Tài liệu Xây dựng, tổ chức và khai thác nguồn tin điện tử tại thư viện đại học y tế công cộng

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------------------------------- ĐỖ THÙY DƯƠNG XÂY DỰNG, TỔ CHỨC VÀ KHAI THÁC NGUỒN TIN ĐIỆN TỬ TẠI THƯ VIỆN ĐẠI HỌC Y TẾ CÔNG CỘNG LUẬN VĂN THẠC SĨ THÔNG TIN - THƯ VIỆN HÀ NỘI - 2015 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------------------------------- ĐỖ THÙY DƯƠNG XÂY DỰNG, TỔ CHỨC VÀ KHAI THÁC NGUỒN TIN ĐIỆN TỬ TẠI THƯ VIỆN ĐẠI HỌC Y TẾ CÔNG CỘNG Chuyên ngành: Mã số: Khoa học Thông tin - Thư viện 60 32 02 03 LUẬN VĂN THẠC SĨ THÔNG TIN - THƯ VIỆN Người hướng dẫn khoa học: TS. Tạ Bá Hưng T XÁC NHẬN HỌC VIÊN ĐÃ CHỈNH SỬA THEO GÓP Ý CỦA HỘI ĐỒNG Giáo viên hướng dẫn Chủ tịch hội đồng chấm luận văn thạc sĩ khoa học TS. Tạ Bá Hưng PGS.TS. Nguyễn Thị Lan Thanh HÀ NỘI - 2015 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành đề tài luận văn này, bên cạnh sự cố gắng, nỗ lực của bản thân, tôi còn nhận đƣợc sự giúp đỡ, động viên rất nhiều của thầy cô, gia đình và bạn bè. Lời đầu tiên, tôi xin đƣợc bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc nhất tới TS. Tạ Bá Hƣng, ngƣời thầy đã tận tình hƣớng dẫn, giúp đỡ tôi hoàn thành bản luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo tham gia giảng dạy Đại học, sau Đại học tại Khoa Thông tin - Thƣ viện, Trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, các bạn bè đồng nghiệp và ngƣời thân - những ngƣời đã quan tâm động viên, cổ vũ và giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và thực hiện luận văn này. Tác giả Đỗ Thùy Dƣơng MỤC LỤC DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT DANH MỤC BẢNG, BIỂU ĐỒ, HÌNH PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 CHƢƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VÀ VAI TRÒ CỦA NGUỒN TIN ĐIỆN TỬ ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG ĐÀO TẠO, NGHIÊN CỨU KHOA HỌC TẠI TRƢỜNG ĐẠI HỌC Y TẾ CÔNG CỘNG .................................................... 9 1.1. Khái quát chung về nguồn tin điện tử ..................................................... 9 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản ........................................................................ 9 1.1.2. Vai trò của nguồn tin điện tử đối với các cơ sở đào tạo y tế ............... 15 1.1.3. Yếu tố tác động và tiêu chí đánh giá hiệu quả công tác xây dựng, tổ chức và khai thác nguồn tin điện tử ...................................................................... 17 1.2. Khái quát về Trƣờng Đại học Y tế Công cộng và Trung tâm Thông tin Thƣ viện ................................................................................................. 22 1.2.1. Khái quát về Trƣờng Đại học Y tế Công cộng .................................... 22 1.2.2. Khái quát về Trung tâm Thông tin Thƣ viện ....................................... 27 1.3. Vai trò của công tác xây dựng, tổ chức và khai thác nguồn tin điện tử tại Trƣờng Đại học Y tế Công cộng....................................................................... 32 1.3.1. Đối với Nhà trƣờng .............................................................................. 32 1.3.2. Đối với Trung tâm Thông tin Thƣ viện Đại học Y tế công cộng ........ 34 Chƣơng 2: THỰC TRẠNG CÔNG TÁC XÂY DỰNG, TỔ CHỨC, KHAI THÁC NGUỒN TIN ĐIỆN TỬ TẠI TRUNG TÂM THÔNG TIN THƢ VIỆN TRƢỜNG ĐẠI HỌC Y TẾ CÔNG CỘNG ..................................... 38 2.1. Thực trạng nguồn tin điện tử ................................................................ 38 2.1.1. Các CSDL điện tử ................................................................................ 38 2.1.2. Các nguồn tin trực tuyến ...................................................................... 39 2.1.3. Website của Trung tâm Thông tin Thƣ viện ........................................ 41 2.2. Công tác xây dựng và tổ chức nguồn tin điện tử .................................. 43 2.2.1. Tạo lập nguồn tin điện tử ..................................................................... 43 2.2.2. Xử lý nguồn tin điện tử ........................................................................ 50 2.2.3. Tổ chức nguồn tin điện tử .................................................................... 56 2.2.4. Lƣu trữ và bảo quản nguồn tin điện tử ................................................ 57 2.3. Công tác khai thác nguồn tin điện tử..................................................... 59 2.3.1. Chính sách khai thác ............................................................................ 59 2.3.2. Hình thức khai thác .............................................................................. 60 2.3.3. Quản lý truy cập ................................................................................... 61 2.4. Nguồn nhân lực đảm bảo công tác xây dựng, tổ chức và khai thác nguồn tin điện tử ..................................................................................................... 62 2.4.1. Cán bộ quản lý ..................................................................................... 62 2.4.2. Cán bộ Trung tâm Thông tin Thƣ viện ................................................ 62 2.5. Ứng dụng công nghệ thông tin trong công tác xây dựng, tổ chức và khai thác nguồn tin điện tử .............................................................................. 62 2.6. Phát triển và đẩy mạnh chia sẻ, khai thác nguồn tin điện tử thông qua hợp tác nhiều mặt với các cơ quan, tổ chức trong và ngoài nƣớc .... 64 2.7. Đánh giá và nhận xét hiệu quả của công tác xây dựng, tổ chức và khai thác nguồn tin điện tử .............................................................................. 70 2.7.1. Đánh giá hiệu quả của công tác xây dựng, tổ chức và khai thác nguồn tin điện tử. ...................................................................................................... 70 2.7.2. Nhận xét về công tác xây dựng, tổ chức và khai thác nguồn tin điện tử ....................................................................................................................... 74 CHƢƠNG 3: CÁC GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN CÔNG TÁC XÂY DỰNG, TỔ CHỨC VÀ KHAI THÁC NGUỒN TIN ĐIỆN TỬ TẠI TRUNG TÂM THÔNG TIN - THƢ VIỆN TRƢỜNG ĐẠI HỌC Y TẾ CÔNG CỘNG .......... 77 3.1. Hoàn thiện chính sách và chiến lƣợc phát triển nguồn tin điện tử ..... 78 3.1.1. Hoàn thiện chính sách phát triển nguồn tin điện tử ............................. 78 3.1.2. Chiến lƣợc phát triển nguồn tin điện tử ............................................... 79 3.2. Tăng cƣờng cơ sở vật chất, trang thiết bị phục vụ công tác xây dựng, tổ chức và khai thác nguồn tin điện tử .................................................................. 81 3.2.1. Tăng cƣờng máy móc trang thiết bị ..................................................... 82 3.2.2. Tăng cƣờng đƣờng truyền Internet, hệ thống mạng không dây ............. 83 3.3. Nâng cao trình độ cán bộ Trung tâm Thông tin - Thƣ viện và đào tạo ngƣời dùng tin ............................................................................................ 83 3.3.1. Nâng cao trình độ nghiệp vụ thông tin - thƣ viện cho cán bộ ............. 83 3.3.2. Đào tạo ngƣời dùng tin ........................................................................ 84 3.4. Chủ động bố trí kinh phí cần thiết hàng năm để phát triển nguồn tin điện tử ..................................................................................................... 85 3.5. Tăng cƣờng tuyên truyền về nguồn tin điện tử .................................... 85 3.6. Mở rộng quan hệ hợp tác với các TT-TV của các cơ sở đào tạo y tế trong và ngoài nƣớc ................................................................................................ 86 3.7. Một số giải pháp khác cho việc tổ chức và khai thác nguồn tin điện tử.......................................................................................................................86 KẾT LUẬN .............................................................................................................. 90 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................... 92 PHỤ LỤC ................................................................................................................. 95 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT STT TỪ VIẾT TẮT TỪ ĐẦY ĐỦ TIẾNG VIỆT 1 CSDL Cơ sở dữ liệu 2 CNTT Công nghệ thông tin 3 ĐH Đại học 4 NCKH Nghiên cứu khoa học 5 NTĐT Nguồn tin điện tử 6 TT-TV Thông tin- thƣ viện 7 TV Thƣ viện 8 YTCC Y tế Công cộng TIẾNG ANH 1 AACR2 Anglo - American Cataloguing Rules 2 Quy tắc biên mục Anh - Mỹ xuất bản lần 2 2 DDC Dewey Decimal Classification Khung phân loại thập phân Dewey 3 LAN Loacal Area Network Mạng máy tính cục bộ 4 OPAC Online Public Access Catalogs Mục lục truy cập công công trực tuyến DANH MỤC BẢNG, BIỂU ĐỒ, HÌNH Bảng 1.1: Sơ đồ các khóa đào tạo của Trƣờng ĐH YTCC ................................. 24 Bảng 1.2: Cơ cấu cán bộ của Trung tâm Thông tin Thƣ viện ............................. 30 Biểu đồ 2.1: Thống kê số lƣợng nguồn tin điện tử .............................................. 38 Biểu đồ 2.2: Tỷ lệ % CSDL tại Trung tâm TT-TV ĐH YTCC ........................... 39 Biểu đồ 2.3: Mục đích sử dụng NTĐT tại Trung tâm TT-TV ĐH YTCC .......... 71 Biểu đồ 2.4: Mức độ đáp ứng nội dung NTĐT tại Trung tâm TT-TV ĐH YTCC ............................................................................................................ 72 Biểu đồ 2.5: Mức độ đáp ứng các yếu tố cho việc truy cập, khai thác NTĐT .... 74 Hình 1.1: Sơ đồ cấu cơ cấu tổ chức Trƣờng Đại học Y tế công cộng ................. 26 Hình 2.1: Giao diện Website của Trung tâm TT-TV .......................................... 42 Hình 2.2: Màn hình các website liên kết với Trung tâm TTTV Trƣờng ĐH YTCC ............................................................................................................ 43 Hình 2.3: Giao diện chính của phân hệ Biên mục ............................................... 51 Hình 2.4: Biên mục nguồn tin điện tử ................................................................. 52 Hình 2.5: Giao diện phần nhập thông tin biên mục NTĐT ................................. 53 Hình 2.6: Giao diện cập nhật biểu ghi NTĐT ..................................................... 54 Hình 2.7: Giao diện cập nhật file trailer .............................................................. 54 Hình 2.8: Minh họa mẫu phiếu mục lục theo AACR2 ........................................ 56 Hình 2.9: Giao diện CSDL HINARI ................................................................... 57 Hình 2.10: Giao diện phân hệ sƣu tập số phần mềm Libol 6.0 ........................... 64 PHẦN MỞ ĐẦU 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI Ngày nay, chúng ta đang sống trong “thời đại thông tin” mà đặc trƣng nổi bật là việc sáng tạo, sử dụng và chia sẻ thông tin, tri thức đã trở thành nhu cầu tự thân của mỗi cá nhân, cộng đồng và toàn xã hội. Thông tin có vai trò quan trọng trong đáp ứng nhu cầu nhận thức, phát triển nhân cách, hoàn thiện và khẳng định bản thân của mỗi cá nhân trong xã hội. Có thể nói, thông tin gắn bó hữu cơ với sự tồn tại và phát triển của xã hội loài ngƣời, góp phần quan trọng cho sự tiến hóa và phát triển nhân loại. Trong nền kinh tế tri thức nhƣ hiện nay thì thông tin có vai trò to lớn trong sự phát triển về mọi mặt của các nƣớc trên thế giới, trong đó có Việt Nam. Sự ra đời và phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin đã tác động lớn đến mọi ngành nghề trong xã hội, đặc biệt trong giáo dục. Với việc kết nối mạng toàn cầu qua Internet, việc tiếp cận, khai thác và chia sẻ nguồn tin, tri thức của nhân loại trở nên khả thi và trong tầm tay đối với mọi ngƣời, ở mọi nơi và mọi lúc. Giáo dục từ xa đã trở thành một thế mạnh của thời đại, tạo nên một nền giáo dục mở phi khoảng cách thích ứng với nhu cầu của từng ngƣời học. Đây là hình thức học tập ở mọi nơi, mọi lúc và cho mọi ngƣời, trở thành một giải pháp hiệu quả nhất để đáp ứng các yêu cầu ngày càng tăng của xã hội về giáo dục và đào tạo. Đối với ngành thƣ viện, những thành tựu của công nghệ thông tin nhƣ: xuất bản điện tử, công nghệ đa phƣơng tiện (multimedia), Internet và world wide web, trang thông tin, cổng điện tử đã và đang hỗ trợ đắc lực cho các thƣ viện và cơ quan thông tin đƣa ra những sản phẩm, dịch vụ và phƣơng pháp quản trị thông tin hữu hiệu, tạo ra những cơ hội hết sức phong phú cho việc truy nhập và chia sẻ thông tin, xây dựng và phát triển thƣ viện điện tử, thƣ viện số. 1 Phát triển từ thƣ viện truyền thống thành thƣ viện điện tử đang là xu hƣớng tất yếu ở tất cả các thƣ viện Đại học của các nƣớc trên thế giới và Việt Nam. Các nguồn tin điện tử của những thƣ viện điện tử hay thƣ viện số đang đóng vai trò quan trọng trong hoạt động thông tin - thƣ viện, do có nhiều ƣu thế vƣợt trội và đáp ứng đƣợc nhiều hơn nhu cầu tin của ngƣời dùng tin hiện nay. Trƣờng Đại học Y tế Công cộng (ĐHYTCC) là một trong những trƣờng Đại học đào tạo chuyên ngành Y từ cử nhân y tế công cộng, thạc sĩ quản lý bệnh viện và tiến sĩ y tế công cộng. Trƣờng còn đƣợc coi là một trong những cơ sở hàng đầu về mở rộng, phát huy hợp tác quốc tế nhằm nâng cao chất lƣợng đội ngũ giảng viên, phát triển chƣơng trình giảng dạy, tăng cƣờng môi trƣờng làm việc tƣơng tác có hiệu quả của mình. Trung tâm Thông tin- Thƣ viện Trƣờng ĐH Y tế Công cộng đƣợc quan tâm đầu tƣ phát triển để trở thành một trong những Trung tâm Thông tin Thƣ viện điện tử hiện đại trong mạng lƣới các thƣ viện Đại học ở nƣớc ta. Hiện nay, trƣớc nhu cầu đào tạo mới của Nhà trƣờng và để phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu của sinh viên, giảng viên, nghiên cứu sinh trong Trƣờng, Trung tâm Thông tin -Thƣ viện đang đảm bảo việc thu thập, lƣu trữ và cung cấp thông tin khoa học về y tế công cộng, cũng nhƣ hỗ trợ khai thác hiệu quả những nguồn tin điện tử phục vụ cán bộ, giảng viên, sinh viên nhà trƣờng cũng nhƣ các bạn đọc bên ngoài quan tâm. Tuy nhiên, trƣớc yêu cầu thực tế về nguồn học liệu phục vụ các cấp, ngành đào tạo đang ngày càng mở rộng của Nhà trƣờng, thực hiện chuyển đổi phƣơng thức đào tạo theo học chế tín chỉ trên cơ sở ứng dụng CNTT, triển khai đào tạo trực tuyến từ xa ( E-Learning), hỗ trợ và chia sẻ nguồn tin với các cơ sở đào tạo khác … đòi hỏi hoạt động của Trung tâm Thông tin - Thƣ viện Trƣờng Đại học Y tế Công cộng phải đổi mới một cách toàn diện, từ mô hình tổ chức hoạt động đến việc cải tiến phƣơng thức tổ chức dịch vụ thông 2 tin, đặc biệt là phải tăng cƣờng nguồn tin, tri thức cần thiết để đáp ứng đƣợc mọi nhu cầu kiểm soát, khai thác thông tin phục vụ việc đào tạo, nghiên cứu khoa học, cũng nhƣ đáp ứng nhu cầu đổi mới trong quản lý và phát triển chung của Nhà trƣờng. Từ yêu cầu trên, việc phát triển nguồn tin điện tử là một trong các nhiệm vụ chiến lƣợc trong quá trình hiện đại hóa Trung tâm Thông tin- Thƣ viện, là nền tảng để phát triển nguồn tin hƣớng tới xây dựng Trung tâm học liệu chuyên cung cấp, phục vụ nguồn tin điện tử, góp phần giải quyết các vấn đề về đổi mới và nâng cao chất lƣợng đào tạo, nghiên cứu của Trƣờng Đại học YTCC. Đề tài “Xây dựng, tổ chức và khai thác nguồn tin điện tử tại Thư viện Trường Đại học Y tế Công cộng” đƣợc tác giả luận văn lựa chọn tuy không phải đề tài nghiên cứu hoàn toàn mới, song có tính cấp bách và thiết thực, trực tiếp góp phần hoàn thiện và phát triển nguồn tin điện tử, nâng cao chất lƣợng phục vụ thông tin - thƣ viện cho hoạt động đào tạo, nghiên cứu và quản lý của Trƣờng Đại học Y tế Công cộng trong giai đoạn mới hiện nay. 2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU Theo hƣớng nghiên cứu của đề tài ở trong và ngoài nƣớc đã có một số công trình mang tính nghiên cứu ứng dụng, điều tra thực tiễn tại một số các cơ quan TT-TV cụ thể nhƣ sau: Về vấn đề xây dựng thư viện điện tử và số hóa tài liệu có thể kể tới các công bố nhƣ “Xây dựng Thƣ viện điện tử và vấn đề số hóa tài liệu ở Việt Nam” (Tạp chí Thông tin- tƣ liệu, số 2, 2005) của ThS. Nguyễn Tiến Đức; “Phát triển nội dung số ở Việt Nam: những nguyên tắc chỉ đạo” (Tạp chí Thông tin và tƣ liệu, số 1, 2000) của TS Tạ Bá Hƣng; “Thƣ viện điện tử trƣờng ĐH Tổng hợp Amsterdam và vấn đề xây dựng thƣ viện điện tử Việt Nam” (Tạp chí Thông tin tƣ liệu, số 3, 2004) của tác giả Nguyễn Thị Huệ... 3 Các bài viết trên đã xem xét khía cạnh cấu trúc, hạ tầng cơ sở kỹ thuật và phát triển kho tƣ liệu số hóa của thƣ viện điện tử, cũng nhƣ các tiền đề về pháp lý, tổ chức và kinh nghiệm để triển khai số hóa tại các cơ quan thông tin- thƣ viện. Các tài liệu nói trên cũng đề cập tới nhóm cơ sở dữ liệu và các biện pháp để thực hiện việc tạo lập nguồn tin số, vấn đề xây dựng kho tài liệu số hóa và phát triển các mối liên kết, chia sẻ của các thƣ viện khi xây dựng thƣ viện điện tử ở VN. Vấn đề chính sách phát triển nguồn tin có “Phƣơng pháp luận xây dựng chính sách phát triển nguồn tin” (Tạp chí Thông tin và tƣ liệu số 1, 2001) của TS Nguyễn Viết Nghĩa; “Phát triển thông tin để trở thành nguồn lực” (tạp chí Thông tin và tƣ liệu số 1, 2005) của PGS. TS Nguyễn Hữu Hùng. Các bài viết trên đã khẳng định vị trí quan trọng trong chính sách phát triển nguồn tin đối với việc tạo nguồn, xây dựng hệ thống các kho tài liệu của các thƣ viện và cơ quan thông tin; phân tích hệ thống thông tin khoa học và công nghệ quốc gia từ phƣơng diện nguồn tin cũng nhƣ luận chứng và trình bày các giải pháp tạo lập môi trƣờng thông tin đề phát triển nguồn lực thông tin trong điều kiện ở Việt Nam. Về vấn đề tổ chức và bảo quản tài liệu số có bài viết “Hệ thống kiến thức về Thƣ viện số” (Digital Library Federation and The council on library and information resources, 2000) của tác giả Gail Hodge; Các biện pháp khuyến khích để bảo quản tài liệu kỹ thuật số… (The Incentives to Presever Digital materials: Roles, Scenarios and Economic Decision- Making) (http://www.oclc.org, 2003) của tác giả Brian F. Lavoie; Báo cáo về Kho lƣu trữ kỹ thuật số đáng tin cậy: Các thuộc tính và trách nhiệm (Trusted Digital Repositories: Attributes and Responsibilities: An RLG - OCLC Report) (http://www.rgl.org, 2002) của Nhóm nghiên cứu về thƣ viện… Các bài viết và báo cáo này đều đã trình bày về vai trò, một số vấn đề trong hoạt động tổ chức và bảo quản tài liệu số. 4 Về vấn đề chia sẻ nguồn tin, bài viết “Một số vấn đề thiết lập hình thức mƣợn, chia sẻ tài liệu, thông tin giữa các thƣ viện Việt Nam” (Kỷ yếu hội thảo khoa học TVVN, 2006) đề cập tới việc thiết lập hình thức mƣợn, chia sẻ tài liệu, thông tin giữa các TV Việt Nam trong giai đoạn hội nhập và phát triển đất nƣớc. Một số hội nghị, hội thảo đƣợc tổ chức nhằm thảo luận về vấn đề này nhƣ: Hội nghị quốc tế Thƣ viện số châu Á lần thứ XI năm 2008; Hội thảo “Phát triển và chia sẻ nguồn tài nguyên số trong các thƣ viện Đại học và nghiên cứu” (2009) do Hội Thƣ viện Việt Nam tổ chức; Hội thảo “Nâng cao năng lực xây dựng tài nguyên số cho cán bộ thƣ viện trƣờng Đại học, cao đẳng” (2011)… Trên thực tế, cũng có một số luận văn thạc sĩ chuyên ngành Khoa học Thông tin Thƣ viện nghiên cứu vấn đề này nhƣ: “Tăng cƣờng nguồn tin điện tử tại Trung tâm Thông tin khoa học và công nghệ quốc gia” (2006) của tác giả Lê Thế Long; “Phát triển và quản lý nguồn lực thông tin số tại TT TT-TV Trƣờng Đại học Kiến Trúc Hà Nội (2008) của tác giả Hoàng Sơn Công; “Phát triển nguồn tài nguyên số hóa toàn văn tại Thƣ viện Trƣờng ĐH Hà Nội” (2009) của tác giả Lê Thị Vân Nga; “Nghiên cứu và khai thác phát triển nguồn học liệu số tại Trƣờng Đại học Sƣ phạm HN trong giai đoạn đổi mới giáo dục” (2009) của tác giả Vũ Văn Thƣờng; “Xây dựng và phát triển nguồn lực thông tin điện tử ở Học viện Hậu cần” của tác giả Lê Anh Tiến; “Phát triển nguồn lực thông tin số tại Thƣ viện trƣờng ĐH Ngoại Thƣơng HN” (2011) của tác giả Hoàng Vũ. Trong những công trình kể trên, hầu hết các tác giả đã trình bày cơ sở lý luận và thực tiễn về nguồn lực thông tin điện tử, công tác tổ chức và khai thác nguồn tin điện tử; hiện trạng công tác xây dựng, khai thác và một số giải pháp tăng cƣờng nguồn tin điện tử. Nhƣng chƣa có một nghiên cứu nào giải 5 quyết vấn đề nói trên đối với Trƣờng ĐH Y tế Công cộng. Đây là một đề tài không trùng lặp với bất kỳ đề tài nghiên cứu nào đã đƣợc thực hiện ở trong và ngoài nƣớc. 3. MỤC TIÊU VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU Mục tiêu nghiên cứu: Luận văn có mục tiêu nghiên cứu và đề xuất các giải pháp phát triển công tác xây dựng, tổ chức và khai thác nguồn tin điện tử tại Trung tâm Thông tin- Thƣ viện Trƣờng ĐH Y tế Công cộng góp phần nâng cao chất lƣợng công tác đào tạo, nghiên cứu và quản lý tại Trƣờng Đại học Y tế Công cộng trong giai đoạn mới hiện nay. Nhiệm vụ nghiên cứu: Thực hiện mục tiêu nghiên cứu trên, luận văn có nhiệm vụ giải quyết các vấn đề sau: - Nghiên cứu cơ sở lý luận về nguồn tin điện tử; - Làm rõ vai trò của nguồn tin điện tử đối với các hoạt động của nhà trƣờng; - Tìm hiểu đặc điểm nhu cầu tin của ngƣời dùng tin về nguồn tin điện tử tại Trung tâm Thông tin- Thƣ viện; - Khảo sát, phân tích, đánh giá thực trạng xây dựng, tổ chức và khai thác nguồn tin điện tử tại Trung tâm Thông tin- Thƣ viện - Nghiên cứu và đề xuất các giải pháp phát triển công tác xây dựng, tổ chức và khai thác hiệu quả nguồn tin điện tử tại Trung tâm TT-TV Trƣờng Đại học Y tế công cộng. 4. ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là: thực trạng xây dựng, tổ chức và khai thác các nguồn tin điện tử. Tìm hiểu cách thức xây dựng và phát triển nguồn tin điện tử tại Trung tâm Thông tin- Thƣ viện trƣờng ĐH Y tế Công cộng. 6 5. PHẠM VI NGHIÊN CỨU Phạm vi không gian: Trung tâm Thông tin- Thƣ viện ĐH Y tế Công cộng. Phạm vi thời gian nghiên cứu: từ năm 2006 đến nay. 6. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Phƣơng pháp luận: Luận văn vận dụng phƣơng pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác- Lê nin và tƣ tƣởng Hồ Chí Minh, dựa trên quan điểm đƣờng lối chính sách của Đảng và Nhà nƣớc về công tác thông tin- thƣ viện, phát triển khoa học công nghệ, giáo dục và đào tạo. Các chỉ thị, nghị quyết của Đảng và Nhà nƣớc về đƣờng lối phát triển sự nghiệp thông tin-thƣ viện. Phƣơng pháp nghiên cứu cụ thể: - Phân tích, tổng hợp tài liệu, số liệu. - Phƣơng pháp thống kê, so sánh, suy luận. - Khảo sát bằng bảng hỏi. 7. ĐÓNG GÓP CỦA ĐỀ TÀI Về mặt lý luận: Góp phần làm rõ và khẳng định vị trí quan trọng của công tác xây dựng, tổ chức và khai thác nguồn tin điện tử trong hoạt động TTTV và vai trò của nó trong việc nâng cao hiệu quả hoạt động của cơ quan TTTV trong xu thế mới. Về mặt thực tiễn: Trên cơ sở khảo sát thực trạng nguồn tin điện tử của Trung tâm Thông tin- Thƣ viện trƣờng Đại học Y tế Công cộng, xác định phƣơng hƣớng và đề xuất những giải pháp phát triển nguồn tin điện tử phục vụ công tác nghiên cứu và đào tạo của trƣờng ĐH Y tế Công cộng. Nghiên cứu cách thức tạo lập, phát triển, tổ chức, quản lý tài liệu điện tử nhằm nâng cao chất lƣợng nguồn tin điện tử và phục vụ khai thác có hiệu quả nhất. Vận dụng kinh nghiệm hợp tác, chia sẻ nguồn lực thông tin của một số thƣ viện 7 Đại học ở trong và nƣớc ngoài để mở rộng nguồn tài nguyên thông tin thƣ viện nhằm từng bƣớc đáp ứng tốt nhất nhu cầu thông tin phục vụ cho công tác đào tạo và nghiên cứu của Trƣờng ĐH Y tế Công cộng. 8. BỐ CỤC Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và danh mục các tài liệu tham khảo, luận văn đƣợc xây dựng gồm 3 chƣơng: CHƢƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VÀ VAI TRÒ CỦA NGUỒN TIN ĐIỆN TỬ ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG ĐÀO TẠO, NGHIÊN CỨU KHOA HỌC TẠI TRƢỜNG ĐẠI HỌC Y TẾ CÔNG CỘNG CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG CÔNG TÁC XÂY DỰNG, TỔ CHỨC VÀ KHAI THÁC NGUỒN TIN ĐIỆN TỬ TẠI TRUNG TÂM THÔNG TIN THƢ VIỆN TRƢỜNG ĐẠI HỌC Y TẾ CÔNG CỘNG CHƢƠNG 3: CÁC GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN CÔNG TÁC XÂY DỰNG, TỔ CHỨC VÀ KHAI THÁC NGUỒN TIN ĐIỆN TỬ TẠI TRUNG TÂM THÔNG TIN THƢ VIỆN TRƢỜNG ĐẠI HỌC Y TẾ CÔNG CỘNG 8 CHƢƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VÀ VAI TRÕ CỦA NGUỒN TIN ĐIỆN TỬ ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG ĐÀO TẠO, NGHIÊN CỨU KHOA HỌC TẠI TRƢỜNG ĐẠI HỌC Y TẾ CÔNG CỘNG 1.1. Khái quát chung về nguồn tin điện tử 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản  Nguồn tin Ngày nay, trong hoạt động TT-TV, cùng với thuật ngữ “vốn tài liệu” là sự xuất hiện thuật ngữ “nguồn tin”. Ở một khía cạnh nào đó nguồn tin có thể đƣợc hiểu là vốn tài liệu nhƣng không chỉ là vốn tài liệu hiện có tại cơ quan, đơn vị nhất định mà là vốn tài liệu có thể huy động, chia sẻ từ nhiều nơi nhằm đáp ứng các yêu cầu tin cụ thể. Nguồn tin tồn tại dƣới nhiều vật mang tin và con ngƣời có thể khai thác và sử dụng chúng theo nhiều cách khác nhau với các mục đích khác nhau. Có nhiều định nghĩa khác nhau về nguồn tin: - Theo nghĩa rộng, nguồn tin tƣơng đƣơng với tiềm lực thông tin. Theo nghĩa này, nguồn tin bao gồm bản thân nguồn tin và các yếu tố khác nhau tạo nên hoạt động thông tin nhƣ cơ sở vật chất, kinh phí và nhân lực. - Theo nghĩa hẹp, nguồn tin đƣợc hiểu là đối tƣợng phát triển, truy cập, khai thác, sử dụng, quản trị và chia sẻ nhằm đáp ứng nhu cầu tin của nhóm ngƣời dùng tin nhất định. Nguồn tin đƣợc phát triển, tổ chức, quản lý, kiểm soát để có thể truy cập và chia sẻ dễ dàng. Nguồn tin bao gồm: các dữ liệu đƣợc thể hiện dƣới dạng văn bản, số, hình ảnh hoặc âm thanh đƣợc ghi lại trên phƣơng tiện theo quy ƣớc hoặc không theo quy ƣớc, các sƣu tập kiến thức của con ngƣời, những kiến thức của tổ chức có thể truy cập và có giá trị cho ngƣời sử dụng. Nguồn tin là phần cốt lõi của tiềm lực thông tin, đƣợc kiểm soát giúp con ngƣời có thể truy cập, tìm kiếm, khai thác sử dụng đƣợc và phục vụ cho các mục đích khác nhau trong hoạt động của con ngƣời. Theo đó, nguồn tin là 9 sản phẩm trí tuệ, là sản phẩm lao động khoa học, kiến thức, suy nghĩ, sáng tạo của con người, phản ánh những thông tin được kiểm soát và ghi lại dưới một dạng vật chất nào đó.  Nguồn lực thông tin Muốn khai thác và sử dụng nguồn tin hợp lý, đòi hỏi nguồn tin phải đƣợc quản trị, đƣợc quản lý. Quản lý thông tin là phải đƣa thông tin vào sử dụng, quay vòng và đƣa thông tin đến đúng với ngƣời dùng tin (NDT) giúp họ tạo ra những sản phẩm mới. Với cách quản lý nhƣ vậy, thông tin chính là tài sản, là nguồn lực của xã hội. Nguồn lực thông tin khác hẳn với các loại nguồn lực khác trong xã hội. Nếu nhƣ các nguồn lực khác càng sử dụng nhiều càng cạn kiệt thì ngƣợc lại, nguồn lực thông tin càng dùng nhiều, càng phong phú và càng có tính giá trị gia tăng vì mỗi ngƣời dùng thông tin lại tạo ra thông tin mới. Nguồn lực thông tin phản ánh một phần kết quả hoạt động sáng tạo của con người, một bộ phận của tiềm lực thông tin được kiểm soát, tổ chứcgiúp cho con người có thể dễ dàng truy cập, khai thác và sử dụng phục vụ cho các mục tiêu phát triển.[18] Nguồn lực thông tin và thông tin tiềm năng cần đƣợc phân biệt rõ ràng. Thông tin tiềm năng là thông tin tồn tại ở dạng tự nhiên và xã hội, nhƣng để khai thác đƣợc phải đƣa vào quản lý thông qua thu thập, xử lý, lƣu trữ và có thể truy nhập tới đƣợc. Những thông tin đã đƣợc quản lý, kiểm soát phục vụ đƣợc cho lợi ích phát triển thì đƣợc gọi là nguồn lực thông tin. Đối với những nƣớc đang phát triển việc biến thông tin tiềm năng thành nguồn lực thông tin là một vấn đề rất khó khăn và phức tạp. Do vậy mỗi quốc gia cần phải có chiến lƣợc biến những thông tin tiềm năng thành nguồn lực thông tin và đƣa chúng vào sử dụng, khai thác phục vụ các mục tiêu phát triển kinh tế-xã hội. 10  Tài liệu điện tử Thuật ngữ “tài liệu điện tử” đã xuất hiện vào đầu những năm 1990, tại thời điểm đó, trong các sách trong nƣớc và nƣớc ngoài có các thuật ngữ đƣợc chấp nhận chung là “tài liệu đọc đƣợc bằng máy”, “tài liệu trên vật mang là máy tính (từ tính)”, “tài liệu đƣợc máy tính dẫn hƣớng” và “đồ họa máy tính”. Cụ thể từ đó tới nay có rất nhiều định nghĩa về tài liệu điện tử: - Ở nƣớc Nga, khái niệm tài liệu điện tử lần đầu tiên xuất hiện trong Luật liên bang về “Chữ ký điện tử số”: “tài liệu điện tử - đó là tài liệu mà thông tin của nó được thể hiện dưới dạng điện tử - số”. Định nghĩa này không ràng buộc khái niệm “tài liệu điện tử” với cả những vật mang tin đặc biệt (ví dụ nhƣ máy tính) lẫn các phƣơng tiện bảo mật thông tin và chứng nhận tác giả (ví dụ nhƣ chữ ký điện tử số), nó còn tạo sự nhấn mạnh cơ bản vào phƣơng pháp diễn đạt thông tin.[5] - Theo định nghĩa của Lƣu trữ quốc gia Mỹ, tài liệu điện tử, đó là tài liệu chứa đựng thông tin số, đồ thị và văn bản có thể đƣợc ghi trên bất cứ vật mang máy tính nào (nghĩa là chứa thông tin đƣợc ghi dƣới hình thức thích hợp cho xử lý chỉ nhờ sự hỗ trợ của máy tính) - Cũng có một số khái niệm khác đƣợc đƣa ra nhƣ: + Tài liệu điện tử là toàn bộ tài liệu do cơ quan, tổ chức tạo ra dƣới dạng điện tử, đƣợc xem nhƣ một hệ thống thông tin điện tử và đƣợc hỗ trợ bằng các phƣơng tiện kỹ thuật điện tử; + TLĐT là tài liệu đƣợc tạo ra, gửi, truyền và nhận đƣợc hoặc lƣu trữ bằng phƣơng tiện điện tử; + TLĐT là những phiên bản trong máy tính của các tài liệu truyền thống đƣợc tạo ra và lƣu trữ bởi các cơ quan, tổ chức; + TLĐT là tài liệu mà thông tin của nó đƣợc thể hiện dƣới dạng điện tử, đƣợc tạo ra, chuyển giao và lƣu trữ bằng các phƣơng tiện điện tử hoặc trong môi trƣờng điện tử; 11 + Tài liệu điện tử là một hình thức trình bày tài liệu dƣới dạng tập hợp các thực hiện liên quan với nhau trong môi trƣờng điện tử và các thực hiện liên quan với nhau tƣơng ứng với chúng trong môi trƣờng số. Tóm lại, tuy các định nghĩa trên đây về tài liệu điện tử phản ánh các cách tiếp cận khác nhau nhƣng chúng đều có chung các yếu tố cơ bản nhƣ nội dung thông tin, vật mang điện tử, cách thức thể hiện và phƣơng thức xử lý, lƣu trữ, bảo quản, phổ biến bằng phƣơng tiện điện tử, kỹ thuật số. Theo tác giả luận văn, tài liệu điện tử chính là nội dung thông tin đƣợc tạo ra, thu thập, xử lý, bảo quản và phổ biến bằng phƣơng tiện điện tử, kỹ thuật số, có khả năng chia sẻ, trao đổi trong môi trƣờng nối mạng. Cách hiểu về tài liệu điện tử nhƣ thế này cũng phù hợp với xu hƣớng phát triển của ngành công nghiệp thông tin hiện đại, trong đó có bộ phận cốt lõi là phát triển nội dung thông tin (content).  Nguồn tin điện tử + Theo nghĩa hẹp: khái niệm “Nguồn tin điện tử” là các loại tài liệu nhƣ sách, báo, tạp chí, các trang Web, các cơ sở dữ liệu (CSDL) đƣợc bao gói hay đƣợc lƣu trữ trên các vật mang tin mà ngƣời ta chỉ có thể tiếp cận chúng thông qua các phƣơng tiện điện tử nhƣ máy tính. Theo nghĩa này thì “Nguồn tin điện từ’ sẽ không bao gồm các phần mềm máy tính nhƣ hệ điều hành, phần mềm tiện ích, hệ quản trị CSDL, các chƣơng trình máy tính chuyên dụng hay các trang thông tin đặc biệt nhƣ phim ảnh, âm nhạc đã đƣợc số hóa.[6] +Theo nghĩa rộng: “Nguồn tin điện từ’ ngoài các tài liệu nhƣ sách điện tử, báo điện tử, CSDL còn bao gồm các phần mềm, các chƣơng trình chạy trên máy tính, các file multimedia, các trang Web,... tức là tất cả những gì có thể đọc đƣợc, truy cập đƣợc thông qua máy tính hay mạng máy tính điện tử. Quan niệm này đƣợc nhiều ngƣời đồng tình và ủng hộ, nó phản ánh đúng bản chất của khái niệm “điện tử’ hay “số hóa”.[6] 12