Tài liệu Xây dựng hệ thống bài tập rèn kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ nhân hóa trong viết văn miêu tả cho học sinh lớp 5

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC LÊ THỊ XUYÊN XÂY DỰNG HỆ THỐNG BÀI TẬP RÈN KỸ NĂNG SỬ DỤNG BIỆN PHÁP TU TỪ NHÂN HÓA TRONG VIẾT VĂN MIÊU TẢ CHO HỌC SINH LỚP 5 LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM NGỮ VĂN CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC (BỘ MÔN NGỮ VĂN) Mã số: 60 14 10 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN THỊ BAN HÀ NỘI – 2013 i LỜI CẢM ƠN Trƣớc hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành, sâu sắc đến Tiến sĩ Nguyễn Thị Ban đã tận tâm hƣớng dẫn và giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thiện luận văn tốt nghiệp. Tôi xin cảm ơn các Thầy cô trong tổ bộ môn Lý luận và phƣơng pháp dạy học môn Ngữ Văn, phòng Đào tạo, trƣờng Đại học Giáo dục – Đại học Quốc gia Hà Nội đã giảng dạy tôi trong suốt thời gian học tập tại trƣờng và tạo điều kiện thuận lợi, giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Nhân đây, tôi xin gửi lời cảm ơn gia đình, bạn bè đã cổ vũ động viên tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận văn tại trƣờng. Hà Nội, ngày 08 tháng 12 năm 2013 Lê Thị Xuyên i DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 1.1. Thống kê tiết học văn miêu tả trong SGK Tiếng Việt 5………….26 Bảng 3.1. Kết quả thực nghiệm tại trƣờng Tiểu học Trung Văn, Hà Nội …..86 ii DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 2.1. Phân loại bài tập rèn kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ nhân hóa... 41 Sơ đồ 2.2. Hệ thống bài tập rèn kỹ năng nhận diện và phân tích giá trị của biện pháp tu từ nhân hóa trong bài văn miêu tả………………………….. .... 42 Sơ đồ 2.3. Hệ thống bài tập rèn kỹ năng tạo lập tu từ nhân hóa trong bài văn miêu tả……………………………………………………............................. 54 Sơ đồ 2.4. Hệ thống bài tập rèn kỹ năng chữa lỗi tu từ nhân hóa trong bài văn miêu tả……………………………………………………………………. ... 66 iii MỤC LỤC Trang Lời cảm ơn .......................................................................................................... i Danh mục các bảng ............................................................................................ii Danh mục các sơ đồ ......................................................................................... iii Mục lục ..............................................................................................................iv MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 Chƣơng 1: CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI .......................................... 12 1.1. Cơ sở lý luận ............................................................................................ 12 1.1.1. Văn miêu tả và biện pháp tu từ nhân hóa trong văn miêu tả ................ 12 1.1.2. Đặc điểm nhận thức và việc hình thành kỹ năng của học sinh lớp 5 .......... 23 1.2. Cơ sở thực tiễn ......................................................................................... 25 1.2.1. Phân tích phần văn miêu tả trong chƣơng trình Tiếng Việt 5 ............... 26 1.2.2. Thực tế rèn kĩ năng sử dụng biện pháp tu từ nhân hóa và việc sử dụng biện pháp tu từ nhân hóa trong viết văn miêu tả của học sinh lớp 5 .............. 31 Chƣơng 2: ĐỀ XUẤT HỆ THỐNG BÀI TẬP RÈN KỸ NĂNG SỬ DỤNG BIỆN PHÁP TU TỪ NHÂN HÓA ................................................... 37 2.1. Một số nguyên tắc xây dựng hệ thống bài tập ......................................... 37 2.1.1. Đảm bảo mục tiêu dạy học Tập làm văn: rèn luyện kỹ năng tạo lập văn bản . 37 2.1.2. Đảm bảo tính hệ thống, đa dạng, hấp dẫn ............................................. 37 2.1.3. Đảm bảo tính vừa sức, tạo sức cho học sinh ......................................... 38 2.1.4. Đảm bảo phù hợp với đặc điểm tâm lý, nhận thức của học sinh lớp 5 ....... 38 2.2. Mô tả hệ thống bài tập rèn kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ nhân hóa trong viết văn miêu tả cho học sinh lớp 5 ....................................................... 39 2.2.1. Bài tập rèn kỹ năng nhận diện và phân tích các biện pháp tu từ nhân hóa trong bài văn miêu tả ................................................................................ 42 2.2.2. Bài tập rèn kỹ năng tạo lập tu từ nhân hóa trong viết văn miêu tả ....... 54 2.2.3. Bài tập rèn kỹ năng chữa lỗi tu từ nhân hóa trong bài văn miêu tả .............. 66 iv 2.3. Sử dụng hệ thống bài tập để rèn kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ nhân hóa cho học sinh lớp 5..................................................................................... 73 2.3.1. Quy trình tổ chức thực hành bài tập ...................................................... 73 2.3.2. Một số hình thức tổ chức thực hành bài tập .......................................... 74 Chƣơng 3: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ..................................................... 79 3.1. Mục đích thực nghiệm ............................................................................. 79 3.2. Đối tƣợng và địa bàn thực nghiệm ........................................................... 80 3.3. Nội dung thực nghiệm.............................................................................. 80 3.3.1. Nội dung dạy học thực nghiệm ............................................................. 82 3.3.2. Phiếu bài tập thực hành ở nhà ............................................................... 85 3.4. Kết quả thực nghiệm ................................................................................ 86 3.5. Nhận xét, đánh giá từ kết quả thực nghiệm ............................................. 88 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 90 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 93 PHỤ LỤC ........................................................................................................ 95 v MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Xuất phát từ mục tiêu bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn chương cho học sinh tiểu học Bàn về vai trò của tiếng mẹ đẻ đối với trẻ em, nhà giáo dục ngƣời Nga K.A.Usinxki chỉ rõ “Trẻ em đi vào trong đời sống tinh thần của mọi ngƣời xung quanh nó duy nhất thông qua phƣơng tiện tiếng mẹ đẻ và ngƣợc lại, thế giới bao quanh đứa trẻ đƣợc phản ánh trong nó chỉ thông qua chính công cụ này” [Sđd.32]. Đối với ngƣời Việt, tiếng Việt là tiếng nói phổ thông, tiếng nói dùng trong giao tiếp chính thức của dân tộc Việt Nam, nhận thức sâu sắc vai trò quan trọng của tiếng mẹ đẻ - tiếng Việt đối với trẻ em, trong chƣơng trình giáo dục tiểu học bên cạnh việc cung cấp những kiến thức cơ bản nhằm trang bị một hệ thống kỹ năng giao tiếp bằng tiếng Việt, chƣơng trình còn luôn coi trọng nhiệm vụ bồi dƣỡng năng lực cảm thụ văn chƣơng cho học sinh. Hai nhiệm vụ quan trọng này đƣợc cụ thể hóa qua bốn kĩ năng: nghe, nói, đọc viết. Trong đó, nghe và đọc thuộc loại kỹ năng tiếp nhận ngôn bản, nói và viết thuộc loại kỹ năng sản sinh ngôn bản. Nội dung dạy học Tập làm văn trong sách giáo khoa Tiếng Việt Tiểu học có nhiệm vụ hình thành và phát triển loại kỹ năng sản sinh ngôn bản, có thể xem đây là môn học cần đƣợc chú trọng hơn cả, vì Tập làm văn cũng chính là thực hiện mục tiêu cuối cùng, quan trọng nhất của dạy học tiếng mẹ đẻ đó là dạy học sinh sử dụng tiếng Việt để giao tiếp, tƣ duy. Thông qua đó, học sinh vận dụng và hoàn thiện một cách tổng hợp những kiến thức, kỹ năng đã đƣợc học để tạo lập nên những bài văn hay, giàu tính nghệ thuật của chính các em. 1.2. Xuất phát từ vị trí, vai trò của văn miêu tả và biện pháp tu từ nhân hóa ở tiểu học Nội dung dạy học Tập làm văn trong chƣơng trình tiểu học tập trung vào một số thể loại nhƣ văn kể chuyện, văn miêu tả, viết thƣ, ... Trong đó, thể loại văn miêu tả chiếm thời lƣợng nhiều nhất, xuyên suốt từ lớp 2 đến lớp 5. 1 Bắt đầu từ lớp 2, học sinh đƣợc làm quen một số kỹ năng đơn giản nhƣ: quan sát tranh trả lời câu hỏi, tả ngắn về cây cối, con vật, con người, quang cảnh, nói và viết về cảnh đẹp của đất nước,… Đến lớp 4, học sinh đƣợc rèn luyện kỹ năng viết hoàn chỉnh bài văn miêu tả ở một số kiểu bài nhƣ: tả đồ vật, cây cối, con vật. Lên lớp 5, văn miêu tả là thể loại chính trong chƣơng trình, với mục đích giúp học sinh tiếp tục hoàn thiện và nâng cao kỹ năng viết bài văn miêu tả hoàn chỉnh ở lớp 4, nhƣng ở 2 kiểu bài mới là văn tả cảnh, tả người. Nhƣ vậy, việc tìm hiểu việc viết văn miêu tả của học sinh ở cấp tiểu học nói chung và lớp 5 nói riêng, chính là tìm hiểu kiến thức và kỹ năng sử dụng tiếng việt mà các em tiếp nhận và rèn luyện trong suốt 5 năm học. Văn miêu tả với đặc trƣng là thể văn có tác dụng lớn trong việc tái hiện đời sống, giúp hình thành và phát triển trí tƣởng tƣợng, óc quan sát và khả năng đánh giá, nhận xét. Qua văn miêu tả giúp ta có thể cảm nhận văn học và cuộc sống một cách tinh tế, sâu sắc hơn, làm cho tâm hồn, trí tuệ của chúng ta thêm phong phú. Để văn miêu tả truyền đạt trọn vẹn ý nghĩa đó, một trong những cách thức hỗ trợ hữu hiệu, đó là sự có mặt của các biện pháp tu từ, thông qua những cách phối hợp sử dụng khéo léo các đơn vị từ vựng (trong phạm vi một câu hay một chỉnh thể trên câu) có khả năng đem lại hiệu quả tu từ, do mối quan hệ qua lại giữa các đơn vị từ vựng trong ngữ cảnh rộng. Việc dạy học các biện pháp tu từ có ý nghĩa vô cùng quan trọng, bởi nó giúp ngƣời học biết cách sử dụng ngôn từ hiệu quả, ngôn từ ở đây không chỉ đảm bảo tính thông báo, thông tin mà còn mang tính thẩm mĩ và biểu đạt tình cảm. Một trong những biện pháp tu từ đƣợc sử dụng nhiều nhất trong văn miêu tả đó là nhân hóa, khi học sinh có kĩ năng sử dụng biện pháp này các em sẽ nhận thấy cái hay, cái đẹp chứa đựng trong từng cách nhân hóa một sự vật. Từ đó, các em sẽ biết sử dụng sao cho đúng, hay để bài văn miêu tả gợi hình, gợi cảm và sinh động hơn. 2 1.3. Xuất phát từ những bất cập trong dạy học văn miêu tả, đặc biệt là việc hướng dẫn học sinh sử dụng biện pháp tu từ Thực tế hiệu quả dạy học văn miêu tả ở tiểu học trong nhiều năm nay vẫn chƣa cao. Điều này thể hiện ở nhiều phƣơng diện, trong đó cách hành văn thiếu sự sáng tạo và tính biểu cảm trong bài văn của các em cũng là một vấn đề đáng quan tâm. Trƣớc hết ở tính sáng tạo, học sinh mặc dù đã biết kết hợp sử dụng các biện pháp tu từ nhằm tạo nên sự sinh động, hấp dẫn cho bài văn nhƣng hiệu quả rất thấp, có những bài văn sử dụng khá thành công các biện pháp tu từ nhƣng hầu nhƣ cũng chỉ là sự bắt chƣớc trong các bài văn mẫu có sẵn chứ không hoàn toàn là sự liên tƣởng, cảm nhận của chính các em. Thậm chí nhiều khi chúng ta còn bắt gặp những cách miêu tả sai về mặt nghĩa. Từ việc không biết cách sử dụng hiệu quả các biện pháp tu từ vào bài viết nên cảm xúc trong các bài văn thƣờng hời hợt, thiếu độ chân thành. Với chất lƣợng của việc học văn ở cấp học dƣới nhƣ thế, phần nào khiến cho học sinh chƣa thực sự cảm thấy yêu thích, cảm hứng với môn Ngữ văn khi lên học ở các cấp học cao hơn. Vì vậy, trên cơ sở tác dụng quan trọng của các biện pháp tu từ, việc giúp các em viết đƣợc những bài văn hay là rất cần thiết. Dạy học sinh lớp 5 viết đƣợc một bài văn miêu tả có sự sáng tạo và biểu cảm cao, cho đến nay vẫn còn là một thách thức lớn đối với giáo viên tiểu học. Nội dung kiến thức trong sách giáo khoa về cơ bản là hoàn toàn phù hợp và đáp ứng khả năng tiếp nhận của học sinh, mang đến hiệu quả nhất định để viết đƣợc một bài văn đạt yêu cầu trở lên. Tuy nhiên, vấn đề về phƣơng pháp, cách tổ chức để giúp cho tất cả các học sinh trong lớp có khả năng viết đƣợc bài văn miêu tả hay và ý nghĩa không phải công việc dễ dàng. Có thể kể ra một số nguyên nhân cơ bản nhƣ tập làm văn là một nội dung khó, đòi hỏi khả năng sử dụng tiếng Việt của học sinh phải tốt, có sự tinh tế, nhạy cảm khi quan sát các đối tƣợng miêu tả. Mặt khác các tƣ liệu về phƣơng pháp dạy học một kiểu bài cụ thể nhằm nâng cao, bồi dƣỡng cho học sinh xây dựng một bài văn miêu tả hay cho từng lớp học còn rất ít, chƣa đƣợc tập 3 trung. Vì vậy, việc tìm hiểu sâu về các kỹ năng luyện viết một bài văn miêu tả giàu hình ảnh, có sự sáng tạo, biểu cảm cao với các quy trình và biện pháp tổ chức dạy học cụ thể giúp cho giáo viên có thể vận dụng vào dạy học trong các kiểu bài cụ thể, nhằm cải thiện chất lƣợng viết văn miêu tả của học sinh là vấn đề hết sức ý nghĩa, đƣợc nhiều ngƣời quan tâm, đặc biệt là vấn đề sử dụng các biện pháp tu từ. Với vai trò quan trọng nhƣ vậy, việc dạy và học văn miêu tả ở chƣơng trình tiểu học nói chung, lớp 5 nói riêng cần quan tâm chú trọng đến các biện pháp rèn luyện phù hợp với đặc trƣng của thể loại để giúp học sinh có thể làm đƣợc bài văn miêu tả biểu cảm, giàu tính nghệ thuật. Một trong những biện pháp gần gũi nhất với đặc trƣng thể loại, góp phần làm tăng tính biểu cảm của bài văn miêu tả đó là cách sử dụng hiệu quả các phƣơng tiện và biện pháp tu từ, trong đó có biện pháp tu từ nhân hóa. Đã có nhiều bài viết, công trình đề cập đến vấn đề về kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ trong văn miêu tả, tuy nhiên việc rèn luyện biện pháp này đƣợc thực hiện ở một khối lớp gắn với các dạng bài cụ thể thì chƣa có. Đặc biệt, việc rèn cho học sinh kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ nhân hóa trong dạy học văn miêu tả cho học sinh lớp 5 gắn với dạng bài cụ thể: tả cảnh vẫn là vấn đề còn bỏ ngỏ. Với mong muốn thực sự cải thiện tình hình dạy học Tập làm văn của học sinh lớp 5 đặc biệt là trong dạy học phần văn miêu tả, chúng tôi mạnh dạn nghiên cứu đề tài “Xây dựng hệ thống bài tập rèn kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ nhân hóa trong viết văn miêu tả cho học sinh lớp 5”. Hy vọng kết quả nghiên cứu sẽ phần nào hỗ trợ hữu ích việc rèn kĩ năng sử dụng biện pháp tu từ nhân hóa trong viết văn miêu tả cho học sinh lớp 5, góp phần nâng cao hiệu quả dạy học văn miêu tả, tạo một tiếng nói tích cực cho việc đổi mới phƣơng pháp dạy học. 2. Lịch sử nghiên cứu đề tài Nghiên cứu xây dựng hệ thống bài tập rèn kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ nhân hóa cho học sinh khối lớp 5 trong dạy học văn miêu tả hiện nay vẫn chƣa có đề tài chuyên biệt nào. Song dƣới góc độ tìm hiểu về văn miêu tả 4 ở tiểu học, vận dụng các phƣơng tiện, biện pháp tu từ vào dạy học văn miêu tả là vấn đề đã đƣợc quan tâm từ rất lâu. Trên cơ sở đó, có thể khái lƣợc lịch sử nghiên cứu các vấn đề liên quan trên đây dƣới hai góc độ: 1) Về văn miêu tả; 2) Văn miêu tả trong nhà trƣờng và việc rèn luyện kỹ năng viết văn miêu tả cho học sinh tiểu học dƣới góc độ sử dụng biện pháp tu từ nhân hóa 2.1. Những nghiên cứu về văn miêu tả Văn miêu tả là một thể loại đƣợc các nhà nghiên cứu quan tâm chú trọng từ cách đây gần một thế kỷ, năm 1918 trong cuốn “Việt Hán văn khảo”, cách hiểu của Phan Kế Bính cũng khá gần với cách hiểu trong quan niệm hiện đại “Cảnh tƣợng của tạo hóa hiện ra trƣớc mắt ta, chạm đến tai ta, nghìn hình muôn trạng, làm cho ta phải nhìn phải ngắm, phải nghĩ ngợi ngẩn ngơ. Ta cứ theo cái cảnh tƣợng ấy mà tả ra thì ta gọi là văn chƣơng tả cảnh” [3]. Năm 1935, cuốn sách đầu tiên viết về chƣơng trình giáo dục môn Văn nƣớc ta “Quốc văn giáo khoa thư” của tập thể các tác giả Trần Trọng Kim, Nguyễn Văn Ngọc, Đặng Đình Phúc, Đỗ Thận biên soạn, trong cách chọn lọc nội dung đề tài đƣa vào các đoạn văn, bài văn miêu tả, đã cho thấy các đề tài gần gũi với đời sống ngƣời Việt, nhƣ về con vật, đồ vật, ngƣời thân, cảnh vật…[12]. Những nội dung đề tài này rất gần với các kiểu bài văn miêu tả đƣợc dạy trong chƣơng trình hiện nay. Năm 1960, bằng những kinh nghiệm viết văn trong cuộc đời cầm bút của mình, nhà văn Tô Hoài đã mang đến bạn đọc, đặc biệt là các em học sinh những cuốn sách giúp ích rất nhiều cho việc viết văn miêu tả, nhƣ: “Một số kinh nghiệm viết văn của tôi” (1960), “Sổ tay viết văn” (1967), về sau này, năm 1997 nội dung của hai cuốn sách này đã đƣợc biên soạn lại trong cuốn “Một số kinh nghiệm viết văn miêu tả”, đây là cuốn sách đƣợc đông đảo bạn đọc biết đến hiện nay. Trong đó tác giả chỉ rõ các bƣớc để viết đƣợc bài văn miêu tả hay, bắt đầu từ việc quan sát, ghi chép, tích tũy vốn sống, vốn ngôn ngữ, vận dụng vào viết bài văn [8]. 5 Đến năm 1995, tập thể các nhà văn nhƣ Vũ Tú Nam, Bùi Hiển, Nguyễn Quang Sáng, Phạm Hổ cũng dành cho bạn đọc những trang viết bổ ích về kinh nghiệm viết một bài văn miêu tả, văn kể chuyện hay trong cuốn “Văn miêu tả và kể chuyện”. Mặc dù những ý kiến của các nhà văn trong cuốn sách này chỉ mới là những phát biểu lẻ tẻ đó đây, chƣa phải là kết luận khoa học, nhƣng hết sức có giá trị trong việc luyện viết văn miêu tả vì đƣợc chắt lọc từ những kinh nghiệm, tri thức, những khả năng mà họ tích lũy đƣợc từ trong cuộc sống và cuộc đời sáng tác của mình. Họ đã chỉ ra: Về cách thức miêu tả, “Ngƣời viết phải nhìn bằng con mắt bên trong mới thấy rõ đƣợc đối tƣợng. Mình có thấy rõ mới làm đƣợc ngƣời đọc thấy rõ. Mình có thấy rõ mới làm lẩy ra đƣợc những cái chủ yếu để làm nổi bật trong mấy nét bút gọn và sắc không tỉa tót, tỉ mỉ rƣờm rà. Đôi ba nét phác gây đƣợc ấn tƣợng có thể thay đƣợc đoạn văn tả dài. Vậy phải chọn chữ và biết dùng khéo hình dung từ, biết cách làm văn sao cho khớp với nhịp điệu của ý nghĩ, tình cảm, cử chỉ, hành động” (nhà văn Bùi Hiển), “Quan sát bằng tấm lòng trƣớc khi tôi viết tôi không có ý thức gì cả! Điều tôi viết là điều tôi thuộc lòng, là điều đã chín trong tâm tôi. Tôi ghi nhận bằng cái tình của tôi” (nhà văn Nguyễn Quang Sáng), “Sự quan sát trực tiếp, cảm nhận trực tiếp và cụ thể mới giúp cho mình miêu tả đúng và cụ thể tạo điều kiện cho trí tƣởng tƣợng đƣợc sáng tạo thêm ra”; Về tiêu chí đánh giá, “Miêu tả giỏi là những gì chúng ta viết, ngƣời đọc nhƣ nhìn thấy cái đó hiện ra trƣớc mắt mình: một con ngƣời, một con vật, một dòng sông ngƣời đọc nghe đƣợc cả tiếng nói, tiếng kêu, tiếng nƣớc chảy. Thậm chí còn ngửi thấy đƣợc mùi mồ hôi, mùi sữa, mùi hƣơng hoa hay mùi rêu, mùi ẩm mốc,… Nhƣng đó mới chỉ là miêu tả bên ngoài. Còn có sự miêu tả bên trong nữa, nghĩa là miêu tả về tâm trạng buồn, vui, yêu ghét của con ngƣời, con vật và cả cỏ cây” (Phạm Hổ); hay nhận diện tính chân thực trong miêu tả,.. [9] Các nhà văn, nhà nghiên cứu dù dƣới góc độ nào cũng đã nhìn nhận văn miêu tả nhƣ một phƣơng tiện để thể hiện nội dung cuộc sống. Với các nhà nghiên cứu phê bình văn học, thì miêu tả theo đúng vai trò của nó là một 6 phƣơng tiện thể hiện nội dung, ý nghĩa tác phẩm. Tất cả những nghiên cứu trên đây chính là những gợi ý giá trị, giúp chúng tôi xác định cơ sở lý luận cho luận văn. 2.2. Những nghiên cứu về văn miêu tả và việc dạy học văn miêu tả trong nhà trường tiểu học Từ sau cách mạng tháng tám (1945), văn miêu tả chính thức đƣợc đƣa vào nhà trƣờng với tƣ cách là một thể loại văn học dành cho học sinh tiểu học. Nhƣng phải đến năm 1981 khi chƣơng trình cải cách giáo dục đầu tiên thực hiện ở nƣớc ta thì các công trình nghiên cứu về văn miêu tả và phƣơng pháp dạy văn miêu tả mới đƣợc chú trọng với vị trí xứng đáng của nó. Văn miêu tả đƣợc đƣa vào dạy học từ lớp 2, lớp 3 của chƣơng trình tiểu học, số tiết đƣợc nâng dần đến lớp 4, lớp 5 chủ yếu học viết văn miêu tả với các dạng bài khác nhau. Mỗi dạng đều thực hiện theo quy trình: Quan sát tìm ý, lập dàn ý, làm bài miệng, làm bài viết, trả bài. Cùng với việc đổi mới chƣơng trình phổ thông, các sách và tài liệu tham khảo về phƣơng pháp dạy văn miêu tả trong nhà trƣờng cũng trở nên phong phú hơn. Cuốn sách đầu tiên có thể kể đến là “Văn miêu tả và phương pháp dạy văn miêu tả ở tiểu học” (năm 1993) của tác giả Nguyễn Trí, cuốn sách đã từng đƣợc coi nhƣ một cẩm nang về phƣơng pháp dạy văn miêu tả ở tiểu học. Tác giả đã chỉ rõ bản chất, đặc điểm của văn miêu tả nói chung, các kiểu bài văn miêu tả nói riêng, phƣơng pháp dạy mỗi kiểu bài văn miêu tả. Trong phần ngôn ngữ miêu tả, tác giả cũng đề cập đến khi nào vận dụng các phƣơng tiện, biện pháp tu từ trong mỗi kiểu bài văn miêu tả để mang đến sự sinh động, cảm xúc cho bài viết. Nhƣng cũng chỉ dừng lại ở việc liệt kê phƣơng tiện, biện pháp nào đƣợc sử dụng trong bài chứ chƣa nói tới vấn đề các biện pháp đó đƣợc sử dụng trong từng kiểu bài nhƣ thế nào. Năm 1996, các tác giả Nguyễn Quang Ninh và Đào Ngọc trong cuốn “Rèn kỹ năng sử dụng tiếng Việt” dành cho chƣơng trình đào tạo giáo viên tiểu học đã đƣa ra cái nhìn tổng quát về văn miêu tả. Sự phân biệt văn miêu tả với 7 việc miêu tả lạnh lùng, chính xác (trong khoa học) “Văn miêu tả không phải là sự sao chép máy móc thực tế khách quan, mà đó là kết quả của sự nhận xét, đánh giá, tƣởng tƣởng,.. hết sức phong phú của ngƣời viết” [18]. Các tác giả cũng đã chú trọng đến vai trò của các biện pháp tu từ trong ngôn ngữ miêu tả, trong đó có các biện pháp tu từ nhƣ so sánh, phƣơng tiện tu từ nhƣ nhân hóa, ẩn dụ,… Ngoài ra, cuốn sách còn cung cấp những đoạn văn miêu tả hay và điển hình về nhiều phƣơng diện. Một số cuốn sách khác cũng góp phần hữu ích cho việc dạy và học văn miêu tả nhƣ “Đọc và luyện văn” (1995) của Trịnh Mạnh, Nguyễn Huy Đàn; “Văn miêu tả tuyển chọn” (1997) của tập thể tác giả Nguyễn Nghiệp, Nguyễn Giá, Nguyễn Trí, Trần Hòa Bình; “Dạy văn miêu tả cho học sinh tiểu học” (1999) của Hoàng Hòa Bình; “Vẻ đẹp của ngôn ngữ qua các bài tập đọc lớp 4 – 5” (2000) của Đinh Trọng Lạc,... Bên cạnh đó cũng phải kể đến các bài viết, công trình nghiên cứu về việc dạy văn miêu tả ở tiểu học nhƣ “Kỹ năng quan sát trong văn miêu tả ở tiểu học”, “Văn miêu tả trong chương trình tập làm văn ở tiểu học”, “Một số vấn đề dạy – học văn miêu tả ở lớp 4 và 5 cải cách giáo dục”, “Dạy học sinh lớp 5 quan sát đối tượng khi làm văn miêu tả”, “Tìm hiểu giá trị của từ láy, tính từ tuyệt đối, biện pháp so sánh, nhân hoá trong viết văn mô tả”,… Những cuốn sách và tài liệu này đã mang đến cho ngƣời đọc nguồn tƣ liệu phong phú phục vụ cho việc dạy và học văn miêu tả. Trong chƣơng trình tiểu học hiện hành, văn miêu tả chiếm thời lƣợng nội dung đáng kể so với các thể loại khác nhƣ kể chuyện, viết thƣ,.., xuyên suốt từ lớp 2 đến lớp 5. Cùng với đó, sách giáo khoa tiếng Việt 5 đƣợc biên soạn theo quan điểm dạy giao tiếp, quan điểm tích hợp và quan điểm tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh. Từ việc đổi mới trong quan điểm biên soạn nội dung chƣơng trình và sách giáo khoa này dẫn tới sự ra đời của hàng loạt các sách tham khảo. Có thể kể đến một số cuốn tiêu biểu nhƣ “Bài tập luyện viết văn miêu tả” của Vũ Khắc Tuân, “Văn miêu tả trong nhà trường 8 phổ thông” của Đỗ Ngọc Thống và Phạm Minh Diệu, “Phương pháp dạy học tiếng Việt ở tiểu học” của tác giả Lê Phƣơng Nga và Nguyễn Trí,… những cuốn sách này đã trở thành tài liệu tham khảo hữu ích về mặt nội dung, phƣơng pháp dạy học đối với việc dạy học văn miêu tả hiện nay. Việc sử dụng các phƣơng tiện, biện pháp tu từ trong dạy học nhƣ một cách thức hữu hiệu nhằm tăng cƣờng tính hình ảnh, biểu cảm cho bài văn nói chung và văn miêu tả nói riêng đã đƣợc khá nhiều ngƣời quan tâm, tìm hiểu. Nhƣ đề tài luận văn thạc sĩ của Lí Thị Sơn “Xây dựng hệ thống bài tập rèn cách sử dụng biện pháp so sánh và nhân hóa trong dạy học văn miêu tả ở lớp 4” [23], đề tài luận văn thạc sĩ Lê Thị Thu Trang “Rèn luyện cho học sinh THCS kỹ năng sử dụng phép so sánh và nhân hóa trong văn bản thuyết minh”, hoặc “Rèn luyện cho học sinh Trung học phổ thông sử dụng biện pháp so sánh nhằm tăng tính biểu cảm cho bài văn nghị luận văn học” của Đinh Thị Thu Hằng,… Các công trình này đã cho thấy các biện pháp tu từ so sánh, nhân hóa có tác dụng rất lớn đối với việc viết văn nói chung và văn miêu tả nói riêng. Vấn đề xây dựng hệ thống bài tập rèn kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ nhân hóa cho học sinh lớp 5 trong dạy học văn miêu tả chƣa từng xuất hiện trong công trình chuyên biệt nào. Vì vậy, lựa chọn đề tài này chúng tôi mong muốn đóng góp một tƣ liệu hữu ích phục vụ cho việc dạy và học văn miêu tả cho học sinh lớp 5. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Xây dựng đƣợc hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ nhân hóa và hƣớng dẫn sử dụng hệ thống bài tập này trong dạy học văn miêu tả nhằm củng cố kiến thức về biện pháp tu từ nhân hóa. Đồng thời giúp các em có kỹ năng sử dụng hiệu quả biện pháp tu từ này trong viết văn tả cảnh nói riêng, viết văn miêu tả nói chung. Từ đó, nâng cao chất lƣợng dạy học Tiếng Việt trong nhà trƣờng tiểu học. 9 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu (1) Nghiên cứu, khái quát những vấn đề lí luận liên quan đến đề tài nhƣ: văn miêu tả và đặc trƣng cơ bản của văn miêu tả; Biện pháp tu từ nhân hóa và ý nghĩa của biện pháp tu từ này trong biểu đạt nội dung bài văn tả cảnh; Đặc điểm nhận thức và việc hình thành kỹ năng của học sinh lớp 5; Nghiên cứu, khảo sát mục tiêu, nội dung dạy học văn miêu tả trong chƣơng trình sách giáo khoa Tiếng Việt 5; Thực tế rèn kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ nhân hóa và việc sử dụng biện pháp này của học sinh tiểu học hiện nay. (2) Đề xuất hệ thống bài tập rèn kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ nhân hóa cho học sinh lớp 5 trong dạy học văn miêu tả và hƣớng dẫn sử dụng hệ thống bài tập trong dạy học văn miêu tả cho học sinh lớp 5. (3) Thực nghiệm để kiểm chứng tính hiệu quả và khả năng thực thi hệ thống bài tập và quy trình rèn luyện các kỹ năng mà luận văn đề xuất. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là biện pháp tu từ nhân hóa trong văn miêu tả và hệ thống bài tập rèn kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ nhân hóa cho học sinh lớp 5 trong dạy học văn miêu tả. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Phần văn miêu tả ở các nội dung Tập đọc, Chính tả, Luyện từ và câu, Tập làm văn trong chƣơng trình Tiếng Việt 5 bậc tiểu học. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp điều tra khảo sát Trong quá trình thu thập thông tin về tình hình thực tế rèn kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ nhân hóa của giáo viên, sử dụng biện pháp tu từ nhân hóa của học sinh trong dạy học văn miêu tả lớp 5, phƣơng pháp này giúp chúng tôi xác định đƣợc mức độ sử dụng biện pháp này nhƣ thế nào. Từ đó có cơ sở đề xuất các giải pháp nhằm giúp học sinh sử dụng tốt biện pháp tu từ nhân hóa vào viết văn miêu tả. 10 5.2. Phương pháp thống kê – phân loại Chúng tôi sử dụng phƣơng pháp này để xử lí các số liệu đã thu thập đƣợc trong quá trình điều tra, thực nghiệm, để đi tới kết luận chính xác, tin cậy về tính hiệu quả, khả thi của quy trình rèn kỹ năng mà luận văn đề xuất. 5.3. Phương pháp thực nghiệm Là ứng dụng những đề xuất của luận văn vào thực tiễn dạy học để soi chiếu tính khả thi của nó. 6. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, nội dung của luận văn đƣợc dự kiến chia thành 3 chƣơng chính: Chƣơng 1: Cơ sở khoa học của đề tài Chƣơng 2: Đề xuất hệ thống bài tập rèn kỹ năng sử dụng biện pháp tu từ nhân hóa trong dạy học văn miêu tả cho học sinh lớp 5 Chƣơng 3: Thực nghiệm sƣ phạm 11 CHƢƠNG 1 CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Văn miêu tả và biện pháp tu từ nhân hóa trong văn miêu tả 1.1.1.1. Khái niệm và một số đặc trưng cơ bản của văn miêu tả - Khái niệm văn miêu tả Là thể văn ra đời từ rất lâu, sự tồn tại của khái niệm văn miêu tả gắn với những công trình nghiên cứu của nhiều tác giả khác nhau. Vì vậy, việc đi đến một khái niệm chung nhất không phải là công việc dễ dàng. Trƣớc hết, ở thuật ngữ “miêu tả” nói chung, tác giả Đào Duy Anh trong “Hán Việt Tự điển” đã giải nghĩa: “Miêu tả là lấy nét vẽ hoặc câu văn để biểu hiện cái chân tƣớng của sự vật ra” [2]. Cụ thể hơn, khái niệm “miêu tả” hiểu theo nghĩa từ vựng trong “Từ điển tiếng Việt” do Hoàng Phê chủ biên là: “Dùng ngôn ngữ hoặc một phƣơng tiện nghệ thuật nào đó làm cho ngƣời khác có thể hình dung đƣợc toàn thể sự vật, sự việc hoặc thế giới nội tâm của con ngƣời” [20]. Những khái niệm về “miêu tả” đƣợc ghi trong từ điển nhƣ trên là những khái niệm sử dụng chung cho các loại hình nghệ thuật đƣợc bộc lộ thông qua nghệ thuật miêu tả. Còn trong một văn bản nghệ thuật, miêu tả lại có những đặc điểm riêng và đƣợc quan niệm theo nhiều cách khác nhau. Các nhà phê bình lý luận văn học thì định nghĩa: “Miêu tả bao gồm những đoạn văn, đoạn thơ tái hiện sự việc, cảnh vật, con ngƣời và hành động của nhân vật đƣợc hình thành trực tiếp nhất thông qua một khối lƣợng chi tiết phong phú. Miêu tả là biện pháp nghệ thuật giúp nhà văn làm hiện lên một cách cụ thể, dựng lên trƣớc mặt ngƣời đọc một cách sinh động sự việc, cảnh vật, con ngƣời trong một khung cảnh và thời điểm nhất định” [6]. Tuy nhiên, định nghĩa này mới chỉ đề cập nội dung miêu tả mà chƣa chú ý đến ngôn ngữ sử dụng trong miêu tả. Bàn về vấn đề này, trong cuốn “Nghệ thuật làm văn”, các học giả Pháp cho rằng “Miêu tả là biến thành cái mà giác quan có thể xúc cảm 12 đƣợc, là hình dung bằng miệng hay bằng viết một đối tƣợng vật chất, nói cách khác, là bộc lộ bằng từ mà các họa sỹ phác họa bằng màu sắc”. Nhìn chung, các quan niệm về miêu tả ở trên đã đề cập tới nhiều phƣơng diện khác nhau của thuật ngữ “miêu tả” sử dụng trong văn bản nghệ thuật (văn miêu tả). Dƣới góc độ ngôn ngữ học, và trong vai trò là thể văn trong nhà trƣờng, GS Đỗ Hữu Châu đã đƣa ra khái niệm về văn miêu tả nhƣ sau: “Miêu tả là một loại văn trong đó ngƣời viết (ngƣời nói) nêu lên các đặc điểm vốn có của sự vật, nhân vật trong thực tế đã đƣợc sàng lọc qua chủ quan của ngƣời viết (ngƣời nói)” [4]. Hay trong Sách giáo khoa “Tiếng Việt 4” do GS. Nguyễn Minh Thuyết chủ biên cho rằng “Miêu tả là vẽ lại bằng lời những đặc điểm nổi bật của cảnh, của ngƣời, của vật, giúp ngƣời nghe, ngƣời đọc hình dung đƣợc các đối tƣợng ấy” [27]. Gần với quan niệm này, tác giả Xuân Thị Nguyệt Hà trong công trình Luận án Tiến sĩ “Xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng viết văn miêu tả cho học sinh tiểu học” cho rằng: “Văn miêu tả là một loại văn dùng trong các phƣơng tiện ngôn ngữ để vẽ lại những đặc điểm nổi bật của các khách thể trong hiện thực khách quan (cảnh vật, sự vật, con ngƣời) một cách cụ thể, sinh động, gợi hình, gợi cảm, tạo hiệu quả nhƣ thật với ngƣời đọc, ngƣời nghe” [5]. Trong phạm vi đề tài nghiên cứu về văn miêu tả trong trƣờng tiểu học, chúng tôi lấy quan niệm của tác giả Xuân Thị Nguyệt Hà làm điểm tựa cho việc triển khai nghiên cứu, cụ thể là: “Văn miêu tả là một loại văn dùng trong các phƣơng tiện ngôn ngữ để vẽ lại những đặc điểm nổi bật của khách thể trong hiện thực khách quan (cảnh vật, sự vật, con ngƣời) một cách cụ thể, sinh động, gợi hình, gợi cảm, tạo hiệu quả nhƣ thật với ngƣời đọc, ngƣời nghe”. Nhƣ vậy, theo khái niệm này, xét về mục đích của văn miêu tả chính là để vẽ lại những đặc điểm nổi bật của khác thể thông qua quan sát, khơi gợi trí tƣởng tƣợng và đồng thời có yếu tố tình cảm, sự đánh giá của ngƣời viết, làm cho đối tƣợng tiếp nhận văn bản cảm động, say mê. Xét về đối tƣợng của văn 13 miêu tả là không giới hạn, hầu nhƣ bất kì sự vật, sự việc nào trong cuộc sống cũng có thể trở thành phạm vi miêu tả. Tuy nhiên, không phải sự miêu tả nào cũng trở thành văn miêu tả. Bởi miêu tả không đơn giản chỉ dừng lại ở việc giúp cho ngƣời đọc thấy rõ nét đặc trƣng, đặc điểm, tính chất,.. càng không phải là việc sao chép một cách máy móc các sự vật, sự việc, mà đó phải là sự thể hiện đƣợc những nét tinh tế của tác giả trong việc sử dụng ngôn ngữ, bày tỏ tình cảm, cảm xúc trong quá trình quan sát thực tế cuộc sống. Và hơn thế miêu tả phải là “bằng những ngôn ngữ sinh động đã khắc họa lên bức tranh đó, sự vật đó khiến cho ngƣời đọc, ngƣời nghe nhƣ cảm thấy mình đang đứng trƣớc sự vật, hiện tƣợng ấy và cảm thấy nhƣ đƣợc nghe, sờ những gì mà nhà văn nói đến”. Nói đến văn miêu tả chúng ta cũng đặc biệt chú ý đến ngôn ngữ của thể văn này. Trong văn miêu tả, việc miêu tả lại các sự vật, sự việc qua ngôn ngữ không đơn thuần là công việc ghi chép hay còn gọi là trần thuật lại sự vật, sự việc mà đó phải là thứ văn chƣơng bóng bẩy, sinh động, gợi hình, và cách hành văn trong kiểu miêu tả này thuộc vào phong cách ngôn ngữ văn chƣơng. - Một số đặc trưng cơ bản của văn miêu tả Mỗi thể loại văn học khác nhau thƣờng có những đặc trƣng, đặc điểm riêng biệt. Việc khái quát đặc điểm của thể văn miêu tả đã đƣợc nhiều nhà nghiên cứu quan tâm sâu sắc. Trong cuốn “Văn miêu tả và phương pháp dạy văn miêu tả ở tiểu học”, tác giả Nguyễn Trí đã nêu rõ ba đặc điểm, đó là: văn miêu tả mang tính thông báo thẩm mĩ, chứa đựng tình cảm của ngƣời viết; văn miêu tả mang tính sinh động tạo hình; ngôn ngữ văn miêu tả giàu cảm xúc hình ảnh. Thứ nhất, văn miêu tả mang tính thông báo thẩm mĩ, chứa đựng tình cảm của người viết: Đối tƣợng của văn miêu tả hƣớng đến vô cùng đa dạng, nhƣ tả đồ vật, con vật, thiên nhiên, con ngƣời,… và bằng ngòi bút miêu tả của mình, tác giả bao giờ cũng đánh giá những đối tƣợng này theo một quan điểm thẩm mĩ 14