Tài liệu Xây dựng và sử dụng hệ thống bài tập hóa học hữu cơ lớp 12 trung học phổ thông dùng cho học sinh khá giỏi

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Trần Văn Tèo XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG HỆ THỐNG BÀI TẬP HÓA HỌC HỮU CƠ LỚP 12 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG DÙNG CHO HỌC SINH KHÁ GIỎI LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC Thành phố Hồ Chí Minh – 2013 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Trần Văn Tèo XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG HỆ THỐNG BÀI TẬP HÓA HỌC HỮU CƠ LỚP 12 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG DÙNG CHO HỌC SINH KHÁ GIỎI Chuyên ngành:Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Hóa học Mã số : 60 14 01 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. Hoàng Thị Chiên Thành phố Hồ Chí Minh – 2013 LỜI CẢM ƠN Luận văn được hoàn thành bởi sự nỗ lực của bản thân, sự giúp đỡ tận tình của các thầy cô giáo, bạn bè, anh chị em đồng nghiệp, các em học sinh và những người thân trong gia đình. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến TS. Hoàng Thị Chiên đã tận tình chỉ dẫn tôi trong suốt quá trình xây dựng đề cương và hoàn thành luận văn. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn PGS. TS Trịnh Văn Biều, cùng các thầy cô khoa Hóa Trường Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã giảng dạy và chỉ dẫn tôi trong suốt quá trình làm luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo và các em học sinh các trường trung học phổ thông đã giúp tôi trong quá trình thực hiện điều tra và thực nghiệm sư phạm. Xin gửi lời cảm ơn Phòng Sau đại học, trường Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh, đã tạo điều kiện thuận lợi để luận văn được hoàn thành đúng tiến độ. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất đến gia đình, bạn bè và những người thân đã luôn luôn quan tâm, động viên giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập và hoàn thành luận văn. Trần Văn Tèo MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cảm ơn Mục lục Danh mục các chữ viết tắt Danh mục các bảng Danh mục các hình MỞ ĐẦU...................................................................................................................1 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ...............................4 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu ...........................................................................4 1.2. Bài tập hoá học .................................................................................................7 1.2.1. Khái niệm bài tập hóa học .........................................................................7 1.2.2. Tác dụng của bài tập hóa học [6], [41] .....................................................7 1.2.3. Phân loại bài tập hóa học [6], [41] ...........................................................8 1.2.4. Xu hướng xây dựng bài tập hóa học mới [2] .............................................9 1.2.5. Những chú ý khi ra bài tập [14] ...............................................................10 1.2.6. Những chú ý khi chữa bài tập cho HS [14] ..............................................10 1.3. Một số vấn đề về học sinh khá giỏi ................................................................12 1.3.1. Khái niệm về học sinh khá giỏi [9] ..........................................................12 1.3.2. Những phẩm chất và năng lực của học sinh khá giỏi ..............................12 1.3.3. Hình thành và phát triển tư duy cho học sinh khá giỏi ............................13 1.4. Cấu trúc và nội dung phần Hóa học hữu cơ lớp 12 nâng cao [40] .................14 1.4.1. Cấu trúc ....................................................................................................14 1.4.2. Nội dung ...................................................................................................14 1.5. Thực trạng về việc sử dụng HTBT hóa học cho HSKG ở THPT...................15 1.5.1. Thực trạng về HTBT đang sử dụng cho HSKG ........................................15 1.5.2. Thực trạng về việc giải BTHH của HS THPT ..........................................20 Chương 2. XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG HTBT HÓA HỌC HỮU CƠ LỚP 12 DÙNG CHO HSKG ................................................................................................25 2.1. Đặc điểm của hệ thống bài tập hóa học dùng cho học sinh khá giỏi ..............25 2.2. Nguyên tắc xây dựng HTBT hóa học dùng cho HSKG .................................25 2.2.1 Hệ thống bài tập phải góp phần thực hiện mục tiêu môn học ..................25 2.2.2. Hệ thống bài tập phải đảm bảo tính chính xác, khoa học ........................26 2.2.3. Hệ thống bài tập phải đảm bảo tính hệ thống, tính đa dạng ...................26 2.2.5. Hệ thống bài tập phải gây hứng thú học tập, phát huy tính tích cực nhận thức, năng lực sáng tạo của học sinh .................................................................27 2.2.6. Hệ thống bài tập phải rèn luyện và phát triển tư duy cho học sinh .........27 2.3. Qui trình xây dựng HTBT hóa học hữu cơ lớp 12 dùng cho HSKG ..............28 2.3.1. Xác định mục đích của hệ thống bài tập ..................................................28 2.3.3. Xác định loại bài tập, các kiểu bài tập .....................................................28 2.3.4. Thu thập tài liệu để soạn bài tập ..............................................................29 2.3.5. Biên soạn các bài tập mới ........................................................................29 2.3.6. Tiến hành soạn thảo hệ thống bài tập ......................................................30 2.3.7. Tham khảo, trao đổi ý kiến với đồng nghiệp ............................................31 2.3.8. Thực nghiệm, chỉnh sửa và bổ sung .........................................................31 2.4.1. Giới thiệu tổng quan về hệ thống bài tập .................................................31 2.4.2. Hệ thống bài tập chương Este - lipit ........................................................36 2.4.3. Hệ thống bài tập chương Cacbohiđrat.....................................................62 2.4.4. Hệ thống bài tập chương Amin – Amino axit - protein ............................73 2.4.5. Hệ thống bài tập chương Polime và vật liệu polime (lưu CD) ................96 2.5. Một số biện pháp nâng cao hiệu quả sử dụng bài tập hóa học .......................96 2.5.1. Sử dụng hệ thống bài tập rèn kỹ năng giải bài tập khi ôn, luyện tập ......96 2.5.2. Chú trọng phát triển tư duy hóa học cho học sinh ...................................98 2.5.3. Kết hợp nhiều phương pháp giải khác nhau trong một bài toán ...........101 2.5.4. Hướng dẫn học sinh giải bài toán hóa học theo nhiều cách..................108 2.5.5. Rèn luyện cho học sinh các kỹ năng giải BTHH ....................................111 2.5.6. Nâng cao hiệu quả tự học, tự nghiên cứu cho học sinh .........................113 2.6. Giáo án một số bài có sử dụng hệ thống bài tập mới xây dựng ...................114 2.7.1. Giáo án bài: “Luyện tập Mối liên hệ giữa hiđrocacbon và một số dẫn xuất của hiđrocacbon” (lưu CD) .....................................................................114 2.7.2. Giáo án bài: “Luyện tập Cấu trúc và tính chất của một số cacbohiđat tiêu biểu” ..........................................................................................................114 2.7.3. Giáo án bài: “Luyện tập Một số tính chất của amin, amino axit và protein” (lưu CD) .............................................................................................120 2.7.4. Giáo án bài: “Luyện tập polime và vật liệu polime” (lưu CD) .............120 Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM..............................................................122 3.1. Mục đích thực nghiệm ..................................................................................122 3.2. Đối tượng thực nghiệm .................................................................................122 3.3. Tiến hành thực nghiệm .................................................................................123 3.4. Kết quả thực nghiệm .....................................................................................125 3.5. Những bài học kinh nghiệm khi sử dụng bài tập cho học sinh khá giỏi ......133 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ..............................................................................136 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................140 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT bkt : bài kiểm tra BT : bài tập BTHH : bài tập hóa học CTCT : công thức cấu tạo CTPT : công thức phân tử dd : dung dịch ĐC : đối chứng g : gam GV : giáo viên HS : học sinh HSKG : học sinh khá giỏi HTBT: hệ thống bài tập KG : khá giỏi PP : phương pháp PTPƯ : phương trình phản ứng SGV : sách giáo viên SGK : sách giáo khoa STT : số thứ tự TB : trung bình TL :tự luận TN : thực nghiệm TrN :trắc nghiệm THPT : trung học phổ thông VD : ví dụ YK : yếu kém DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Các bài trong chương trình hóa hữu cơ 12 ban nâng cao .......................14 Bảng 1.2. Danh sách các trườngTHPT được điều tra về thực trạng .......................16 Bảng 1.3. Ý kiến GV về các dạng BT cần bổ sung cho HSKG..............................17 Bảng 1.4. Ý kiến GV về các hướng sử dụng BT cho HSKG .................................18 Bảng 1.5. Số HS ở các trường THPT tham gia khảo sát ........................................20 Bảng 1.6. Ý kiến HS về lợi ích của BT ..................................................................20 Bảng 1.7. Cảm nhận HS về giờ BT ........................................................................21 Bảng 1.8. Ý kiến HS về những điểm không thích BTHH ......................................21 Bảng 1.9. Thời gian HS chuẩn bị cho tiết BT .........................................................21 Bảng 1.10. Công việc HS chuẩn bị cho tiết BT ......................................................22 Bảng 1.11. Ý kiến HS về hướng giải quyết khi gặp BT khó ..................................22 Bảng 1.12. Nguồn bài tập HS thường làm ..............................................................22 Bảng 1.13. Những vướng mắc khi giải BTHH .......................................................23 Bảng 1.14. Ý kiến HS về các yếu tố để giải tốt BTHH .........................................23 Bảng 2.1. Số lượng BTTL, BTTN và các dạng bài tập phần hữu cơ 12 ................32 Bảng 2.2. Các HTBT tự luận và trắc nghiệm định tính .........................................34 Bảng 2.3. Các dạng BT trắc nghiệm định lượng ....................................................35 Bảng 3.1. Danh sách các trường, lớp và GV tham gia thực nghiệm ...................122 Bảng 3.2. Bảng điểm bài kiểm tra lần 1................................................................125 Bảng 3.3. Phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích bkt1 .................................126 Bảng 3.4. Kết quả học tập của HS bkt1 ................................................................126 Bảng 3.5. Các tham số thông kê đặc trưng bkt1 ...................................................126 Bảng 3.6. Bảng điểm bài kiểm tra lần 2................................................................129 Bảng 3.7. Phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích bkt2 .................................129 Bảng 3.8. Kết quả học tập của HS bkt2 ................................................................129 Bảng 3.9. Các tham số thông kê đặc trưng bkt2 ...................................................130 Bảng 3.10. Bảng điểm tổng hợp của 2 bkt ............................................................131 Bảng 3.11. Phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích của 2 bkt ........................131 Bảng 3.12. Kết quả học tập của HS qua 2 bkt ......................................................132 Bảng 3.13. Các tham số thống kê đặc trưng của 2 bkt .........................................132 DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 3.1. Biểu đồ kết quả bkt1 .............................................................................127 Hình 3.2. Đồ thị đường tích lũy kết quả bkt1 .......................................................127 Hình 3.3. Biểu đồ kết quả bkt2 .............................................................................128 Hình 3.4. Đồ thị đường tích lũy kết quả bkt2 .......................................................130 Hình 3.5. Biểu đồ kết quả tổng hợp 2 bkt .............................................................132 Hình 3.6. Đồ thị đường tích lũy kết quả tổng hợp 2 bkt ....... Error! Bookmark not defined. 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trong Giáo dục học đại cương, bài tập được xếp trong hệ thống phương pháp dạy học. Bài tập hóa học được đánh giá là phương pháp dạy học hiệu nghiệm trong việc phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh; bồi dưỡng phương pháp tự học; phát triển năng lực nhận thức, năng lực tư duy cho học sinh nhất là học sinh khá giỏi. Do vậy, ngoài việc sử dụng triệt để các bài tập có sẵn trong SGK, SBT hoặc các tài liệu tham khảo khác, trong quá trình dạy học, người giáo viên Hóa học cần xây dựng một hệ thống bài tập phù hợp với từng đối tượng học sinh: giỏi, khá, trung bình, yếu. Có như vậy mới kích thích niềm say mê học tập bộ môn của các em. Đồng thời, khuyến khích các em học tập phát huy năng lực tự học, tự nghiên cứu, tìm tòi, khám phá, vận dụng linh hoạt các kiến thức vào các tình huống thực tế nhằm khắc sâu kiến thức. Hóa học có rất nhiều dạng bài tập, đặc biệt hóa học hữu cơ, nếu không nắm vững được phương pháp giải thì học sinh khó nắm bắt được kiến thức. Vì vậy việc dạy và học phần hóa học hữu cơ lớp 12 có ý nghĩa thiết thực đối với HS vì chẳng những cung cấp cho HS những kiến thức nâng cao để thi vào đại học, cao đẳng mà còn góp phần giáo dục cho HS việc bảo vệ môi trường xanh và sạch, giáo dục phong cách làm việc chính xác khoa học, tăng cường sự hứng thú học tập bộ môn, phát triển ở HS năng lực tư duy logic, biện chứng, khái quát, độc lập, tích cực sáng tạo, góp phần nâng cao chất lượng dạy học. Xuất phát từ thực tế đó, chúng tôi đã nghiên cứu đề tài “Xây dựng và sử dụng hệ thống bài tập hóa học hữu cơ lớp 12 trung học phổ thông dùng cho học sinh khá giỏi” nhằm giúp học sinh nắm được các dạng bài tập và phương pháp giải, từ đó góp phần nâng cao hiệu quả dạy và học môn hóa học. 2. Mục đích nghiên cứu Xây dựng hệ thống bài tập hóa học hữu cơ lớp 12 Trung học phổ thông dùng cho học sinh khá giỏi. 2 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học hóa học ở trường Trung học phổ thông. Đối tượng nghiên cứu: Việc xây dựng hệ thống bài tập hóa học hữu cơ lớp 12 dùng cho học sinh khá giỏi. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lí luận của đề tài. - Tìm hiểu thực trạng sử dụng bài tập hóa học hữu cơ cho học sinh khá giỏi lớp 12 THPT. - Tìm hiểu nguyên tắc, quy trình xây dựng hệ thống bài tập hóa học dùng cho học sinh khá giỏi. - Xây dựng hệ thống bài tập hóa học hữu cơ lớp 12 dùng cho học sinh khá giỏi. - Thực nghiệm sư phạm để đánh giá chất lượng, hiệu quả và tính khả thi của hệ thống bài tập đã đề xuất. - Kết luận và kiến nghị. 5. Phạm vi nghiên cứu - Nội dung nghiên cứu: Phần hóa học hữu cơ lớp 12 chương trình nâng cao. - Địa bàn nghiên cứu: Các trường THPT thuộc tỉnh Bình Dương: Bình Phú – Thủ Dầu Một, An Mỹ – Thủ Dầu Một , Võ Minh Đức – Thủ Dầu Một, Lai Uyên – Bến Cát, Phan Bội Châu – Dầu Tiếng,... - Thời gian nghiên cứu: Từ tháng 10/2012 đến tháng 10/2013. 6. Giả thuyết khoa học Xây dựng được hệ thống bài tập có chất lượng, đa dạng, phong phú sẽ giúp cho học sinh khá giỏi phát triển khả năng tư duy, năng lực sáng tạo, phát huy tính tự lực, tự nghiên cứu góp phần nâng cao chất lượng dạy học hóa học ở trường THPT. 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1.Các phương pháp nghiên cứu lý luận - Đọc và nghiên cứu các tài liệu liên quan đến đề tài. 3 - Sử dụng phối hợp các phương pháp phân tích, tổng hợp, phân loại, hệ thống hóa, khái quát hóa. 7.2. Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Thăm lớp, dự giờ, trò chuyện, trao đổi ý kiến với giáo viên và học sinh. - Phỏng vấn một số giáo viên có kinh nghiệm giảng dạy lâu năm. - Điều tra bằng phiếu câu hỏi. - Phương pháp thực nghiệm (để kiểm nghiệm giá trị thực tiễn của đề tài và khả năng ứng dụng của những đề xuất). 7.3.Các phương pháp toán học - Phương pháp phân tích số liệu. - Phương pháp thống kê toán học. 8. Đóng góp mới của đề tài - Xây dựng HTBT hóa học hữu cơ dùng cho học sinh khá giỏi lớp 12 nâng cao (có 24 bài tập mới gây hứng thú). - HTBT được phân dạng và định hướng cách giải theo chương nhằm giúp HS dễ sử dụng. - Đề xuất 6 biện pháp nâng cao hiệu quả sử dụng bài tập hóa học cho HSKG. - Rèn cho học sinh phương pháp tự nghiên cứu, tự giải bài tập theo chủ đề. 4 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu Áp dụng bài tập vào giảng dạy môn hóa học là việc hết sức cần thiết khi truyền thụ kiến thức mới và ôn tập kiến thức cũ. Trong những năm qua, xu hướng sử dụng bài tập đã được nhiều người nghiên cứu và thực hiện, các đề tài đó cũng đã đạt được những thành công nhất định, góp phần nâng cao chất lượng dạy và học môn hóa học. Chúng tôi xin nêu một số công trình nghiên cứu trong những năm gần đây có liên quan đến đề tài như: - Lê Văn Dũng (1994), Bài tập hóa học rèn trí thông minh cho học sinh THPT, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP Hà Nội. - Nguyễn Thị Ngà (1998), Phát triển tư duy nhận thức của học sinh thông qua hệ thống các câu hỏi và bài tập hoá học lớp 10 PTTH chuyên ban, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP Hà Nội. - Trần Thị Phương Thảo (1998), Xây dựng hệ thống bài tập trắc nghiệm khách quan về hóa học có nội dung gắn với thực tiễn, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP TPHCM. - Đặng Công Thiệu (1998), Bài tập hóa học với việc nâng cao tính tích cực nhận thức kiến thức hoá học cơ bản cho học sinh PTTH, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP Vinh. - Cao Cự Giác (1999), Hệ thống lý thuyết bài tập dung dịch chất điện ly dùng bồi dưỡng học sinh giỏi và học sinh chuyên hóa học, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP Hà Nội. - Ngô Thuý Vân (1999), Sưu tầm và xây dựng hệ thống bài tập hóa vô cơ nhằm nâng cao chất lượng dạy học hoá học ở trường trung học dạy nghề, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP Hà Nội. - Nguyễn Thị Thuỷ (2000), Phát triển tư duy cho học sinh tỉnh miền núi Hà Giang qua hệ thống câu hỏi và bài tập hóa học chương trình hoá học phổ thông cơ sở, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP Hà Nội. 5 - Lê Văn Dũng (2002), Phát triển năng lực nhận thức và tư duy cho học sinh trung học phổ thông qua bài tập hoá học, Luận án tiến sĩ, ĐHSP Hà Nội. - Ngô Đức Thức (2002), Phát triển tư duy cho học sinh qua hệ thống câu hỏi và bài tập hóa học các nguyên tố phi kim ở trường THPT, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP Huế. - Đoàn Thị Thu Hiền (2005), Xây dựng hệ thống bài toán hóa học có thể giải nhanh dùng làm câu trắc nghiệm khách quan nhiều lựa chọn, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP Vinh. - Đặng Thị Thanh Bình (2006), Tuyển chọn và xây dựng hệ thống bài tập hóa học bồi dưỡng học sinh khá giỏi lớp 10 THPT (ban nâng cao), Luận văn thạc sĩ, ĐHSP Hà Nội. - Vũ Anh Tuấn (2006), Xây dựng hệ thống bài tập hóa học nhằm rèn luyện tư duy trong việc bồi dưỡng học sinh giỏi hóa học ở trường trung học phổ thông, Luận án tiến sĩ, ĐHSP Hà Nội. - Nguyễn Thị Thanh Thuỷ (2006), Phát triển năng lực nhận thức và tư duy cho học sinh trung học phổ thông qua bài tập hoá học vô cơ, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP Vinh. - Nguyễn Thị Oanh (2008), Xây dựng và cách suy luận để giải nhanh câu hỏi trắc nghiệm khách quan nhiều lựa chọn phần hiđrocacbon lớp 11 THPT- Ban khoa học tự nhiên, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP TPHCM. - Nguyễn Cao Biên (2008), Rèn luyện năng lực độc lập, sáng tạo cho học sinh lớp 10 THPT qua hệ thống bài tập hóa học, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP TPHCM. - Văn Thị Ngọc Linh (2008), Xây dựng câu hỏi trắc nghiệm khách quan nhiều lựa chọn phần hợp chất hữu cơ có nhóm chức lớp 11- chương trình cơ bản, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP TPHCM. - Lại Tố Trân (2009), Xây dựng hệ thống bài tập phát triển tư duy cho học sinh phần hóa hữu cơ lớp 11 chương trình nâng cao, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP TPHCM. 6 - Trần Thị Trà Hương (2009), Xây dựng hệ thống bài tập hóa vô cơ lớp 10 THPT nhằm củng cố kiến thức và phát triển tư duy sáng tạo cho học sinh, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP TPHCM. - Lê Thị Kim Thoa (2009), Tuyển chọn và xây dựng hệ thống bài tập hoá học gắn với thực tiễn dùng trong dạy học hóa học ở trường THPT, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP TPHCM. - Lê Thị Thanh Thủy (2009), Xây dựng hệ thống bài tập trắc nghiệm khách quan và thiết kế trên máy vi tính để nâng cao chất lượng giảng dạy phần hóa vô cơ lớp 12 ban cơ bản, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP TPHCM. - Lê Thị Mỹ Trang (2009), Xây dựng hệ thống lý thuyết, bài tập phần hóa lý dùng trong bồi dưỡng học sinh giỏi, chuyên hóa trường THPT, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP TPHCM. - Nguyễn Trần Thủy Tiên (2009), Ứng dụng Access và Visualbasic.net để xây dựng và quản lí hệ thống bài học, bài tập hóa học phần hiđrocacbon, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP TPHCM. - Phan Thị Mộng Tuyền (2009), Sử dụng phương pháp dạy học phức hợp hướng dẫn học sinh giải bài tập phần hóa hữu cơ lớp 11 chương trình cơ bản, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP TPHCM. - Trương Thị Lâm Thảo (2010), Xây dựng hệ thống bài tập hóa học nhằm nâng cao hiệu quả dạy học phần hiđrocacbon lớp 11 THPT, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP TPHCM. - Nguyễn Thị Ngọc An (2011), Xây dựng hệ thống bài tập hóa học hữu cơ lớp 11 trung học phổ thông dùng cho học sinh khá giỏi, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP TPHCM. - Lê Thị Phương Thúy (2011), Xây dựng hệ thống bài tập hóa học hữu cơ lớp 12 nhằm rèn luyện kỹ năng giải bài tập cho học sinh yếu môn hóa ở trường THPT, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP TPHCM. Nhận xét: Nhìn chung, có nhiều đề tài nghiên cứu về vấn đề sử dụng bài tập hóa học trong giảng dạy nhằm nâng cao chất lượng dạy học nhưng được vận dụng 7 với những mục tiêu và phương tiện cụ thể khác nhau, phù hợp với điều kiện và trình độ thực tế của học sinh. Tuy nhiên các công trình nghiên cứu nêu trên đều: - Chưa xây dựng hệ thống bài tập hóa học hữu cơ lớp 12 chương trình nâng cao có phần dành riêng cho học sinh khá giỏi. - Chưa xây dựng hệ thống các dạng bài tập có định hướng phương pháp giải cụ thể. - Chưa đưa ra biện pháp nâng cao hiệu quả sử dụng bài tập hóa học cho học sinh khá giỏi. Đây là những vấn đề chúng tôi sẽ nghiên cứu trong luận văn này. 1.2. Bài tập hoá học 1.2.1. Khái niệm bài tập hóa học Theo Từ điển Tiếng Việt, bài tập là bài ra cho học sinh làm để tập vận dụng những điều đã học. Như vậy bài tập hóa học là những bài tập liên quan đến hóa học, trong đó đưa ra những vấn đề đòi hỏi học sinh phải vận dụng kiến thức vốn có để giải quyết. 1.2.2. Tác dụng của bài tập hóa học [6], [41] - Phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh. - Giúp học sinh hiểu rõ và khắc sâu kiến thức. - Hệ thống hóa các kiến thức đã học: một số đáng kể bài tập đòi hỏi học sinh phải vận dụng tổng hợp kiến thức của nhiều nội dung trong bài, trong chương. Dạng bài tổng hợp học sinh phải huy động vốn hiểu biết trong nhiều chương, nhiều bộ môn. - Cung cấp thêm kiến thức mới, mở rộng hiểu biết của học sinh về các vấn đề thực tiễn đời sống và sản xuất hóa học. - Rèn luyện một số kỹ năng, kỹ xảo: + sử dụng ngôn ngữ hóa học + lập công thức, cân bằng phương trình phản ứng + tính theo công thức và phương trình 8 + các tính toán đại số: qui tắc tam suất, giải phương trình và hệ phương trình... + kỹ năng giải từng loại bài tập khác nhau. - Phát triển tư duy: học sinh được rèn luyện các thao tác tư duy như: phân tích, tổng hợp, so sánh, qui nạp, diễn dịch... - Giúp giáo viên đánh giá được kiến thức và kỹ năng của học sinh. Học sinh cũng tự kiểm tra biết được những lỗ hỏng kiến thức để kịp thời bổ sung. - Rèn cho học sinh tính kiên trì, chịu khó, cẩn thận, chính xác khoa học…Làm cho các em yêu thích bộ môn, say mê khoa học (những bài tập gây hứng thú nhận thức). 1.2.3. Phân loại bài tập hóa học [6], [41] Hiện nay có nhiều cách phân loại bài tập khác nhau vì vậy cần có cách nhìn tổng quát về các dạng bài tập dựa vào việc nắm chắc các cơ sở phân loại. 1. Dựa vào nội dung toán học của bài tập: - Bài tập định tính (không có tính toán) - Bài tập định lượng (có tính toán) 2. Dựa vào hoạt động của học sinh khi giải bài tập: - Bài tập lý thuyết (không có tiến hành thí nghiệm) - Bài tập thực nghiệm (có tiến hành thí nghiệm). 3. Dựa vào nội dung hóa học của bài tập: - Bài tập hóa đại cương - Bài tập hóa vô cơ - Bài tập hóa hữu cơ 4. Dựa vào nhiệm vụ đặt ra và yêu cầu của bài tập: - Bài tập cân bằng PTPƯ - Bài tập viết chuỗi phản ứng - Bài tập điều chế - Bài tập nhận biết - Bài tập tách chất 9 - Bài tập xác định phần trăm hỗn hợp - Bài tập lập CTPT - Bài tập tìm nguyên tố chưa biết… 5. Dựa vào khối lượng kiến thức, mức độ đơn giản hay phức tạp của bài tập: - Bài tập dạng cơ bản - Bài tập tống hợp 6. Dựa vào cách thức tiến hành kiểm tra: - Bài tập trắc nghiệm - Bài tập tự luận 7. Dựa vào phương pháp giải bài tập: - Bài tập tính theo công thức và phương trình - Bài tập biện luận - Bài tập dùng các giá trị trung bình… 8. Dựa vào mục đích sử dụng: - Bài tập dùng kiểm tra đầu giờ - Bài tập dùng củng cố kiến thức - Bài tập dùng ôn luyện, tồng kết - Bài tập dùng bồi dưỡng học sinh giỏi - Bài tập dùng phụ đạo học sinh yếu… 1.2.4. Xu hướng xây dựng bài tập hóa học mới [2] - Loại bỏ những bài tập có nội dung hóa học nghèo nàn nhưng lại cần đến những thuật toán phức tạp để giải (hệ nhiều ẩn, nhiều phương trình, bất phương trình, cấp số cộng, cấp số nhân, …). - Loại bỏ những BT có nội dung rắc rối, phức tạp, xa rời hoặc phi thực tiễn HH. - Tăng cường sử dụng BT thực nghiệm. - Tăng cường sử dụng BT trắc nghiệm khách quan. - Xây dựng BT mới về bảo vệ môi trường và phòng chống ma túy. 10 - Xây dựng BT mới để rèn luyện cho HS năng lực phát triển và giải quyết vấn đề. - Đa dạng hóa các loại hình BT: bài tập bằng hình vẽ, BT vẽ đồ thị, sơ đồ, BT dùng bảng số liệu, BT lắp dụng cụ thí nghiệm,… - Xây dựng những BT có nội dung HH phong phú, sâu sắc, phần tính toán đơn giản, nhẹ nhàng. - Xây dựng và tăng cường sử dụng BT thực nghiệm định lượng. 1.2.5. Những chú ý khi ra bài tập [14] - Nội dung kiến thức phải nằm trong chương trình. - Các kết quả phải phù hợp với thực tế. - Phải vừa sức với trình độ HS. - Phải chú ý đến yêu cầu cần đạt được (thi tốt nghiệp hay đại học…). - Phải đủ các dạng: dễ, trung bình, khó… - Phải rõ ràng chính xác. - Xác định rõ mục đích của từng bài tập. Mục đích của tiết bài tập. Cần đặt câu hỏi: cần ôn tập kiến thức gì? Kiến thức cơ bản nào cần củng cố? Những lổ hổng kiến thức nào của học sinh cần bổ sung? Cần hình thành cho học sinh những phương pháp giải nào? 1.2.6. Những chú ý khi chữa bài tập cho HS [14] - Cần chọn chữa các bài tập tiêu biểu điển hình, tránh trùng lặp về kiến thức cũng như về dạng bài tập. Cần chú ý các bài + Có phương pháp giải mới. + Dạng bài quan trọng phổ biến hay được ra thi. + Có trọng tâm kiến thức hóa học cần khắc sâu. - Phải nghiên cứu chuẩn bị trước thật kỹ càng như là: +Tính trước kết quả. +Giải bằng nhiều cách khác nhau. + Dự kiến trước những sai lầm học sinh hay mắc phải và cả những thắc mắc của học sinh.