Tài liệu Xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy học thơ trữ tình ở lớp 11

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM ĐINH THỊ THÚY HẰNG XÂY DỰNG HỆ THỐNG CÂU HỎI TRONG DẠY HỌC THƠ TRỮ TÌNH Ở LỚP 11 Chuyên ngành: Lí luận và phƣơng pháp dạy học Văn - Tiếng Việt Mã số: 60.14.10 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN TRỌNG HOÀN THÁI NGUYÊN - 2012 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng, các kết quả trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố ở bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận văn Đinh Thị Thúy Hằng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii LỜI CẢM ƠN Em xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới TS Nguyễn Trọng Hoàn - người thầy đã tận tình giúp đỡ em trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Em xin trân trọng cảm ơn các thầy cô trong khoa Ngữ văn, khoa Sau đại học trường ĐHSP Thái Nguyên đã nhiệt tình giúp đỡ, động viên em trong quá trình học tập và nghiên cứu tại trường. Tác giả luận văn xin chân thành cảm ơn BGH trường THPT Việt Vinh, những đồng nghiệp, người thân trong gia đình, bạn bè đã giúp đỡ, tạo điều kiện cho tôi trong suốt thời gian qua. Thái Nguyên, ngày tháng năm Tác giả Đinh Thị Thúy Hằng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iii BẢNG KÝ HIỆU NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN GV Giáo viên HS Học sinh HDHB Hướng dẫn học bài PPDH Phương pháp dạy học THPT Trung học phổ thông TPVC Tác phẩm văn chương SGK Sách giáo khoa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iv MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ ..................................................................................................... i Lời cam đoan ......................................................................................................ii Lời cảm ơn ....................................................................................................... iii Mục lục ............................................................................................................. iii MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ........................................................................................ 1 2. Lịch sử vấn đề ........................................................................................... 3 3. Mục đích nghiên cứu ................................................................................. 8 4. Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................ 8 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................. 9 6. Phương pháp nghiên cứu........................................................................... 9 7. Cấu trúc của luận văn ................................................................................ 9 PHẦN NỘI DUNG ........................................................................................ 10 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA HỆ THỐNG CÂU HỎI TRONG DẠY HỌC THƠ TRỮ TÌNH ..................... 10 1.1. Cơ sở lí luận ......................................................................................... 10 1.1.1. Lí thuyết về hệ thống câu hỏi trong dạy học Ngữ văn ...................... 10 1.1.1.1. Vai trò, tác dụng của hệ thống câu hỏi trong dạy học Ngữ văn.....10 1.1.1.2. Những nguyên tắc xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy học Ngữ văn...............................................................................................................11 1.1.1.3. Chức năng của câu hỏi hướng dẫn học bài trong SGK Ngữ văn 13 1.1.2. Khái niệm thơ trữ tình ....................................................................... 14 1.1.3. Đặc điểm thơ trữ tình ....................................................................... 14 1.1.4. Phương pháp dạy thơ trữ tình............................................................ 15 1.2. Cơ sở thực tiễn .................................................................................... 18 1.2.1. Khảo sát hệ thống câu hỏi trong SGK Ngữ văn 11 .......................... 18 1.2.1.1. Mục đích khảo sát...........................................................................18 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn v 1.2.1.2. Thống kê phân loại.........................................................................19 1.2.1.3. Đánh giá hệ thống câu hỏi hướng dẫn học các bài thơ trữ tình trong SGK Ngữ văn 11.............................................................................................21 1.2.2. GV THPT với việc sử dụng câu hỏi khi dạy thơ trữ tình ở lớp 11 ... 32 1.2.3. Học sinh THPT với việc tiếp nhận thơ trữ tình ở lớp 11 .................. 34 1.2.4. Mối quan hệ giữa hệ thống câu hỏi trong SGK Ngữ văn 11 với chất lượng giờ dạy học tác phẩm văn chương .................................................... 35 1.2.5. Kết luận bước đầu về thực trạng sử dụng hệ thống câu hỏi trong dạy học thơ trữ tình ở lớp 11 hiện nay ............................................................... 39 1.2.5.1. Về phía giáo viên............................................................................39 1.2.5.2. Về phía học sinh.............................................................................42 Chƣơng 2:XÂY DỰNG HỆ THỐNG CÂU HỎI TRONG DẠY HỌC THƠ TRỮ TÌNH Ở LỚP 11......................................................................... 44 2.1. Giới thiệu khái quát các bài thơ trữ tình ở lớp 11 ................................ 44 2.1.1. Các bài thơ trữ tình Việt Nam ........................................................... 44 2.1.2. Các bài thơ trữ tình nước ngoài........................................................ 49 2.2. Xây dựng hệ thống câu hỏi cho một số bài thơ trữ tình ở lớp 11 ........ 50 2.2.1. Hệ thống câu hỏi trong dạy học các bài thơ trữ tình Việt Nam ........ 50 2.2.3. Hệ thống câu hỏi trong dạy học các bài thơ trữ tình nước ngoài ...... 63 2.3. Những đề xuất góp phần xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy học thơ trữ tình ở lớp 11........................................................................................... 69 2.3.1. Hệ thống câu hỏi phải phù hợp với khả năng tiếp nhận của HS, giúp HS nắm bắt được các dạng thức của cái “tôi” trữ tình................................ 69 2.3.2. Hệ thống câu hỏi phải phù hợp với năng lực thiết kế giáo án của người GV, qua đó thấy được đặc trưng thể loại của thơ trữ tình ................ 72 2.3.3. Câu hỏi đưa ra phải khơi gợi được sự liên tưởng, tưởng tượng của học sinh khi tiếp nhận các bài thơ trữ tình ................................................. 75 2.3.4. Hệ thống câu hỏi đưa ra phải khơi gợi được cảm xúc, tâm tư, tình cảm, những rung động trong tâm hồn mỗi học sinh ................................... 77 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn vi 2.3.5. Sử dụng câu hỏi nêu vấn đề trong dạy học thơ trữ tình để kích thích sự đa dạng hóa các hoạt động của học sinh trên lớp ................................... 79 2.3.6. Xây dựng hệ thống câu hỏi trong giáo án phải vận dụng khoa học những câu hỏi phần hướng dẫn học bài trong SGK, phải đạt được sự chuẩn mưc và mang tính nghệ thuật cao ............................................................... 80 2.3.7. Các câu hỏi phải có sự chọn lọc và mang tính sáng tạo cao ............. 82 Chƣơng 3:THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ..................................................... 84 3.1. Giới thuyết chung ................................................................................. 84 3.2. Bài soạn thực nghiệm Đây thôn Vĩ Dạ ................................................ 85 3.2.1. Mục đích thực nghiệm ...................................................................... 85 3.2.2. Đối tượng thực nghiệm ..................................................................... 85 3.2.3. Cách thức tiến hành thực nghiệm ..................................................... 85 3.3. Bài soạn thực nghiệm Đây thôn Vĩ Dạ của Hàn Mặc Tử ................... 86 3.4. Đánh giá kết quả thực nghệm .............................................................. 95 PHẦN KẾT LUẬN ........................................................................................ 99 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 102 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Nhận thức về vị trí của câu hỏi hướng dẫn học bài trong hệ thống SGK hiện nay Việt Nam đang trên con đường công nghiệp hóa, hiện đại hóa nhằm xây dựng một đất nước giàu mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Vấn đề giáo dục đào tạo luôn được Đảng, Nhà nước và xã hội đặc biệt chú trọng. Yêu cầu giải phóng và phát huy tiềm năng sáng tạo của thế hệ trẻ là một vấn đề chiến lược của giáo dục và là một đòi hỏi bức bách đối với mọi nhà trường hiện nay. Vấn đề đổi mới nội dung, phương pháp dạy học là những yêu cầu cơ bản của chiến lược giáo dục và luôn là những vấn đề thời sự . Dạy học văn là một quá trình nhận thức trải qua nhiều bước khác nhau. Mỗi bước có một vai trò, nhiệm vụ riêng. Trong đó, việc tìm hiểu hệ thống câu hỏi trong sách giáo khoa (SGK) là một bước rất quan trọng, có tác dụng quyết định chất lượng học tập, tạo tâm thế cho học sinh chiếm lĩnh tác phẩm, giúp học sinh hình thành và rèn luyện một phương pháp tự tìm hiểu, tự khám phá, liên hệ và cảm nhận tác phẩm văn học. 1.2. Xuất phát từ nhu cầu đổi mới phương pháp dạy học văn hiện nay Mục tiêu của giáo dục là đào tạo những con người có cá tính, bản lĩnh, sáng tạo, nên nhất định trong giờ lên lớp, người giáo viên không thể duy trì mãi nếp giảng dạy cổ truyền, áp đặt. Vậy muốn dạy tốt, học tốt thì phải đề cập đến nhiều yếu tố, trong đó đòi hỏi phải có một phương pháp khoa học. Trong giảng dạy tác phẩm văn chương ở nhà trường phổ thông, vấn đề người học với tư cách là chủ thể của giờ học ngày càng được quan tâm. Tác phẩm văn chương (TPVC) không phải là một văn bản duy nhất trong mối quan hệ đơn phương với người giáo viên. Trong lớp học, một văn bản ít nhất có ba chủ thể với ba điểm nhìn khác nhau: Nhà văn - giáo viên - học sinh. Vậy nhiệm vụ của giờ văn là làm sao tạo được sự tương tác của ba mối quan hệ đó. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 Để có một giờ dạy học TPVC phù hợp với cơ chế dạy học mới đòi hỏi phải có sự chuẩn bị của cả thầy và trò. Xây dựng một hệ thống câu hỏi phù hợp với phương pháp dạy học và quy trình lên lớp là điều hết sức cần thiết để có định hướng đúng đắn và hiểu biết sâu sắc về TPVC, kích thích hoạt động tích cực, sáng tạo của học sinh (HS), giúp giáo viên (GV) thực hiện tốt vai trò cố vấn, điều khiển dẫn dắt học sinh tiếp cận TPVC. Điều này đòi hỏi năng lực không nhỏ đối với người GV. Muốn làm tốt vai trò người “trọng tài khoa học”, người GV phải tự rèn luyện, không ngừng sáng tạo, có năng lực tự học và tự nghiên cứu; không những phải giỏi về chuyên môn mà còn giỏi về nghiệp vụ sư phạm, đó chính là các kĩ năng dạy học. Trong các kĩ năng dạy học thì đặt câu hỏi là một trong những kĩ năng quan trọng. Hệ thống câu hỏi trong tác phẩm văn chương không phải là vấn đề mới mẻ nhưng trong quan niệm cũng như trong cách vận dụng của giáo viên phổ thông còn nhiều lúng túng. Giáo án của giáo viên không thể không tính đến nội dung và cách thức xây dựng những câu hỏi. Có thể nói, hệ thống câu hỏi trong dạy học chính là “linh hồn” của bài học. Những kiến thức mà học sinh chuẩn bị ở nhà theo SGK và nội dung trong giáo án của giáo viên tuy có sự khác nhau nhưng cùng hướng đến một mục đích chung là giúp học sinh tự mình tìm hiểu tác phẩm bằng cách tự học, tự suy nghĩ, liên hệ, tìm tòi, sáng tạo. Vì thế chúng có liên quan mật thiết và hỗ trợ cho nhau. 1.3. Những trăn trở của các nhà sư phạm trong giờ dạy TPVC Trong các giờ dạy học tác phẩm văn chương, tình hình đặt câu hỏi và sự phụ thuộc vào câu hỏi trong SGK của GV và HS đã làm cho giờ học trở nên khô khan, HS như cái máy hoạt động theo lập trình có sẵn. Thực tế, trong giờ học có nhiều câu hỏi ngẫu hứng, tái hiện kiến thức, vụn vặt, không thể hiện đặc trưng giờ dạy TPVC nên đã giảm đi ít nhiều tính sáng tạo và sự sinh động của giờ học. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 Vấn đề câu hỏi trong dạy học tác phẩm văn chương đã được các nhà nghiên cứu khoa học bàn đến từ lâu và đã có nhiều công trình nghiên cứu giải quyết vấn đề đó. Riêng ở Việt Nam có một cuốn sách và hai cuốn luận án làm riêng về hệ thống câu hỏi trong dạy học tác phẩm văn chương như “Câu hỏi trong giảng văn” (Trương Dĩnh), “Hệ thống câu hỏi trong SGK văn học” (Luận án tiến sĩ của Nguyễn Quang Cương), “Câu hỏi nêu vấn đề trong giờ giảng văn” (Luận án tiến sĩ của Nguyễn Thị Ngân). Nhưng chưa có ai bàn đến câu hỏi trong dạy học thơ trữ tình ở lớp 11. Trong chương trình và SGK Ngữ văn 11 có một số lượng bài thơ trữ tình không nhỏ. Thực tiễn cho thấy số lượng các bài thơ đó lại được sáng tác ở những thời điểm khác nhau, qua các giai đoạn lịch sử khác nhau, cho nên việc xây dựng hệ thống câu hỏi cho các giờ học thơ trữ tình như thế nào để phù hợp với đặc trưng loại thể là một vấn đề còn nhiều vướng mắc đối với các GV đang trực tiếp giảng dạy ở các trường phổ thông hiện nay. Xuất phát từ những lý do trên và thực tiễn giảng dạy của người viết, chúng tôi mạnh dạn chọn đề tài “Xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy học thơ trữ tình ở lớp 11” cho luận văn thạc sĩ của mình nhằm góp thêm tiếng nói về vấn đề đổi mới phương pháp giảng dạy. 2. Lịch sử vấn đề Vấn đề câu hỏi trong dạy học văn đã thu hút sự chú ý, quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu. Trong đó, chúng ta có thể kể đến một số công trình sau: Các tác giả cuốn Phương pháp luận dạy văn học (do Ia. Rez chủ biên) đã cho rằng: "Xây dựng hệ thống câu hỏi lôgíc chặt chẽ có thể dẫn dắt một cách liên tục sự suy nghĩ của học sinh từ quan sát đến phân tích hiện tượng, từ những kết luận mang tính chất bộ phận đến những kết luận khái quát hơn. Hệ thống câu hỏi tạo nên cuộc đàm thoại gợi tìm, không những phải đưa học sinh đến những tri thức tự tìm lấy, mà còn phải chỉ ra các phương hướng, phương pháp nhằm đạt tới các tri thức đó nữa" [45,tr.57]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 Trong công trình Phương pháp giảng dạy văn học ở nhà trường phổ thông, tác giả Nhikônxki đã nhấn mạnh: các câu hỏi đặt ra cho học sinh phải tạo ra cho các em khả năng trả lời câu hỏi tương đối tự do và có khả năng để các em thảo luận bàn bạc. Đồng thời, tác giả còn lưu ý: Việc trình bày câu hỏi phải được suy nghĩ cẩn thận, không nên đặt câu hỏi một cách tùy tiện và ngay tại lớp vì có thể diễn đạt không chính xác [35]. Luận án tiến sĩ Câu hỏi nêu vấn đề trong giảng văn ở THPT của Nguyễn Thị Ngân khẳng định: Câu hỏi nêu vấn đề đã được sử dụng khá rộng rãi và có hiệu quả trong các môn khoa học tự nhiên. Trên cơ sở tôn trọng các đặc thù của văn chương, việc nghiên cứu ứng dụng loại câu hỏi nêu vấn đề trong giờ học tác phẩm văn chương là một hướng tiếp cận có khả năng làm thay đổi bản chất của câu hỏi giảng văn và góp phần thực thi vào việc đổi mới phương pháp dạy học tác phẩm văn chương trong nhà trường phổ thông hiện nay [36]. Trong cuốn Rèn luyện tư duy sáng tạo trong dạy học tác phẩm văn chương, TS Nguyễn Trọng Hoàn đã đi sâu vào trình bày những biện pháp nhằm rèn luyện tư duy cho học sinh. Tác giả có phân loại các loại câu hỏi trong dạy học Văn. Theo tiến sĩ, “việc đặt câu hỏi đối với học sinh trong quá trình tiếp nhận văn học có ý nghĩa làm thay đổi tình thái của giờ học, hay nói cách khác là mở tình huống “có vấn đề”, xác định tâm thế thực tại và đặt học sinh vào các yêu cầu của việc nhận thức”. “Các câu hỏi liên tưởng và tưởng tượng trong hệ thống các câu hỏi sáng tạo trong bài học tác phẩm văn chương được xem như một trong các giải pháp liên kết phương hướng triển khai quá trình hình thành kiến thức, góp phần làm phong phú các hướng tiếp nhận tích cực ở học sinh”[17]. Như vậy, theo tác giả, hệ thống câu hỏi và bài tập trong giờ học Văn có ý nghĩa tạo ra các tình huống có vấn đề cho học sinh tìm hiểu và giúp học sinh tiếp nhận bài học một cách tích cực. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 Trong cuốn Phương pháp dạy học tác phẩm văn chương theo loại thể, tác giả Nguyễn Viết Chữ cũng đề cập đến vấn đề: "Lý thuyết câu hỏi cảm thụ tác phẩm văn chương và sự vận dụng trong dạy học theo loại thể như một phương tiện thiết yếu" [9,tr.37]. Ở đây tác giả đã xây dựng những cơ sở lý luận và thực tiễn của vấn đề câu hỏi trong dạy học văn. Từ đó đề ra những yêu cầu có tính nguyên tắc của việc xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy học tác phẩm văn chương và xác lập một hệ thống câu hỏi cảm thụ để dạy học tác phẩm văn chương ở nhà trường Việt Nam. Ở chuyên luận này, PGS Nguyễn Viết Chữ tiếp nối quan điểm của các nhà sư phạm Nga đã vận dụng linh hoạt hệ thống câu hỏi cảm thụ để dạy học TPVC ở nhà trường Việt Nam, chuyên luận gồm ba nhóm câu hỏi: cảm xúc, hình dung tưởng tượng, hiểu biết với chín loại câu hỏi. Ông đã đưa ra những cơ sở lí luận, những yêu cầu có tính nguyên tắc cho việc đặt câu hỏi trong quá trình dạy học và vận dụng cách thức đặt câu hỏi cho những thể loại văn học tiêu biểu. Hệ thống câu hỏi cảm xúc: câu hỏi tìm ra phản ứng trực giác của người đọc bị tác động bởi TPVC gồm câu hỏi cảm xúc vật chất, câu hỏi cảm xúc nghệ thuật. Đặc biệt, chúng tôi thấy có công trình nghiên cứu chuyên biệt về hệ thống câu hỏi trong SGK văn học. Đó là “Câu hỏi và bài tập với việc dạy học tác phẩm văn chương trong nhà trường” của TS Nguyễn Quang Cương. Nội dung bao trùm cuốn sách là những vấn đề xung quanh hệ thống câu hỏi, bài tập văn học, từ thực trạng dạy học đến các vấn đề lí luận, từ mô hình lí thuyết đến sự vận dụng trong thực tế dạy học tác phẩm văn chương. Tác giả đã dành nhiều thời gian, công sức để tìm hiểu một số SGK văn học của Liên Xô (cũ) và của Pháp. Khảo sát, đánh giá hệ thống câu hỏi trong SGK văn học cải cách. Từ đó xây dựng một số nguyên tắc cũng như đưa ra những tiêu chí để xây dựng hệ thống câu hỏi cho SGK môn Ngữ văn THPT với mong muốn mang lại cho SGK văn học một diện mạo mới với hệ thống câu hỏi có chất lượng cao. Tác giả cho rằng: “Hệ thống câu hỏi (trong SGK văn học) một mặt Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 phải hấp dẫn, phong phú, kích thích trí tuệ và sự sáng tạo của mỗi học sinh, mặt khác phải đảm bảo tính hệ thống, nhất quán để tạo nên kĩ năng cần thiết trong việc hình thành và rèn luyện khả năng tự tiếp nhận, năng lực cảm thụ thẩm mĩ, khả năng đánh giá , phân tích văn học” [8,tr.5] Bài viết Phân tích nêu vấn đề với khả năng phát huy năng lực cảm thụ văn chương của học sinh trong cuốn Văn chương bạn đọc sáng tạo của GS. Phan Trọng Luận, đã khẳng định loại câu hỏi trong hoạt động tái hiện thường vụn vặt, rời rạc và đưa ra những yêu cầu có tính nguyên tắc của câu hỏi nêu vấn đề: + Câu hỏi nêu vấn đề chứa đựng một dung lượng rộng lớn, mang tính chất tổng hợp, bao gồm nhiều mối liên hệ giữa các yếu tố, các sự kiện nhằm sáng tỏ quan điểm chung của tác giả trong tác phẩm. + Câu hỏi nêu vấn đề thường có tính chất phức tạp về nội dung, chứa đựng mâu thuẫn. + Câu hỏi nhất thiết phải vạch ra được (hoặc định hướng) vào mối quan hệ hữu cơ giữa các yếu tố cụ thể với những vấn đề tổng hợp của tác phẩm. + Câu hỏi phải mang tính hệ thống liên tục. Mỗi câu hỏi là một cái mốc trong quá trình khám phá. Câu sau bổ sung cho câu trước, câu trước chuẩn bị cho câu sau. + Câu hỏi phải sát hợp với tác phẩm văn học, khơi gợi được hứng thú của bản thân học sinh. Khi tiến hành biên soạn sách giáo khoa cải cách, nói về Phương hướng biên soạn sách giáo khoa cải cách lớp 10, GS Nguyễn Lộc đã đề cập đến vấn đề câu hỏi và bài tập: “Chúng tôi coi việc nêu lên những câu hỏi để học sinh chuẩn bị trong phần hướng dẫn học tập gần như là chiếc chìa khoá của việc giảng dạy. Tuyệt đối tránh những câu hỏi mà học sinh không cần nghiên cứu văn bản cũng có thể trả lời được đại khái, hay những câu hỏi chỉ chú trọng mặt đạo Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 đức xã hội của tác phẩm mà hoàn toàn coi nhẹ giá trị thẩm mỹ của tác phẩm. Phải nghiên cứu thật kỹ các văn bản giảng văn để nêu lên những câu hỏi cụ thể, gợi mở để học sinh có thể trả lời từng bước từ chi tiết đến khái quát. Bám sát câu hỏi, học sinh tự mình phát hiện ra cái hay, cái đẹp của văn bản”. GS.TS Nguyễn Thanh Hùng trong bài “Đa dạng và hiệu quả của câu hỏi trong dạy học Văn” (Tạp chí Giáo dục số 148/2006) khẳng định: “Xây dựng được hệ thống câu hỏi có chất lượng là công việc khó nhất trong dạy học Ngữ văn”. Ông quan niệm: tính hệ thống của câu hỏi phụ thuộc vào cách tiếp cận đối tượng cũng như vấn đề: Tiếp cận tái hiện, chúng ta có câu hỏi nhằm vào dạng thức bên ngoài, về số lượng, tính chất và đặc điểm của số lượng, vào trí nhớ, việc học, việc đọc thuộc lòng và liệt kê. Tác giả còn xây dựng những tiêu chí của câu hỏi tốt và nội dung câu hỏi ngắn, rõ, chính xác, trực tiếp, tránh đánh đố; câu hỏi có tác dụng kích thích HS, phải thách thức gợi trí tò mò đòi hỏi muốn trả lời phải vận dụng kiến thức đã học; câu hỏi phù hợp lứa tuổi, khả năng và mối quan tâm của HS; câu hỏi phải tác động cảm xúc, thẩm mĩ của HS. Ngoài ra tác giả còn khuyên GV đặt câu hỏi phải có kĩ thuật mới hiệu quả. Bên cạnh các công trình nghiên cứu có quy mô lớn là các bài trao đổi, tổng kết kinh nghiệm đăng trên các báo, tạp chí như Lập hệ thống câu hỏi trong giảng văn của Phùng Huy Triệu, NCGD, 3/1970; Một cách đặt câu hỏi trong giảng văn của Ngô Cẩn, NCGD, 11/1972. Những công trình nghiên cứu trên bằng hình thức này hay hình thức khác, tiếp cận hệ thống câu hỏi trong tác phẩm văn chương từ góc độ này hay góc độ khác cũng đều khẳng định: nếu GV biết sử dụng có hiệu quả các câu hỏi trong quá trình giảng dạy tác phẩm văn chương sẽ mạng lại niềm say mê học tập môn Ngữ văn trong trường phổ thông. Tuy các vấn đề được nêu ra chưa được nghiên cứu một cách hệ thống nhưng những gì các tác giả cung cấp cũng sẽ là tiền đề lý thuyết quan trọng, để từ đó, chúng tôi có thể kế thừa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 trong việc nghiên cứu và thực hiện một cách đầy đủ, trọn vẹn hơn về “Xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy học thơ trữ tình ở lớp 11”. 3. Mục đích nghiên cứu Xây dựng một hệ thống câu hỏi cho việc dạy học các bài thơ trữ tình ở lớp 11. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Nghiên cứu về lí thuyết - Xác định cơ sở lý thuyết cho việc giải quyết đề tài và những vấn đề liên quan. - Giới thuyết về thơ trữ tình (các khái niệm về thơ trữ tình và phân loại thơ). - Lí thuyết về phương pháp dạy thơ trữ tình (dùng hệ thống câu hỏi để dạy học tích cực hóa hoạt động cho học sinh). 4.2. Khảo sát thực tiễn - Hiện nay giáo viên Ngữ văn dạy học thơ trữ tình như thế nào? - Giáo viên Ngữ văn đã có những biện pháp gì để tích cực hóa hoạt động của HS ở trường THPT hiện nay. - Hệ thống câu hỏi của họ hiện nay như thế nào? 4.3. Thực nghiệm sư phạm 4.4. Đề xuất các biện pháp rèn luyện kĩ năng đặt câu hỏi trong dạy học thơ trữ tình của GV 4.5. Thực nghiệm sư phạm để khẳng định tính khả thi của giả thuyết khoa học 5. Đối tƣợng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Hệ thống câu hỏi trong dạy học thơ trữ tình ở lớp 11. 6. Phƣơng pháp nghiên cứu Để nghiên cứu các vấn đề trên, luận văn kết hợp vận dụng nhiều phương pháp nghiên cứu: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 6.1. Phương pháp tổng hợp lí luận: Dựa trên cơ sở lí luận, quy trình xây dựng câu hỏi, các biện pháp rèn luyện kĩ năng đặt câu hỏi đã đưa ra, chúng tôi tiến hành thực nghiệm câu hỏi ở một số bài học thơ trữ tình ở lớp 11. 6.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Điều tra thực tiễn giảng dạy của GV để có cách nhìn nhận rõ ràng hơn về vai trò, vị trí, tầm quan trọng của hệ thống câu hỏi trong dạy học thơ trữ tình ở lớp 11 trong nhà trường hiện nay để điều chỉnh, bổ sung hệ thống câu hỏi . - Thống kê, phân loại các câu hỏi trong SGK hiện hành (Bộ chuẩn2006), tìm những câu hỏi nền móng, trọng tâm, từ đó bổ sung những kĩ năng đặt câu hỏi để kích thích tính chủ động, sáng tạo của HS. 6.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm - Thiết kế giờ học một bài thơ trữ tình theo hướng vận dụng hệ thống câu hỏi hướng dẫn học bài theo đặc trưng loại thể. - Tiến hành thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng tính đúng đắn và tính khả thi của hệ thống câu hỏi mà luận văn đã đề xuất. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Thư mục tham khảo, nội dung luận văn được triển khai trong 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn cho việc xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy học tác phẩm thơ trữ tình ở lớp 11. Chương 2: Xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy học thơ trữ tình ở lớp 11. Chương 3. Thực nghiệm sư phạm. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 PHẦN NỘI DUNG Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA HỆ THỐNG CÂU HỎI TRONG DẠY HỌC THƠ TRỮ TÌNH 1.1. Cơ sở lí luận 1.1.1. Lí thuyết về hệ thống câu hỏi trong dạy học Ngữ văn 1.1.1.1. Vai trò, tác dụng của hệ thống câu hỏi trong dạy học Ngữ văn Như chúng ta đã biết, hệ thống câu hỏi trong SGK là những định hướng ban đầu rất cần thiết để giúp các em tự hiểu, tự khám phá tác phẩm văn học một cách đúng hướng về cả nội dung và nghệ thuật. Vậy câu hỏi trong dạy học văn có những vai trò như sau: Một là: Câu hỏi trong dạy học văn sẽ giúp học sinh hiểu đúng và cảm nhận đúng những tác phẩm văn học được học trong nhà trường. Tức là thông qua những câu hỏi này, người HS có thể tự mình bước đầu cảm được, hiểu được cái hay, cái đẹp của một tác phẩm văn học về cả nội dung lẫn hình thức nghệ thuật. Hai là: Thông qua hệ thống câu hỏi này sẽ giúp học sinh hình thành và tự rèn luyện được một phương pháp tự tìm hiểu, khám phá và cảm nhận về một tác phẩm văn học. Trong nhà trường phổ thông hiện nay, vấn đề học sinh hiểu và tự cảm thụ được những tác phẩm văn học đã học trong SGK còn rất yếu, do các em chưa được hình thành và rèn luyện tốt phương pháp đọc hiểu cũng như phân tích, cảm nhận tác phẩm văn học. Ba là: Hệ thống câu hỏi trong SGK văn học nếu tốt còn giúp người GV xây dựng cho mình một phương pháp giảng dạy tối ưu, thích hợp với hoàn cảnh và đối tượng giảng dạy. Qua thực tế giảng dạy, chúng tôi thấy rằng việc đưa ra những câu hỏi trên lớp của thầy và sự chuẩn bị câu hỏi của học sinh ở nhà tuy có sự khác nhau nhưng đều hướng chung đến một mục đích là hỗ trợ nhau để cùng làm sáng tỏ một cách dễ dàng hơn những điều mà nhà văn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11 muốn gửi gắm trong các tác phẩm của mình. Nếu như giáo án của GV chỉ có những câu hỏi phần hướng dẫn học bài trong SGK, mà không có những câu hỏi bổ sung thì bài giảng sẽ thiếu tính sáng tạo, thiếu sự hấp dẫn, lôi cuốn học sinh, điều đó sẽ làm cho tiết học tẻ nhạt, học sinh sẽ không hình thành cho mình một văn hóa đọc, không biết cách đọc đúng tác phẩm văn học. Có thể nói, hệ thống câu hỏi trong dạy học Ngữ văn có vai trò rất to lớn trong việc hình thành và rèn luyện kĩ năng tự tiếp nhận, tự phân tích và đánh giá TPVH - một kĩ năng hết sức cần thiết cho học sinh ngay cả khi còn ngồi trên ghế nhà trường cũng như khi đã bước vào cuộc sống đời thường. Không những thế, hệ thống câu hỏi này còn có vai trò hết sức quan trọng, thậm chí, nó còn “quyết định sự thành công” trong việc dạy học văn nói chung. Với vai trò và tầm quan trọng của hệ thống câu hỏi trong dạy học văn như trên, chúng tôi nhận thấy: quá trình tiếp nhận TPVH của học sinh ở trên lớp muốn có hiệu quả cao, thì khâu then chốt, quyết định đến sự thành công của tiết học chính là hệ thống câu hỏi. Thông qua quá trình tiếp thu bài trên lớp, học sinh có thể tự kiểm tra, bổ sung và điều chỉnh những điều mà bản thân mình chưa hiểu, chưa rõ khi chuẩn bị bài ở nhà. Đây chính là cơ sở để đảm bảo cho việc dạy và học theo định hướng lấy học sinh làm trung tâm, phát huy tính tích cực và sáng tạo của người HS. 1.1.1.2. Những nguyên tắc xây dựng hê thống câu hỏi trong dạy học Ngữ văn Nguyên tắc 1: Phải đảm bảo được tính khoa học và hệ thống Câu hỏi cần đảm bảo tính chính xác về nội dung cũng như hệ thống thuật ngữ, khái niệm. Nguyên tắc này còn biểu hiện ở tính hệ thống của câu hỏi. Tính hệ thống thể hiện ở việc trình bày, sắp xếp và lựa chọn các câu hỏi sao cho chúng không trùng lặp mà có mối liên hệ mật thiết với nhau, bổ sung và làm sáng tỏ cho nhau. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12 Nguyên tắc 2: Thông qua hoạt động và khuyến khích sáng tạo Hệ thống câu hỏi này cần chú ý nhiều đến tính sáng tạo, những câu hỏi tái hiện không thể bỏ qua nhưng không được nhiều, hay nói đúng hơn câu hỏi tái hiện chỉ là cái cớ để nêu ra những câu hỏi sáng tạo. Những câu hỏi có vấn đề đòi hỏi sự sáng tạo, buộc học sinh phải suy nghĩ, tìm tòi tự luận, không chỉ đơn giản tìm thấy câu trả lời đã có trong SGK hoặc sao chép ở đâu đó. Nguyên tắc 3: Đảm bảo tính sư phạm và phát triển Cần xây dựng được hệ thống câu hỏi theo nguyên tắc từ dễ đến khó, từ đơn giản đến phức tạp. Mỗi câu hỏi mới lại phức tạp hơn vì nó có mối quan hệ với những câu hỏi phía trước đã được chuẩn bị. Hệ thống câu hỏi cần chú ý tới tính toàn diện trong việc hướng dẫn học sinh tìm hiểu và tiếp nhận tác phẩm văn học. Hỏi ở nhiều cấp độ, nhiều bình diện không chỉ nội dung mà còn chú ý tới hình thức nghệ thuật và đặc biệt là mối quan hệ giữa nội dung và hình thức nghệ thuật ấy. Không chỉ yêu cầu nắm bắt được nội dung mà còn là việc hình thành cách thức, phương pháp tự học, tự nghiên cứu của cả GV và HS. Nguyên tắc 4: Đảm bảo tính nghệ thuật Nghệ thuật mà người viết muốn nói ở đây chính là nghệ thuật sư phạm, đó là việc sử dụng hệ thống câu hỏi một cách hấp dẫn, kích thích được trí tò mò, muốn khám phá và tìm hiểu của người học…Tức là phải chú ý tới cách nêu câu hỏi để gây được hứng thú cho học sinh. Từ bốn nguyên tắc trên, chúng ta có thể rút ra những yêu cầu của câu hỏi như sau: - Hệ thống câu hỏi cần phải bám sát vào văn bản, tập trung vào giá trị độc đáo của tác phẩm và có cách diễn đạt trong sáng. - Hệ thống câu hỏi phải tập trung kích thích được trí thông minh, tư duy sáng tạo của học sinh, tức là phải tập trung chú ý vào loại câu hỏi nêu vấn đề, câu hỏi tìm tòi phát hiện. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 13 - Hệ thống câu hỏi vừa phải vạch ra được quá trình phân tích, cắt nghĩa, đánh giá tác phẩm, vừa phải nêu ra được những nhận thức về tri thức cũng như tác dụng của tác phẩm đối với đời sống học sinh. - Hệ thống câu hỏi phải giúp học sinh hình thành được phương pháp và kỹ năng tự đọc, tự khám phá và chiếm lĩnh tác phẩm văn chương. Câu hỏi phải đảm bảo tính khoa học, tính hệ thống, tính nghệ thuật, tính sư phạm và phải phù hợp với quy luật tiếp nhận tác phẩm văn chương. - Để kiểm tra được những rung động thật sự của học sinh về một tác phẩm nào đó cũng như làm tăng hứng thú học tập của các em cần có hệ thống câu hỏi phát biểu cảm xúc, bình giá. - Cần tránh những câu hỏi bột phát ngẫu hứng, chắp vá vụn vặt không hệ thống, những câu hỏi mà khi hỏi đã hàm chứa câu trả lời, tránh đưa những dữ kiện không cần thiết vào câu hỏi. Trong một câu hỏi tránh gộp những vấn đề không hoàn toàn đồng nhất với nhau làm một. 1.1.1.3. Chức năng của câu hỏi hướng dẫn học bài trong SGK Ngữ văn Quá trình đọc tác phẩm văn học trong nhà trường có nhiều điểm khác biệt với đọc những tác phẩm văn học ngoài nhà trường. Vậy điểm khác biệt đó là gì? Đó là một bên đọc tác phẩm có sự định hướng của người thầy, còn một bên đọc hoàn toàn tự do, một bên đọc theo nhu cầu tìm hiểu, khám phá, lí giải, còn bên kia đọc hoàn toàn nhằm mục đích giải trí… Như vậy, việc tiếp nhận văn học của học sinh được học qua nhà trường là sự tiếp nhận một cách có hệ thống, có ý thức, mang tính chủ động, tích cực. Có thể nói, hệ thống câu hỏi trong SGK là những định hướng ban đầu rất cần thiết để từ đó giúp các em tự tìm hiểu khám phá tác phẩm văn học đúng hướng cả về nội dung và hình thức nghệ thuật. Từ đó có thể thấy được câu hỏi hướng dẫn học bài có những chức năng cơ bản sau đây: - Câu hỏi hướng dẫn học bài giúp học sinh chiếm lĩnh sơ bộ tác phẩm ở nhà: qua việc chuẩn bị bài ở nhà, đã bước đầu xây dựng sự hiểu biết, khám Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn