệ lượng phù hợp với quyết định của toà án hay trừ vào lương theo mức được luật pháp cho phép. Nếu ngân hàng là một trong số các chủ nợ và ai cũng muốn lấy lại tiền và có vị thế mạnh tương ứng như ngân hàng thì một uỷ ban chủ nợ có thể được thành lập. Cách giải quyết này không áp dụng cho trường hợp phá sản và cũng có thể áp dụng phương pháp khai thác. Phá sản có 2 hình thức bồi thường cơ bản cho các chủ nợ, thanh lí và hồi phục. Phá sản có thể miễn cưỡng hay cố ý. Nó là biện pháp cuối cùng theo quan điểm của các chủ nợ. Ngân hàng hay bất cứ chủ nợ nào khác bao giờ cũng mong muốn nhận được phần đáng kể các khoản cho vay từ quá trình thanh lí nhưng thực tế thường không được như mong muốn. Trong nhiều trường hợp, nó được áp dụng khi các chủ nợ không thể đạt thoả thuận hợp lý liên quan đến các biện pháp phải thực hiện để thu hồi được vốn vay, hay khi 1 chủ nợ nhỏ nào đó từ chối tiến hành một thoả thuận hợp tác hay khi người vay từ chối làm việc với chủ nợ để cố gắng giải quyết khó khăn tài chính. II. THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP XỬ LÍ NỢ XẤU CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI 1. Thực trạng và giải pháp Tình hình "nợ xấu" trong thời gian gần đây đã được đề cập đến nhiều nhưng hầu như bài toán hóc búa này chưa có lời giải cuối cùng và sự gia tăng các món nợ xấu trong các ngân hàng vẫn đang tiếp diễn. Cho đến tháng 12/2006, thì nước ta đã hình thành một hệ thống ngân hàng rộng khắp cả nước với NHTM nhà nước chiếm thị phần 80%, trong tổng vốn tự có chỉ trên 1 tỷ USD, chưa đạt hệ số an toàn vốn tối thiểu (8%) khả năng tăng vốn và xử lý nợ xấu yếu, 37 NHTM cổ phần, 5 ngân hàng liên doanh, 31 chi nhánh ngân hàng nước ngoài, 46 văn phòng đại diện ngân hàng nước ngoài, 6 công ty tài chính, 10 công ty cho thuê tài chính và hơn 900 quỹ tín dụng nhân dân. Tài chính doanh nghiệp 46B 9 Đề án Lý thuyết Tài chính tiền tệ Tính theo tiêu chuẩn trong nước thì tỷ lệ nợ xấu của các ngân hàng thương mại qua các năm là: 13,7% năm 1999; 7,6 năm 2002; 5,8% năm 2003. Tỷ lệ nợ quá hạn ở các ngân hàng trung ương Việt Nam cao gấp 4 lần vốn tự có (vốn chủ sở hữu của ngân hàng). Tính đến cuối tháng 6/2004, nợ vốn vay xây dựng cơ bản thuộc 5 ngân hàng thương mại nhà nước đối với các đơn vị thi công là khoảng 24.500 tỷ đồng, trong đó nợ quá hạn là 1344 tỷ đồng. Đối với ngân hàng công thương Việt Nam, đến cuối nâm 2004, tỷ lệ nợ quá hạn trong tổng dư nợ cho vay là 4%. Tính theo tiêu chuẩn kế toán quốc tế IAS thì tỷ lệ nợ xấu thực tế của các ngân hàng thương mại quốc doanh dao động ở mức 40%; tổng dư nợ gấp 8 lần tiêu chuẩn an toàn cho phép trong đó 58% là nợ quá hạn không có khả năng thu hồi. Theo báo cáo của Quốc hội, tổng số nợ vốn đầu tư xây dựng cơ bản có liên quan đến nguồn ngân sách đến hết năm 2003 là 11.000 tỷ đồng; trong đó khối Bộ, ngành Trung ương nợ 3500 tỷ đồng, khối tỉnh, thành phố nợ 7500 tỷ đồng. Đáng chú ý có địa phương nợ lớn, số nợ gấp nhiều lần vốn đầu tư xây dựng cơ bản trong kế hoạch. Một số tổng công ty lớn và nhiều công ty xây dựng cơ sở hạ tầng đã và đang đối mặt với sự suy yếu nghiêm trọng về tài chính. Tổng công ty công trình giao thông số 5 đã lâm vào tình trạng suy kiệt tài chính trong năm 2003 với khoản nợ ngân hàng lên tới 2200 tỷ đồng, nhưng bản thân công ty này cũng là chủ nợ của các khoản nợ khó đòi 1930 tỷ đồng (tại thời điểm 6/2003). Theo Bộ tài chính đến 10/2004, tổng số nợ tồn đọng của riêng khối doanh nghiệp nhà nước là 28 785 tỷ đồng tăng hơn 7000 tỷ so với số liệu tại thời điểm thống kê năm 2003. Trong tín dụng ngân hàng, Việt Nam được đánh giá là độc quyền cho vay. Ngành Ngân hàng Việt Nam bị chi phối bởi 4 ngân hàng thương mại lớn đó là: Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (Agribank); Ngân hàng ngoại thương (Vietcombank), Ngân hàng Công thương (Incombank), Tài chính doanh nghiệp 46B 10 Đề án Lý thuyết Tài chính tiền tệ Ngân hàng Đầu tư và Phát triển (BIDV). Bốn Ngân hàng này chiếm khoảng 70% thị phần cho vay trong nước. Nhóm cho vay lớn thứ 2 là các ngân hàng nước ngoài với thị phần 15%, tiếp theo là ngân hàng cổ phần với 12% và các ngân hàng liên doanh đóng góp 3%. Bốn ngân hàng thương mại QP chiếm 3/4 thị phần tín dụng cho vay và huy động của ngân hàng các ngân hàng này có bảng cân đối kế toán khá yếu kém; phản ánh sự kế thừa các khoản cho vay trực tiếp đối với các dự án hỗ trợ của nhà nước. Đến cuối năm 2000 những ngân hàng này đã có những khoản cho vay không hoàn lại lên tới 23 000 tỷ, tương đương 2 lần số vốn của họ chiếm 5% GDP, và 15% tất cả các khoản tín dụng cung ứng cho nền kinh tế. Trong thời gian qua ngân hàng nhà nước chủ trương phân loại các khoản cho vay, với tiêu chuẩn quốc tế hơn và chấp nhận các kế hoạch dự phòng mất mát các khoản cho vay đưa vào sử dụng dần dần. Mặc dù vậy theo đánh giá của WB "chuẩn mực phân loại khoản cho vay còn mơ hồ". Nhiều nghiên cứu khẳng định rằng, nếu kiểm toán 4 Ngân hàng Thương mại QD theo tiêu chuẩn quốc tế, kết quả có thể tất cả đều có vốn âm. Mặc dù hiện nay hệ thống ngân hàng đã và đang tiếp tục được cải cách theo chuẩn quốc tế, xây dựng như quy định 493 về phân loại nợ và trích lập dự phòng đã ra đời, nhưng cho đến 31/12/2005, tỷ lệ nợ xấu trên tổng dư nợ ở khối ngân hàng thương mại cổ phần chủ yếu < 2%, của các ngân hàng thương mại quốc doanh bình quân 5,4% song hoạt động tín dụng ở các ngân hàng thương mại hiện tiềm ẩn nhiều rủi ro. Con số tỷ lệ nợ xấu cho thấy là tương đương với những ngân hàng uy tín cao trong khu vực và quốc tế nhưng nó mới chỉ xác định theo tiêu chí định lượng thời gian quá hạn của khoản vay mà chưa xác định theo tiêu chí định tính theo quy định của Quyết định 493. Các yếu tố ảnh hưởng đến những báo cáo về các con số này là hệ thống phân loại, khái niệm hiện dùng không nhất quán và tính so sánh giữa các thời điểm khác nhau. Như vậy tỷ lệ hay các con số đưa ra liệu có đúng? Nếu tính theo tỷ lệ dự tính ở IMF, nợ xấu cả nội và ngoại bang ở ngân hàng thương mại quốc Tài chính doanh nghiệp 46B 11 Đề án Lý thuyết Tài chính tiền tệ doanh khoảng 6,2 tỷ USD tức 13% GDP. Với một tốc độ tăng trưởng tín dụng hàng năm khá cao (20%) và tỷ lệ tăng nợ xấu cao hơn tăng trưởng tín dụng đây là tình trạng đáng báo động cần các biện pháp ngừa phòng khủng hoảng tài chính. Như vậy Việt Nam có thể hơi quá lạc quan với tình hình nợ xấu và nguy cơ khủng hoảng tài chính vì nợ tồn đọng và nợ xấu thực tế có thể lớn hơn nhiều so với báo cáo. 2. Nguyên nhân ở thực trạng trên * Sự hoạt động kinh doanh không có hiệu quả ở các doanh nghiệp vay vốn ngân hàng, có thể thấy qua bảng thể hiện tỷ lệ nợ quá hạn/tổng doanh nghiệp sau: Năm 1999 2000 2001 2002 2003 Chỉ tiêu 1. Tổng dư nợ (tỷ VNĐ) 139.180 184.936 225.704 286.614 365.300 toàn bộ nền kinh tế 2. Tỷ lệ nợ quá 13,2% 10,75% 8,7% 8,15% 8,02% hạn/Tổng DN * Về phía doanh nghiệp - Nguyên nhân khách quan: Doanh nghiệp vay vốn gặp rủi ro trong hoạt động kinh doanh của mình: thiên tai, hoả hoạn, chiến tranh,… do vậy việc sử dụng vốn vay không đạt hiệu quả, có thể mất hoàn toàn vốn. Hoặc sự biến động và sức ép cạnh tranh ngày càng tăng của thị trường, hoặc môi trường kinh doanh, làm cho doanh nghiệp không có khả năng thích ứng kịp thời, kinh doanh khó khăn dẫn đến mất khả năng thanh toán. Trong điều kiện Tài chính doanh nghiệp 46B 12 Đề án Lý thuyết Tài chính tiền tệ hội nhập và cạnh tranh quốc tế hiện nay cần chú ý tới các tác nhân: sự biến động của tỷ giá, giá xăng dầu, nguyên liệu. - Nguyên nhân chủ quan: doanh nghiệp quản lý sản xuất kinh doanh kém hiệu quả, sử dụng vốn vay không đúng mục đích, tiền vay về không có tác dụng thúc đẩy hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp, dẫn đến doanh nghiệp vay vốn làm ăn kém hiệu quả, nợ ngân hàng tăng. Hoặc bản thân doanh nghiệp thiếu ý thức trong vấn đề sử dụng vốn vay, hoặc thiếu ý thức trong vấn đề trả nợ, không lo lắng, không quan tâm đến nợ ngân hàng, mặc dù khả năng tài chính của doanh nghiệp có. Hay bản thân doanh nghiệp cũng cho vay, mà số vốn đó bị các doanh nghiệp khác chiếm dụng quá mức, dẫn tói khả năng không thể trả được nợ cho ngân hàng. * Về phía ngân hàng thương mại: Khi quyết định cho vay thiếu căn cứ khoa học, không phân tích tình hình khả năng sử dụng vốn và hoàn trả nợ của doanh nghiệp, do vậy đã đưa vốn vào những doanh nghiệp kém hiệu quả sẽ dẫn đến nợ quá hạn, nợ tồn đọng hoặc cũng có thể do nguyên nhân từ phía đạo đức của người cán bộ tín dụng, cố tình cho vay vì mục đích lợi riêng cho mình. * Một nguyên nhân lớn cần phải đề cập đó là: cho đến nay ngân hàng thương mại nhà nước vẫn là người cho các doanh nghiệp nhà nước vay nhiều nhất. Trong khi ngân hàng thương mại quốc doanh chiếm đến 80% thị phần, trong đó khoảng 50-60% danh mục cho vay dành cho các DNNN. Xuất phát từ mối quan hệ truyền thống giữa ngân hàng thương mại nhà nước và doanh nghiệp nhà nước cùng với nhu cầu cho vay lớn và khả năng cho vay lớn (mà ngân hàng thương mại cổ phần khó đáp ứng), nếu có chuyện gì thì cùng nhà nước quản lí. Ngân hàng thương mại nhà nước Việt Nam do nhà nước sở hữu duy nhất, nhà nước có quyền quyết định toàn bộ hoạt động kinh doanh tiền tệ tín Tài chính doanh nghiệp 46B 13 Đề án Lý thuyết Tài chính tiền tệ dụng của ngân hàng thương mại. Điều này tạo nên tính lưỡng tính trong ngân hàng thương mại nhà nước tối đa hoá lợi ích trên vốn chủ sở hữu đối với ngân hàng thương mại nhà nước không chỉ là tối đa hoá lợi nhuận ròng trên vốn chủ. Do hình thức sở hữu nên thời gian dài trước đây (từ năm 2000 trở về trước), hình thành cách thức cho vay theo "chỉ thị": cho vay theo chỉ thị của chính phủ, và cho vay theo chỉ thị ngầm của các cấp chính quyền. Nếu chính phủ yêu cầu ngân hàng cho vay chính phủ sẽ chịu trách nhiệm chuyển nguồn, hoặc bù lãi suất và trách nhiệm với nợ không thu hồi được. Tại nhiều địa phương các cấp chính quyền, đoàn thể thường phối hợp với ngân hàng trong việc thúc đẩy khách hàng trả nợ đúng hạn. Quan hệ này được hình thành dựa trên cơ sở nhận thức đúng đắn các cấp chính quyền và ngân hàng về kỉ luật tín dụng. Tuy nhiên có một số cấp chính quyền lại coi ngân hàng như kênh tài trợ quan trọng khi ngân sách có khó khăn. Họ gây áp lực cho ngân hàng bỏ qua kỉ luật tín dụng để tài trợ cho những dự án tài chính yếu kém. Một số cán bộ ngân hàng thì lại lợi dụng điều này để chia chác kiếm lợi, dù gì cũng là tiền của nhà nước. Cũng do quan hệ như vậy mà việc cho vay của ngân hàng thương mại nhà nước vẫn chưa theo nguyên tắc thị trường. Việc ngân hàng cho các doanh nghiệp nhà nước vay nhưng với thực lực tài chính yếu kém thì vấn đề nợ xấu xảy ra là điều không thể tránh khỏi. Như vậy chừng nào mà vẫn còn rủi ro đạo đức trong quan hệ giữa Chính phủ, các ngân hàng thương mại quốc doanh, các doanh nghiệp nhà nước tức là vẫn còn kỳ vọng giữa người cho vay (ngân hàng) và người đi vay (doanh nghiệp nhà nước) và sự cứu vớt của Chính phủ trong tương lai, do đó ngân hàng thương mại quốc doanh vẫn tiếp tục ưu tiên cho các doanh nghiệp nhà nước vay thì chừng đó vấn đề nợ xấu vẫn không được giải quyết triệt để và luôn có xu hướng nảy sinh trở lại. Tài chính doanh nghiệp 46B 14 Đề án Lý thuyết Tài chính tiền tệ * Một nguyên nhân nữa đó là các văn bản hướng dẫn quy định về phân loại và xử lý nợ còn chông cheo và chưa cụ thể, làm cho các ngân hàng chưa chủ động trong việc xử lý các tài sản bảo đảm. Ngoài ra còn có sự chưa phù hợp của luật pháp với thực tế khi ngân hàng xử lý tài sản khi mà khách hàng không hợp tác và các cơ quan chức năng nhiều khi chưa hỗ trợ hiệu quả. 3. Giải pháp giúp xử lí nợ xấu ở ngân hàng thương mại Như vậy trong quá trình chuyển sang nền kinh tế thị trường, hội nhập quốc tế của nền kinh tế nói chung và của hệ thống ngân hàng nói riêng, đặc biệt là trong giai đoạn hiện nay, để hệ thống ngân hàng ổn định an toàn và phát triển bền vững điều quan trọng là cần nâng cao năng lực cạnh tranh của các ngân hàng thương mại. Tuy nhiên tình trạng nợ xấu của các ngân hàng thương mại Việt Nam đã gây ra những ảnh hưởng không nhỏ đến hoạt động kinh doanh ở ngân hàng, gây giảm sút năng lực cạnh tranh. Mặc dù những năm gần đây Chính phủ, Ngân hàng nhà nước cùng các ngân hàng thương mại đã thực hiện nhiều chính sách và các giải pháp quan trọng để giảm thiểu nợ xấu, đặc biệt chúng ta đang từng bước áp dụng tiêu chuẩn quốc tế trong quản lý nợ xấu, đó là việc cho ra đời Quyết định 493/2005/QĐ- NHNN về phân loại nợ, trích lập dự phòng để xử lý rủi ro trong tín dụng, trong hoạt động ngân hàng, các tổ chức tín dụng. Đến nay tỷ lệ nợ xấu trong toàn bộ hệ thống ngân hàng chỉ vào 3% so với tổng dư nợ, tuy nhiên để thực trạng nợ xấu được giải quyết một cách căn bản thì cần phải thực hiện. Thứ nhất, hoàn thiện hệ thống pháp luật nhằm tạo hành lang pháp lì có hiệu lực, đảm bảo sự bình đẳng, an toàn cho mọi tổ chức hoạt động dịch vụ ngân hàng và tài chính trên lãnh thổ Việt Nam, gây sức ép phải đổi mới và tăng hiệu quả hoạt động lên ngân hàng thương mại Việt Nam như: nâng cao chất lượng dịch vụ, đồng thời phải đổi mới cơ cấu tổ chức, nhiệm vụ, chức năng của hệ thống ngân hàng nhà nước nhằm nâng cao vai trò và hiệu quả điều hành vĩ mô ở ngân hàng nhà nước, nhất là trong việc thiết lập, điều hành Tài chính doanh nghiệp 46B 15 Đề án Lý thuyết Tài chính tiền tệ chính sách tiền tệ quốc gia trong quản lý giám sát hoạt động của các tổ chức tài chính trung gian. Thứ hai, thực hiện tái cơ cấu lại hệ thống ngân hàng thông qua đề án được Chính phủ phê duyệt, phù hợp với các cam kết của các tổ chức tài chính quốc tế nhằm tạo ra các ngân hàng có quy mô lớn, hoạt động an toàn, hiệu quả và đủ sức cạnh tranh. Về cơ cấu lại tổ chức: tách hoàn toàn hoạt động cho vay theo chính sách ra khỏi hoạt động kinh doanh thương mại của các ngân hàng, thực hiện tốt chức năng kinh doanh theo nguyên tắc thị trường. Về cơ cấu lại tài chính: Tăng vốn điều lệ và xử lí dứt điểm nợ tồn đọng ở các ngân hàng thương mại nhằm lành mạnh hoá tài chính, nâng cao khả năng cạnh tranh, chống chịu rủi ro. Đối với ngân hàng thương mại nhà nước, cần bổ sung vốn điều lệ nhằm đạt tối tỷ lệ an toàn vốn tối thiểu 8%, xử lí hết nợ tồn đọng, lành mạnh và minh bạch tài chính. Đối với ngân hàng thương mại cổ phần tăng vốn điều lệ thonog qua sáp nhập và hợp nhất, phát hành bổ sung cổ phiếu, đối với những ngân hàng thương mại cổ phần hoạt động quá yếu kém, không thể tăng vốn điều lệ và không thể khắc phục được những yếu kém về tài chính có thể thu hồi giấy phép hoạt động. Từng ngân hàng thương mại phải xây dựng và thực hiện chiến lược kinh doanh mới, nhất là chú trọng việc mở rộng quy mô hoạt động hiện đại hoá công nghệ, hoạt động marketing, đa dạng hoá nâng cao tiện ích các sản phẩm dịch vụ ngân hàng hiện đại dựa trên công nghệ kỹ thuật tiên tiến, cải cách bộ máy quản lý, điều hành theo tư duy kinh doanh mới; xây dựng, chuẩn hoá và văn hoá toàn bộ các quy trình nghiệp vụ các của hoạt động chủ yếu của các ngân hàng thương mại, thực hiện cải cách hành chính doanh nghiệp; xác định trách nhiệm rõ ràng, tuân thủ triệt để các quy trình văn bản đã được xây dựng. Bên cạnh đó, cần giảm dần bảo hộ các ngân hàng thương mại trong nước, đặc biệt về hoạt động tín dụng và cơ chế tái cấp vốn, tăng cường quyền Tài chính doanh nghiệp 46B 16 Đề án Lý thuyết Tài chính tiền tệ tự chủ và tự chịu trách nhiệm ở ngân hàng thương mại trong kinh doanh, giảm dần bao cấp với ngân hàng thương mại nhà nước, áp dụng đầy đủ hơn các quy chế và chuẩn mực quốc tế về an toàn trong lĩnh vực tài chính - ngân hàng. Thứ ba, xây dựng quy chế quản lý, hoạt động phù hợp với chuẩn mực quốc tế như quản trị rủi ro, quản trị tài sản nợ, tài sản có, quản trị vốn, kiểm tra, kiểm toán nội bộ; xây dựng quy trình tín dụng hiện tại và sổ tay tín dụng theo chuẩn mực để xây dựng hệ thống kế toán và thiết lập các chỉ tiêu, báo cáo tài chính phù hợp với các chuẩn mực kế toán quốc tế; xây dựng và hoàn thiện hệ thống chỉ tiêu đánh giá mức độ an toàn và hiệu qủa kinh doanh ngân hàng kinh doanh ngân hàng phù hợp với chuẩn mực quốc tế và thực tiễn Việt Nam. Thứ tư, xây dựng chiến lược phát triển công nghệ ngân hàng, nhất là hệ thống thông tin quản lý (MIS) cho toàn bộ hệ thống ngân hàng, phục vụ công tác điều hành kinh doanh, kiểm soát hoạt động ngân hàng, quản lý mới, tài sản, quản lý công nợ và công tác kế toán, hệ thống thanh toán liên ngân hàng (PDS), hệ thống giao dịch đầu tư và giám sát từ xa. Thứ năm, nâng cao chất lượng đội ngũ nhân viên ngân hàng, đào tạo, đào tạo lại cán bộ thực hiện tốt nghiệp vụ của ngân hàng hiện đại, tiêu chuẩn hoá đội ngũ cán bộ làm công tác hội nhập quốc tế, nhất là những cán bộ trực tiếp tham gia vào quá trình đàm phán, kí kết hợp đồng quốc tế, cán bộ thanh tra, giám sát, cán bộ sử dụng và vận hành công nghệ mới. Thứ sáu, tăng cường hợp tác để tích cực tham gia vào các công trình và thể chế hợp tác, giám sát trao đổi thông tin với các khối liên kết kinh tế, khu vực và quốc tế, tranh thủ tối đa sự hỗ trợ của các tổ chức tài chính quốc tế, phát triển mối quan hệ hợp tác song phương, đa phương, chú trọng công tác hội nhập kinh tế quốc tế và khu vực. Tài chính doanh nghiệp 46B 17 Đề án Lý thuyết Tài chính tiền tệ Trên đây là một số giải pháp xử lí nợ xấu rút ra từ khái niệm ở các nước thành công trên con đường xử lí nợ xấu. Trước mắt chúng ta cần có những giải pháp thực tế. Để xử lý dứt điểm nợ xấu, cần thực hiện giải pháp "làm sạch bảng cân đối tài sản của ngân hàng" trước hết cần hỗ trợ nguồn tài chính cho các ngân hàng trích lập đủ dự phòng để có thể bù đắp những tổn thất có thể xảy ra khi khách hàng thực hiện nghĩa vụ theo cam kết. Sau đó chuyển nhượng các khoản nợ xấu cho các doanh nghiệp, tổ chức, cá nhân có đủ khả năng và quyền lực xử lí nợ. Đối với các khoản nợ xấu của doanh nghiệp nhà nước, ngân hàng thương mại quốc doanh chuyển sang công ty mua bán nợ và tài sản tồn đọng. Bộ Tài chính (DATC). Đối với các khoản nợ xấu ở các doanh nghiệp, tổ chức, cá nhân khác, ngân hàng thương mại quốc doanh được phép bán nó cho các DATC hoặc các doanh nghiệp, cá nhân có đủ năng lực tài chính kể cả tổ chức cá nhân nước ngoài thông qua tổ chức đấu giá công khai. Đối với các khoản nợ xấu chỉ định, hoặc các chương trình kế hoạch ở nhà nước: mía đường, cà phê, đánh bắt xa bờ…. ngân hàng thương mại có thể thoả thuận để bán nợ cho DATC, qũy hỗ trợ phát triển, ngân hàng chính sách, hoặc doanh nghiệp cá nhân có chức năng mua bán nợ. Đối với những khoản nợ xấu của doanh nghiệp mà ngân hàng không chuyển giao cho công ty mua bán nợ và tổ chức, cá nhân khác, nhà nước cần có cơ chế để ngân hàng có thể chủ động áp dụng các biện pháp cơ cấu lại tài chính và hoạt động của doanh nghiệp. Cần có các văn bản pháp luật hướng dẫn thi hành các quy định, tránh sự chồng chéo. Xây dựng cơ chế thị trường mua bán nợ trong thời gian tới Việt Nam hướng tới mục tiêu tăng trưởng kinh tế cao, đòi hỏi một lượng vốn lớn cần Tài chính doanh nghiệp 46B 18 Đề án Lý thuyết Tài chính tiền tệ huy động. Các khoản nợ sẽ tăng nhanh và thị trường mua bán nợ hình thành là một tất yếu khách quan. Điều này đòi hỏi môi trường pháp lí cần hoàn thiện theo hướng xây dựng hoàn chỉnh hệ thống văn bản quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ trên thị trường mua bán nợ. Đồng thời cần tăng quyền cho các tổ chức mua bán nợ. Xuất phát từ nguyên nhân nợ xấu của ngân hàng thương mại nhà nước, một số biện pháp đưa ra. Là doanh nghiệp nhà nước trên địa bàn, chịu sự quản lý trực tiếp của NHNN, qua đó chịu sự chỉ đạo của cấp uỷ và chính quyền. Các ngân hàng thương mại nhà nước có trách nhiệm thực hiện chính sách phát triển kinh tế thông qua cấp tín dụng cho các doanh nghiệp, dự án, hộ gia đình. Tuy nhiên thực hiện như thế nào, cho ai vay, vay bao nhiêu, bao lâu phải bảo đảm nguyên tắc tín dụng của ngân hàng thương mại. Làm thế nào để chung "sở hữu nhà nước" mà các ngân hàng thương mại nhà nước vẫn có thể lao động với chính quyền các cấp. Cán bộ chính quyền các cấp phải học về ngân hàng, bảo đảm không can thiệp vào các hoạt động ngân hàng. Đồng thời xây dựng nguyên tắc kiểm tra việc cho vay doanh nghiệp nhà nước, hoặc các dự án do chính quyền địa phương xây dựng để đảm bảo các quyết định của ngân hàng độc lập với các cấp chính quyền. Quy định chặt chẽ nguồn vốn đối ứng của ngân sách địa phương trong các dự án này. Quốc hội cần kiểm tra thường xuyên việc tuân thủ các luật liên quan tới hoạt động ngân hàng để bảo đảm luật được thực hiện đúng và nghiêm túc. Kỷ luật tín dụng là điều hiện nay cần phải đặt lên hàng đầu, trong đó đảm bảo lao động độc lập ở ngân hàng thương mại là yếu tố quan trọng để thực hiện nó. Cổ phần hoá ngân hàng thương mại nhà nước là biện pháp cơ bản. Nhà nước có thể thực hiện chính sách hỗ trợ thông qua ngân hàng chính Tài chính doanh nghiệp 46B 19 Đề án Lý thuyết Tài chính tiền tệ sách xã hội hoặc ngân hàng phát triển, hoặc uỷ thác cho vay thông qua các ngân hàng thương mại. Đa dạng hoá sở hữu trong ngân hàng thương mại nhà nước sẽ làm tăng trách nhiệm của ngân hàng, hạn chế các khoản cho vay mang tính phong trào hiện nay. Tài chính doanh nghiệp 46B 20