Tài liệu Xây dựng nông thôn mới trên địa bàn huyện lâm bình, tỉnh tuyên quang

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ ---------------- HOÀNG ANH ĐÀO XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN LÂM BÌNH, TỈNH TUYÊN QUANG LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ KINH TẾ Chƣơng trình định hƣớng thực hành HÀ NỘI, NĂM 2016 i ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ --------------------- HOÀNG ANH ĐÀO XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN LÂM BÌNH – TỈNH TUYÊN QUANG Chuyên ngành: Quản lý kinh tế Mã số: 60 34 04 10 LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ KINH TẾ CHƢƠNG TRÌNH ĐỊNH HƢỚNG THỰC HÀNH NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. LÊ KIM SA Hà Nội – 2016 ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu do tôi thực hiện dưới sự hướng dẫn của thầy giáo hướng dẫn khoa học. Các số liệu và trích dẫn được sử dụng trong quá trình nghiên cứu luận văn là trung thực và đáng tin cậy. Tôi cũng xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đã được chỉ rõ nguồn gốc. iii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành chương trình đào tạo thạc sỹ Quản lý kinh tế tại trường Đại học kinh tế, được sự đồng ý của Khoa Kinh tế chính trị, Trường Đại học kinh tế và sự nhất trí của giảng viên hướng dẫn TS. Lê Kim Sa, tôi đã tiến hành thực hiện luận văn thạc sỹ Quản lý kinh tế với đề tài: “Xây dựng Nông thôn mới trên địa bàn huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang”. Trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn này, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, giúp đỡ quý báu của các quý thầy cô, các anh chị trong tập thể lớp. Với lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tôi xin được bày tỏ lời cảm ơn chân thành tới: Ban giám hiệu trường Đại học kinh tế - ĐHQGHN, Khoa kinh tế chính trị và các thầy cô giáo đã tạo mọi điều kiện thuận lợi giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn; TS. Lê Kim Sa, người thầy đã hết lòng giúp đỡ, hướng dẫn và tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành luận văn này; Xin gửi lời cảm ơn tới những ý kiến đóng góp và sự động viên của gia đình, bạn bè, các anh/chị trong lớp cao học QLKT3-K23 trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu luận văn thạc sỹ; Xin chân thành cảm ơn các thầy cô trong hội đồng chấm luận văn đã cho tôi những đóng góp quý báu để hoàn thiện bài luận văn này. Cuối cùng xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới tất cả các tác giả của những cuốn sách, bài viết, công trình nghiên cứu và website hữu ích được đề cập trong danh mục tài liệu tham khảo của luận văn này. Hà Nội, tháng 11 năm 2016 Hoàng Anh Đào iv MỤC LỤC DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ....................................................................... vii DANH MỤC BẢNG .............................................................................................. viii DANH MỤC HÌNH ............................................................................................... viii MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài ....................................................................................1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................2 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................3 4. Kết cấu của luận văn .........................................................................................3 CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI .......................................4 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài ................................4 1.1.1. Tình hình nghiên cứu ngoài nước về nông nghiệp, nông thôn và xây dựng nông thôn mới.................................................................................................................... 4 1.1.2. Tình hình nghiên cứu trong nước về nông nghiệp, nông thôn và xây dựng nông thôn mới.................................................................................................................... 6 1.2. Cơ sở lý luận về xây dựng nông thôn mới ....................................................9 1.2.1. Các khái niệm .......................................................................................................... 9 1.2.2. Sự cần thiết phải đẩy mạnh xây dựng nông thôn mới ..................................... 11 1.2.3. Vai trò của xây dựng nông thôn mới trong sự phát triển kinh tế - xã hội ...... 14 1.2.4. Nội dung xây dựng nông thôn mới..................................................................... 16 1.2.5. Các tiêu chí đánh giá việc thực hiện Chương trình xây dựng nông thôn mới ........................................................................................................................................... 24 1.2.6. Những nhân tố ảnh hưởng đến xây dựng nông thôn mới ................................ 26 1.3. Cơ sở thực tiễn về xây dựng nông thôn mới ...............................................30 1.3.1. Chương trình xây dựng nông thôn mới ở Việt Nam ........................................ 30 1.3.2. Kinh nghiệm xây dựng nông thôn mới ở một số địa phương ......................... 32 1.3.3. Những bài học kinh nghiệm cho huyện Lâm Bình trong xây dựng Nông thôn mới............................................................................................................................ 39 CHƢƠNG 2 PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU LUẬN VĂN ..............................41 2.1. Phƣơng pháp thu thập dữ liệu .....................................................................41 2.1.1. Phương pháp logic - lịch sử................................................................................. 41 2.1.2. Phương pháp thu thập dữ liệu thứ cấp .............................................................. 42 2.2. Phƣơng pháp xử lý dữ liệu ...........................................................................44 v 2.2.1. Phương pháp trừu tượng hóa khoa học ............................................................ 44 2.2.2. Phương pháp phân tích và tổng hợp .................................................................. 45 2.2.3. Phương pháp so sánh ........................................................................................... 46 2.2.4. Phương pháp nghiệp vụ xử lý số liệu ................................................................. 46 CHƢƠNG 3 THỰC TRẠNG CHƢƠNG TRÌNH XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN LÂM BÌNH – TỈNH TUYÊN QUANG ..........47 3.1. Giới thiệu chung về huyện Lâm Bình – Tuyên Quang ..............................47 3.1.1. Vị trí địa lý và điều kiện tự nhiên ........................................................................ 47 3.1.2. Điều kiện Kinh tế - xã hội .................................................................................... 49 3.2. Phân tích thực trạng thực hiện chƣơng trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới trên địa bàn huyện Lâm Bình giai đoạn 2011-2015 ................51 3.2.1. Thực trạng công tác lập kế hoạch....................................................................... 51 3.2.2. Thực trạng tổ chức thực hiện Chương trình..................................................... 56 3.2.3. Thực trạng công tác kiểm tra, giám sát .............................................................. 78 3.3. Một số đánh giá chung về Chƣơng trình xây dựng nông thôn mới trên địa bàn huyện Lâm Bình giai đoạn 2011-2015 ..................................................80 3.3.1. Những thành tựu đạt được .................................................................................. 80 3.3.2. Những hạn chế và nguyên nhân ........................................................................ 83 CHƢƠNG 4 ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP ĐẨY MẠNH XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN LÂM BÌNH GIAI ĐOẠN 2016-2020 ..............87 4.1. Định hƣớng xây dựng nông thôn mới của huyện Lâm Bình giai đoạn 2016-2020 ...............................................................................................................................87 4.2. Một số giải pháp đẩy mạnh xây dựng nông thôn mới trên địa bàn huyện Lâm Bình giai đoạn 2016-2020 ...........................................................................89 4.2.1. Tiếp tục thực hiện cuộc vận động xã hội sâu rộng về xây dựng nông thôn mới ........................................................................................................................................... 89 4.2.2. Tiếp tục bổ sung, hoàn thiện hệ thống cơ chế chính sách ............................... 91 4.2.3. Tiếp tục xây dựng kết cầu hạ tầng kinh tế - xã hội và đa dạng hóa các nguồn vốn đầu tư phục vụ xây dựng NTM .............................................................................. 92 4.2.4. Thay đổi tư duy xây dựng nông thôn mới - Đẩy mạnh các tiêu chí mềm, phát triển kinh tế và nâng cao đời sống nhân dân............................................................... 93 4.2.5. Lựa chọn lộ trình xây dựng nông thôn mới phù hợp với từng xã .................. 95 KẾT LUẬN ..............................................................................................................97 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...............................................................99 vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT STT Viết tắt Từ đầy đủ 1. BĐKH Biến đổi khí hậu 2. CNH Công nghiệp hóa 3. HĐH Hiện đại hóa 4. HĐND Hội đồng nhân dân 5. KT-XH Kinh tế - xã hội 6. MTQG Mục tiêu quốc gia 7. NTM Nông thôn mới 8. THCS Trung học cơ sở 9. THPT Trung học phổ thông 10. UBND Ủy ban nhân dân 11. VHTT&DL Văn hóa-Thể thao và du lịch 12. XHCN Xã hội chủ nghĩa vii DANH MỤC BẢNG Số TT Tên bảng 1. Bảng 3.1: Thực trạng hoàn thành tiêu chí 4 của các xã trên Trang 61 địa bàn huyện Lâm Bình 2. Bảng 3.2: Thực trạng giảm nghèo của các xã trên địa bàn 68 huyện Lâm Bình DANH MỤC HÌNH Số TT 1. Tên hình Hình 1.1: Quy trình tổ chức quản lý và thực hiện Chương Trang 18 trình MTQG xây dựng NTM giai đoạn 2010-2020 2. Hình 3.1: Các nguồn vốn xây dựng NTM huyện Lâm Bình giai đoạn 2011-2015 viii 82 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong quan điểm xây dựng và phát triển đất nước xã hội chủ nghĩa, Đảng Cộng Sản Việt Nam đã khẳng định nông nghiệp, nông thôn và nông dân là ba lĩnh vực có mối quan hệ hữu cơ không thể tách rời, có vị trí chiến lược đặc biệt quan trọng trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, là cơ sở và lực lượng chủ yếu của phát triển bền vững. Nông thôn chiếm trên 70% diện tích và dân số nước ta (Báo Nhân dân 2014). Sản xuất nông nghiệp luôn gắn liền với quá trình phát triển của dân tộc và ngày càng khẳng định được vị thế trong sự phát triển chung của đất nước. Đến nay, tuy quá trình đô thị hóa đã và đang diễn ra mạnh mẽ nhưng vẫn còn hơn 68,8% lực lượng lao động làm việc ở vùng nông thôn. Cơ cấu kinh tế Việt Nam vẫn đang tiếp tục chuyển dịch theo hướng công nghiệp hiện đại, song nông nghiệp vẫn đóng góp 17% GDP và trên 10% giá trị kim ngạch xuất khẩu (Tổng cục thống kê năm 2015). Trong quá trình xây dựng và phát triển đất nước, đến nay nông thôn Việt Nam đã có nhiều đổi mới tích cực, song cũng còn nhiều hạn chế cần khắc phục và giải quyết. Hội nghị lần thứ 7, Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa X đã ra nghị quyết số 26-NQ/TW về nông nghiệp, nông dân và nông thôn đề ra mục tiêu “Xây dựng nông thôn mới có kết cầu hạ tầng kinh tế - xã hội hiện đại; cơ cấu kinh tế và các hình thức tổ chức sản xuất hợp lý, gắn nông nghiệp với phát triển nhanh công nghiệp, dịch vụ đô thị theo quy hoạch; xã hội nông thôn ổn định, giàu bản sắc văn hóa dân tộc; dân trí được nâng cao, môi trường sinh thái được bảo vệ; hệ thống chính trị ở nông thôn dưới sự lãnh đạo của Đảng được tăng cường”. Thủ tướng chính phủ cũng đã ban hành bộ tiêu chí quốc gia về nông thôn mới và phê duyệt chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2010 – 2020. Được thành lập từ ngày 28/01/2011 theo Nghị quyết số 07/NQ-CP của Chính phủ, Lâm Bình là huyện vùng cao, vùng sâu xa của tỉnh Tuyên Quang với đại bộ phận diện tích và dân số thuộc lĩnh vực nông nghiệp – nông thôn. Xây dựng và 1 hoàn thiện kết cấu hạ tầng nông nghiệp, nông thôn đã, đang và sẽ là yêu cầu cấp thiết nhằm phát triển kinh tế - xã hội và ổn định đời sống nhân dân huyện Lâm Bình. Thực tế cho thấy, trong những năm qua, huyện Lâm Bình đã có nhiều thành tích trong công cuộc xây dựng NTM, song do những khó khăn trong việc tiếp cận hệ thống lý luận về xây dựng NTM đồng thời từ những thực trạng quá trình xây dựng NTM đã và đang diễn ra trên địa bàn huyện, việc đẩy mạnh và từng bước hoàn thiện chương trình xây dựng NTM trên địa bàn huyện Lâm Bình là rất cấp thiết, cần thực hiện những giải pháp đồng bộ và phù hợp. Đặc biệt, nhấn mạnh và phát huy tối đa hiệu quả phương châm “Nhà nước và nhân dân cùng làm”, trong đó UBND huyện, xã đóng vai trò chủ thể quản lý thực hiện chức năng định hướng của Nhà nước; nhân dân là chủ thể quan trọng nhất vừa thực hiện, vừa kiểm tra quá trình xây dựng NTM theo định hướng của Nhà nước và tình hình thực tế của địa phương. Xuất phát từ nhu cầu thực tế đó, tác giả lựa chọn đề tài: “Xây dựng nông thôn mới trên địa bàn huyện Lâm Bình, Tỉnh Tuyên Quang.” làm nội dung nghiên cứu cho luận văn Thạc sỹ chuyên ngành Quản lý kinh tế của mình. Luận văn tập trung trả lời câu hỏi: Từ phân tích thực trạng và tìm hiểu nguyên nhân của những hạn chế trong quá trình xây dựng NTM, cần có những giải pháp gì để đẩy mạnh xây dựng NTM trên địa bàn huyện Lâm Bình trong thời gian tới? 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích cơ bản của luận văn là nhằm đánh giá thực trạng chương trình xây dựng NTM ở huyện Lâm Bình, từ đó đưa ra các giải pháp nhằm đẩy mạnh xây dựng NTM trên địa bàn huyện giai đoạn 2016 - 2020. Để đạt được mục tiêu trên, luận văn sẽ lần lượt giải quyết các nhiệm vụ sau: - Nghiên cứu cơ sở lý luận về xây dựng nông thôn mới và thực tiễn chương trình MTQG xây dựng NTM ở Việt Nam; - Phân tích và đánh giá thực trạng xây dựng NTM trên địa bàn huyện Lâm Bình giai đoạn 2011-2015; 2 - Đề xuất một số giải pháp nhằm đẩy mạnh xây dựng nông thôn mới trên địa bàn huyện Lâm Bình giai đoạn 2016-2020. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Luận văn tập trung nghiên cứu, đánh giá việc thực hiện Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng NTM gắn với Bộ 19 tiêu chí quốc gia về xây dựng NTM trên địa bàn huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang. - Phạm vi nghiên cứu: + Về nội dung: Luận văn chú trọng nghiên cứu cơ sở lý luận về xây dựng nông thôn mới và thực trạng thực hiện Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới trên địa bàn huyện Lâm Bình dưới góc độ quản lý kinh tế. + Về không gian: Quá trình xây dựng nông thôn mới triển khai trên địa bàn huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang. + Về thời gian: Thực trạng việc thực hiện Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng NTM trên địa bàn huyện Lâm Bình trong giai đoạn 2011-2015 và đề xuất giải pháp cho giai đoạn 2016 – 2020. 4. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, nội dung của luận văn có kết cấu gồm 4 chương: - Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu, cơ sở lý luận và thực tiễn về xây dựng nông thôn mới - Chương 2: Phương pháp nghiên cứu luận văn - Chương 3: Thực trạng xây dựng nông thôn mới trên địa bàn huyện Lâm Bình, tỉnh Tuyên Quang - Chương 4: Đề xuất giải pháp đẩy mạnh xây dựng nông thôn mới trên địa bàn huyện Lâm Bình giai đoạn 2016-2020. 3 CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài 1.1.1. Tình hình nghiên cứu ngoài nước về nông nghiệp, nông thôn và xây dựng nông thôn mới Bên cạnh hệ thống lý luận chung nhất về nông nghiệp, nông thôn và nông dân, trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế, các quốc gia có trình độ phát triển khác nhau có khuynh hướng tiếp cận khác nhau trong việc nghiên cứu phát triển nông nghiệp, nông thôn nói chung và xây dựng NTM nói riêng phù hợp với từng điều kiện, hoàn cảnh trong mỗi giai đoạn nhất định của quốc gia đó. Cuốn sách của Frank Ellis mang tựa đề “Chính sách nông nghiệp trong các nước đang phát triển” (Phạm Thị Mỹ Dung dịch-1995) đã chỉ ra những vấn đề cơ bản của chính sách nông nghiệp ở các nước đang phát triển thông qua nghiên cứu lý thuyết và thực tiễn ở nhiều quốc gia châu Á, châu Phi và châu Mỹ La tinh. Cuốn sách là bức tranh toàn cảnh về các chính sách phát triển nông nghiệp bao gồm chính sách phát triển vùng, chính sách hỗ trợ đầu vào, đầu ra cho sản xuất nông nghiệp, chính sách thương mại nông sản và những vấn đề phát sinh trong quá trình đô thị hóa tác động đến nông nghiệp, nông thôn và nông dân. Tác giả khẳng định “Chính sách được xác định như đường lối hành động mà Chính phủ lựa chọn đối với một lĩnh vực của nền kinh tế- trong đó có nông nghiệp, kể cả các mục tiêu của Chính phủ tìm kiếm và sự lựa chọn các phương pháp để theo đuổi mục tiêu đó”. Nói cách khác, công trình đã đi sâu khẳng định vai trò quản lý Nhà nước trên mọi lĩnh vực của nền kinh tế, đồng thời cũng phân tích mối quan hệ giữa Nhà nước, thị trường và chính sách trong lĩnh vực nông nghiệp. Nghiên cứu này cũng xem xét nền nông nghiệp của các nước đang phát triển trong quá trình chuyển sang nền sản xuất hàng hóa gắn với phát triển thương mại nông sản toàn cầu. Ngoài ra, tác giả còn nêu lên những mô hình thành công, thất bại và bài học kinh nghiệm trong việc phát triển 4 nông nghiệp, nông thôn và giải quyết vấn đề nông dân. Tuy nhiên, công trình này mới chỉ chú trọng nghiên cứu góc độ chính sách gắn với những điều kiện kinh tế-xã hội của nông thôn các nước đang phát triển nói chung. Công trình nghiên cứu “Một số vấn đề nông nghiệp, nông dân, nông thôn ở các nước và Việt Nam” của Benedict J.tria Kerrkvliet đã nêu ra vai trò, đặc điểm của nông dân, thiết chế nông thôn ở một số nước trên thế giới. Đồng thời, công trình cũng đề cập những kết quả bước đầu trong nghiên cứu về làng truyền thống và những đặc điểm cơ bản của kinh tế tập thể ở nông thôn Việt Nam tác động đến sự hình thành và phát triển của các loại hình tổ chức sản xuất nông nghiệp trong kinh tế hàng hóa. Những vấn đề được nghiên cứu đặt ra mang tính gợi mở trong việc tiếp tục hoạch định phương hướng thúc đẩy phát triển nông nghiệp nông thôn Việt Nam như nông dân với khoa học, hệ tư tưởng của nông dân, mô hình tiến hóa nông thôn ở các nước nông nghiệp trồng lúa, các hính thức sở hữu đất nông nghiệp. Kỷ yếu hội thảo khoa học quốc tế “Công ngiệp hóa nông thôn Hàn Quốc: Bài học cho phát triển nông thôn Việt Nam” (2012) gồm hàng loạt những bài viết của các học giả trong nước và quốc tế về thực trạng nông thôn Hàn Quốc như vai trò của khoa học công nghệ, nguồn nhân lực và các chính sách hỗ trợ tài chính cho các chủ thể kinh tế nông thôn đối với quá trình công nghiệp hóa nông thôn ở Hàn Quốc; vai trò của từng chủ thể bao gồm Nhà nước, các doanh nghiệp và cộng đồng nông dân, dân cư nông thôn đối với sự nghiệp công nghiệp hóa nông thôn của Hàn Quốc. Đặc biệt, hội thảo đi sâu phân tích phong trào xây dựng làng mới (Phong trào Saemaul Undong ) từ những năm 1970 đã đem lại những chuyển biến to lớn trong sự phát triển nông thôn nói riêng và sự phát triển kinh tế-xã hội của Hàn Quốc nói chung. Từ những phân tích, đánh giá thực trạng nông thôn Hàn Quốc trong quá trình công nghiệp hóa, những khó khăn, bất cập và dự báo phát triển rút ra cho Việt Nam những bài học kinh nghiệm quý báu nhằm xây dựng một nền kinh tế nông nghiệp phát triển, công nghiệp hóa nông nghiệp nông thôn, nhất là trong giai đoạn thực hiện Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng Nông thôn mới được Chính phủ phát động trên cả nước. 5 1.1.2. Tình hình nghiên cứu trong nước về nông nghiệp, nông thôn và xây dựng nông thôn mới Là một nước nông nghiệp lâu đời, phát triển nông nghiệp, nông thôn và xây dựng nông thôn mới luôn đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển kinh tế - xã hội của Việt Nam. Trong những năm qua, xây dựng NTM luôn là mối quan tâm lớn của Đảng, Nhà nước, đồng thời cũng thu hút nhiều sự quan tâm của các nhà nghiên cứu, các nhà lý luận, nhà hoạch định chính sách. Chính vì thế, trong thời gian qua đã có nhiều đề tài, công trình nghiên cứu về vấn đề nông nghiệp, nông thôn và xây dựng NTM . Để thể hiện rõ quan điểm của Đảng, Nhà nước trong việc đẩy mạnh xây dựng NTM, ngày 4 tháng 6 năm 2010, Thủ tướng chính phủ ban hành Quyết định 800/QĐ-TTg phê duyệt Chương trình MTQG xây dựng NTM giai đoạn 2010-2020. Quyết định chỉ rõ những mục tiêu, nhiệm vụ cần đạt được; những nội dung cụ thể; nguồn vốn; quản lý nhà nước trong việc thực hiện xây dựng NTM; đồng thời đề cập một số giải pháp chủ yếu để thực hiện Chương trình MTQG xây dựng NTM. Cuốn “Cẩm nang hướng dẫn xây dựng nông thôn mới” của Bộ Kế hoạch và Đầu tư (2015) giới thiệu những nội dung cơ bản của Chương trình MTQG xây dựng nông thôn mới; các quy định thi đua, khen thưởng trong phong trào chung sức xây dựng NTM. Cuốn sách là tài liệu hữu ích góp phần trang bị cho đội ngũ cán bộ cơ sở và nhân dân những chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về Chương trình xây dựng nông thôn mới. Từ đó giúp cho cán bộ, công chức, viên chức và nhân dân hiểu về tầm quan trọng của Chương trình MTQG xây dựng nông thôn mới; hiểu được nội dung, phương pháp, cách làm, nghĩa vụ và trách nhiệm trong việc xây dựng nông thôn mới. Công trình “Xây dựng nông thôn mới - Những vấn đề lý luận và thực tiễn” của tác giả Vũ Văn Phúc (2012) là một trong những công trình tiêu biểu nhằm tổng hợp những nội dung căn bản về vấn đề xây dựng NTM ở Việt nam giai đoạn hiện nay. Cuốn sách gồm các bài viết của các nhà khoa học, lãnh đạo các cơ quan trung ương, các địa phương, các ngành, các cấp về vấn đề xây dựng nông thôn mới. Cuốn 6 sách đề cập hai nội dung chính bao gồm: Những vấn đề lý luận chung và kinh nghiệm quốc tế về xây dựng nông thôn mới và Thực tiễn xây dựng nông thôn mới ở Việt Nam. Mỗi bài viết, mỗi cách viết khác nhau nhưng đều bàn đến những khía cạnh đa dạng của việc xây dựng nông thôn mới: vấn đề quy hoạch, an sinh xã hội, chính sách đất đai, bảo vệ môi trường; đặc biệt nhiều bài viết tập trung nghiên cứu kinh nghiệm của một số nước trên thế giới như: Trung Quốc, Nhật Bản, Mỹ, Hàn Quốc, Thái Lan về vấn đề này. Từ đó giúp Việt Nam có cách nhìn nhận tổng quát để nghiên cứu, áp dụng phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh đất nước. Cuốn sách cũng đã tổng hợp nhiều bài viết mang tính thực tiễn về xây dựng nông thôn mới ở một số tỉnh của nước ta hiện nay. Cuốn sách của tác giả Lê Quang Phi (2007) mang tựa đề “Đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn trong thời kỳ mới” đã chỉ ra cái nhìn khái quát về vai trò lãnh đạo tiên phong của Đảng cộng sản Việt Nam trước những yêu cầu khách quan của công nghiệp hóa nông nghiệp nông thôn với những bước tiến lớn trong tư duy chỉ đạo thời kỳ mới. Công trình đi sâu phân tích công tác chỉ đạo, quản lý của Đảng trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp nông thôn ở nước ta trong giai đoạn 1996-2006. Phân tích thực trạng là cơ sở để tác giả đưa ra những đánh giá chi tiết về những thành tựu cũng như những yếu kém trong công tác chỉ đạo, kiểm tra giám sát của Đảng. Từ đó rút ra một số bài học kinh nghiệm trong quản lý quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp nông thôn nhằm khẳng định hơn nữa vai trò quan trọng của sự lãnh đạo của Đảng trong việc xây dựng một nền kinh tế nông nghiệp, nông thôn tiên tiến, hiện đại. Luận án tiến sỹ “Xây dựng nông thôn mới trong phát triển kinh tế - xã hội ở tỉnh Bắc Ninh” của tác giả Nguyễn Văn Hùng đã hệ thống hóa lại những cơ sở lý luận và một số bài học thực tiễn về xây dựng NTM trong phát triển kinh tế - xã hội. Nói cách khác, nghiên cứu này đã nhấn mạnh vai trò quan trọng của xây dựng NTM đối với sự phát triển KT-XH nói chung. Điểm đáng lưu ý của nghiên cứu này là tác giả chú trọng phân tích những vấn đề xây dựng nông thôn mới ở địa phương, cấp tỉnh mà cụ thể là nghiên cứu điển hình về xây dựng NTM ở tỉnh Bắc Ninh. Từ thực 7 trạng, tác giả đã đề xuất một số giải pháp mang tính ứng dụng cao trong việc đẩy mạnh xây dựng NTM đến năm 2020. Nghiên cứu này là tài liệu tham khảo hữu ích cho các địa phương trong xây dựng NTM qua bài học kinh nghiệm rút ra từ thực trạng của Bắc Ninh từ những điểm tương đồng nhất định về điều kiện và tiền đề. Công trình “Giải pháp thúc đẩy quá trình xây dựng nông thôn mới tại thị xã Sông Công, tỉnh Thái Nguyên” của trường Đại Học Thái Nguyên (2013) là một trong những công trình công phu và có đầu tư đã hệ thống hóa lý thuyết về nông thôn và xây dựng NTM; phân tích thực tiễn và rút ra những bài học kinh nghiệm từ việc thực hiện chương trình xây dựng NTM của một số quốc gia tiêu biểu trong khu vực có sự tương đồng nhất định về điều kiện tự nhiên, kinh tế-xã hội với Việt Nam cũng như ở một số địa phương trong nước. Điểm đặc biệt của nghiên cứu này là các tác giả đi sâu phân tích và đánh giá thực trạng xây dựng NTM ở thị xã Sông Công, tỉnh Thái Nguyên dựa trên 19 tiêu chí trong Bộ tiêu chí quốc gia về xây dựng NTM. Qua đó đề xuất những giải pháp hữu ích với tình hình thực tế của địa bàn nghiên cứu. Các công trình nghiên cứu trên đây và nhiều công trình nghiên cứu ở các cấp độ khác nhau, phạm vi và thời gian nghiên cứu khác nhau đã từng bước xây dựng hoặc đi sâu phân tích khung khổ lý luận và thực tiễn về đề tài xây dựng nông thôn mới trong và ngoài nước; cũng như đề xuất các giải pháp khả thi cho từng vùng miền cụ thể, chưa kể đến các bài viết chuyên đề xây dựng NTM trên các báo trung ương và địa phương. Tất cả những công trình, các bài viết cổ vũ phong trào xây dựng nông thôn mới mang tính cá biệt, là những tài liệu quý cho các địa phương trên cả nước tham khảo, học tập cách làm. Tuy nhiên, để đạt được hiệu quả như mong muốn thì từng địa phương phải có những chính sách riêng, cách làm riêng cho phù hợp với điều kiện tự nhiên, điều kiện kinh tế - xã hội nói chung cũng như điều kiện cơ bản về cơ sở hạ tầng thiết yếu. 8 1.2. Cơ sở lý luận về xây dựng nông thôn mới 1.2.1. Các khái niệm 1.2.1.1. Nông thôn Theo lý luận về xã hội của Mác và Ăng-ghen, phân công lao động xã hội tách loài người thành hai phân hệ chính: đô thị và nông thôn với những khác biệt nhất định tùy thuộc vào quan niệm của mỗi quốc gia. Do đó, có nhiều quan điểm khác nhau về nông thôn. Theo tổ chức lương thực và nông nghiệp Liên Hợp quốc, nông thôn được định nghĩa theo hai hình thức: Thứ nhất, thành thị được xác định bởi luật, theo đó, là tất cả những trung tâm của tỉnh, huyện và các vùng còn lại được định nghĩa là nông thôn; Thứ hai, phân định theo mật độ dân số. Việt Nam sử dụng định nghĩa thứ nhất. Đến nay, khái niệm nông thôn được thống nhất với quy định tại Thông tư số 54/2009/TT-BNNPTNT ngày 21-8-2009 của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, “Nông thôn là phần lãnh thổ không thuộc nội thành, nội thị các thành phố, thị xã, thị trấn được quản lý bởi cấp hành chính cơ sở là ủy ban nhân dân xã”. Đây là cách hiểu theo nghĩa hẹp về địa giới hành chính. Hiểu sâu rộng hơn, “Nông thôn” được coi là khu vực địa lý nơi đó sinh kế cộng đồng gắn bó, có quan hệ trực tiếp đến khai thác, sử dụng môi trường và tài nguyên thiên nhiên cho hoạt động sản xuất nông nghiệp. Ở Việt Nam, khái niệm nông thôn thường đồng nghĩa với làng, xóm, thôn, bản. Đó là nơi định cư của những người sống chủ yếu bằng nghề nông, đất đai là tư liệu sản xuất chủ yếu, phân công lao động xã hội chưa cao, trình độ chuyên môn thấp, kinh tế nông nghiệp chiếm tỷ trọng cao trong cơ cấu kinh tế nông thôn. Nông thôn được hình thành dựa trên những cộng đồng có cùng phong tục, tập quán, huyết thống. Quy tắc hành vi của xã hội gồm những người quen này là những phong tục tập quán đã được hình thành từ lâu đời, ở đó con người đối xử tin 9 cậy lẫn nhau trên quy phạm phong tục tập quán đó. Ở đó quan hệ huyết thống là mối quan hệ quan trọng nhất. Chính các tập thể nông dân cùng huyết thống đã giúp họ khắc phục được những nhược điểm của kinh tế tiểu nông, giúp bà con nông dân chống chọi với thiên tai địch họa. Nông thôn chính là cái nôi sản sinh và lưu giữ các giá trị văn hóa truyền thống. Khác với thành thị là nơi có tính mở cao, con người cũng có tính năng động cao, có thể nói chỉ có nông thôn với đặc điểm sản xuất nông nghiệp và tụ cư theo dân tộc, dòng tộc mới là môi trường thích hợp nhất để gìn giữ và kế tục văn hoá quê hương. 1.2.1.2. Nông thôn mới Dù không còn là khái niệm mới mẻ song các nhà nghiên cứu vẫn có nhiều cách tiếp cận khác nhau về nông thôn mới. Dịch giả Cù Ngọc Hưởng trong “Lý luận và thực tiễn xây dựng nông thôn mới xã hội chủ nghĩa” (2006) đã khẳng định: “Nông thôn mới, trước tiên phải là nông thôn chứ không phải là thị tứ; đó là nông thôn mới chứ không phải nông thôn truyền thống. Nếu so sánh giữa nông thôn mới và nông thôn truyền thống, thì nông thôn mới phải bao hàm cơ cấu và chức năng mới”. Trong cuốn sách “Phát triển nông thôn Việt Nam: Từ làng xã truyền thống đến văn minh thời đại”, tác giải Vũ Trọng Khải cho rằng, nông thôn mới là nông thôn văn minh hiện đại nhưng vẫn giữ được nét đẹp của truyền thống Việt Nam. Một số học giả khác cho rằng, NTM là nông thôn có kinh tế phát triển, đời sống vật chất tinh thần của nhân dân được nâng cao, có quy hoạch, kết cầu hạ tầng hiện đại, môi trường sinh thái trong lành, dân trí cao, giữ gìn được bản sắc văn hóa dân tộc, an ninh chính trị được giữ vững. Nghị quyết 26-NQ/TW (2008) của Đảng xác định: NTM là khu vực nông thôn có kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội từng bước hiện đại; cơ cấu kinh tế và các hình thức tổ chức sản xuất hợp lý, gắn nông nghiệp với phát triển nhanh công nghiệp, dịch vụ; gắn phát triển nông nghiệp với đô thị theo quy hoạch; xã hội nông thôn dân chủ, ổn định, giàu bản sắc văn hóa dân tộc; môi trường sinh thái được bảo 10 vệ; an ninh trật tự được giữ vững; đời sống vật chất và tinh thần của người dân ngày càng được nâng cao; theo định hướng XHCN. 1.2.2. Sự cần thiết phải đẩy mạnh xây dựng nông thôn mới Trong lịch sử phát triển đất nước, nông nghiệp, nông thôn và nông dân luôn có vị trí, vai trò to lớn, đặc biệt trong sự nghiệp đấu tranh giành độc lập, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Các giai đoạn lịch sử cách mạng của hầu hết các quốc gia trên thế giới trong đó có Việt Nam đã cho thấy nông dân luôn là lực lượng hùng hậu, tiên phong trong các cuộc đấu tranh. Xây dựng và phát triển nông thôn là một trong những nhiệm vụ quan trọng của mỗi quốc gia, nhất là các nước đang phát triển với xuất phát điểm là quốc gia nông nghiệp truyền thống như Việt Nam. Sau 30 năm thực hiện đường lối Đổi mới, nền kinh tế nói chung và nông thôn Việt Nam nói riêng đã đạt được nhiều thành tựu to lớn như: - Kinh tế nông nghiệp chuyển từ sản xuất tự cung, tự cấp sang sản xuất hàng hóa theo cơ chế thị trường định hướng XHCN; góp phần giải quyết an ninh lương thực quốc gia và xuất khẩu nông sản hàng đầu thế giới tạo tiền đề quan trọng cho xây dựng NTM và công cuộc CNH, HĐH đất nước; - Hệ thống kết cầu hạ tầng kinh tế - xã hội ở nông thôn phát triển nhanh, đáp ứng ngày càng tốt hơn yêu cầu của đời sống; - Hệ thống chính sách an sinh xã hội ngày càng hoàn thiện, góp phần tạo động lực sáng tạo và nâng cao đời sống cho nhân dân ở nông thôn; - Hệ thống chính trị từ Trung ương đến cơ sở thường xuyên được củng cố và hoạt động hiệu quả đảm bảo ổn định chính trị, trật tự xã hội và tạo sức mạnh quần chúng cho sự nghiệp phát triển chung. Tuy nhiên, công cuộc xây dựng nông thôn mà cụ thể là phong trào xây dựng NTM còn nhiều hạn chế, bất cập cần giải quyết hay nói cách khác là việc đẩy mạnh xây dựng NTM ngày càng cần thiết và cấp bách. 11 Thứ nhất, dù đã có những chuyển biến tích cực trong thời gian qua song kết cấu hạ tầng KT-XH ở nông thôn còn nhiều yếu kém, vừa thiếu, vừa không đồng bộ; nhiều hạng mục công trình đã xuống cấp, tỷ lệ giao thông nông thôn được cứng hoá thấp; giao thông nội đồng ít được quan tâm đầu tư; hệ thống thuỷ lợi cần được nâng cấp; chất lượng lưới điện nông thôn chưa thực sự an toàn; cơ sở vật chất về giáo dục, y tế, văn hoá còn rất hạn chế; mạng lưới chợ nông thôn chưa được đầu tư đồng bộ; trụ sở xã nhiều nơi xuống cấp. Mặt bằng để xây dựng cơ sở hạ tầng nông thôn đạt chuẩn quốc gia rất khó khăn, dân cư phân bố rải rác, kinh tế hộ kém phát triển. Những điều này khiến cho khu vực nông thôn có nguy cơ ngày càng tụt hậu so với xu thế phát triển quốc gia. Thứ hai, do sản xuất nông nghiệp manh mún, nhỏ lẻ khiến cho việc chế biến và bảo quản nông sản gặp khó khăn, chưa gắn sản xuất với công nghiệp chế biến, với thị trường tiêu thụ sản phẩm; chất lượng nông sản chưa đủ sức cạnh tranh trên thị trường quốc tế. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế, ứng dụng khoa học công nghệ trong nông nghiệp còn chậm, tỷ trọng chăn nuôi trong nông nghiệp còn thấp; cơ giới hoá chưa đồng bộ. Đảng ta đã khẳng định, để thực hiện nhiệm vụ công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông nghiệp và nông thôn phải chú trọng đến các vấn đề chuyển dịch mạnh cơ cấu nông nghiệp và kinh tế nông thôn theo hướng công nghiệp hóa; thực hiện cơ khí hoá, điện khí hoá, thuỷ lợi hóa, đưa nhanh tiến bộ khoa học - kỹ thuật và công nghệ sinh học vào sản xuất, thực hiện phát triển đồng bộ có hiệu quả nuôi trồng, đánh bắt gắn với công nghiệp chế biến nông sản, lâm sản và thuỷ hải sản.. Thứ ba, thực tế cho thấy thu nhập của nông dân thấp; số lượng doanh nghiệp đầu tư vào nông nghiệp, nông thôn còn ít; sự liên kết giữa người sản xuất và các thành phần kinh tế khác ở khu vực nông thôn chưa chặt chẽ. Kinh tế hộ, kinh tế trang trại, hợp tác xã còn nhiều yếu kém. Tỷ lệ lao động nông nghiệp còn cao (47% lao động ở nông thôn làm việc trong lĩnh vực nông nghiệp), cơ hội có việc làm mới tại địa phương không nhiều, tỷ lệ lao động nông lâm nghiệp qua đào tạo thấp. Tỷ lệ hộ nghèo còn ở mức cao. 12