Tài liệu Xây dựng hệ thống bài tập hoá học vô cơ nhằm rèn luyện tư duy trong bồi dưỡng học sinh giỏi ở trường thpt

PhÇn I : Më ®Çu I. Lý do chän ®Ò tµi N-íc ta ®ang b-íc vµo giai ®o¹n c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i hãa víi môc tiªu ®Õn n¨m 2020 ViÖt Nam sÏ tõ mét n-íc n«ng nghiÖp vÒ c¬ b¶n trë thµnh n-íc c«ng nghiÖp vµ héi nhËp víi céng ®ång quèc tÕ. Nh©n tè quyÕt ®Þnh th¾ng lîi cña c«ng cuéc c«ng nghiÖp ho¸ hiÖn ®¹i ho¸ vµ héi nhËp quèc tÕ lµ con ng-êi, nguån lùc ng-êi ViÖt Nam ®-îc ph¸t triÓn trªn c¬ së mÆt b»ng d©n trÝ cao. §Ó ®¸p øng yªu cÇu ®µo t¹o nguån nh©n lùc chÊt l-îng cao phôc vô c«ng cuéc c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ vµ héi nhËp víi céng ®ång quèc tÕ, ®ßi hái chóng ta ph¶i ®æi míi, n©ng cao chÊt l-îng gi¸o dôc vµ ®µo t¹o. NghÞ quyÕt §¹i héi §¶ng X ®· chØ râ vÒ gi¸o dôc vµ ®µo t¹o: “TiÕp tôc ®æi míi m¹nh mÏ ph-¬ng ph¸p gi¸o dôc, ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, s¸ng t¹o cña ng-êi häc, kh¾c phôc lèi truyÒn thô mét chiÒu“. HiÖn nay, chóng ta ®·, ®ang vµ sÏ thùc hiÖn ®æi míi ch-¬ng tr×nh gi¸o dôc phæ th«ng, tõ môc tiªu, néi dung, PP ®Õn ph-¬ng tiÖn gi¸o dôc vµ ®¸nh gi¸ chÊt l-îng gi¸o dôc. Mét trong nh÷ng nhiÖm vô träng t©m cña ®æi míi ch-¬ng tr×nh vµ SGK gi¸o dôc phæ th«ng lµ tËp trung vµo viÖc ®æi míi PP DH. Thùc hiÖn DH dùa vµo ho¹t ®éng tÝch cùc, chñ ®éng cña HS víi sù tæ chøc vµ h-íng dÉn cña GV nh»m ph¸t triÓn t- duy ®éc lËp, s¸ng t¹o, gãp phÇn h×nh thµnh PP vµ nhu cÇu tù häc; rÌn luyÖn kü n¨ng vËn dông kiÕn thøc vµo thùc tiÔn; t¸c ®éng ®Õn t×nh c¶m, ®em l¹i niÒm vui, høng thó vµ tr¸ch nhiÖm häc tËp cho HS. ë tr-êng THPT, m«n HH cã vÞ trÝ, vai trß rÊt quan träng. Nã cung cÊp cho HS nh÷ng tri thøc khoa häc phæ th«ng, c¬ b¶n vÒ c¸c chÊt, sù biÕn ®æi c¸c chÊt, mèi liªn hÖ qua l¹i gi÷a c«ng nghÖ HH, m«i tr-êng vµ con ng-êi. Nh÷ng tri thøc nµy, gióp HS cã nhËn thøc khoa häc vÒ thÕ giíi vËt chÊt, gãp phÇn ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc vµ n¨ng lùc hµnh ®éng, h×nh thµnh nh©n c¸ch ng-êi lao ®éng míi n¨ng ®éng, s¸ng t¹o. M«n HH cung cÊp cho HS hÖ thèng kiÕn thøc HH phæ th«ng c¬ b¶n, hiÖn ®¹i vµ thiÕt thùc tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p, bao gåm: c¬ së HH chung; HH v« c¬; HH h÷u c¬. ë tr-êng THPT, viÖc ph¸t hiÖn vµ båi d-ìng HSG nãi chung vµ HSG HH riªng lµ mét nhiÖm vô rÊt quan träng. NhiÖm vô nµy n»m trong nhiÖm vô ph¸t hiÖn, ®µo t¹o vµ båi d-ìng nh©n tµi cña gi¸o dôc phæ th«ng. 1 HiÖn nay, ch-a cã mét tµi liÖu chÝnh thøc vÒ lý luËn DH soi s¸ng hay ®Þnh nghÜa nh÷ng n¨ng lùc ®Æc biÖt cña HSG vµ ®-a ra nh÷ng biÖn ph¸p rÌn luyÖn n¨ng lùc HSG HH. Nh÷ng n¨m qua, GV båi d-ìng HSG HH vµ DH ë c¸c líp chuyªn HH ®· ph¶i tù mß mÉm, t×m kiÕm tµi liÖu, s-u tÇm BT ®Ó tiÕn hµnh båi d-ìng cho HS. Trong DH HH nãi chung vµ DH båi d-ìng HSG nãi riªng, kh«ng thÓ thiÕu BT; sö dông BT lµ mét biÖn ph¸p quan träng ®Ó n©ng cao chÊt l-îng DH; BT cã t¸c dông to lín vÒ nhiÒu mÆt: lµm chÝnh x¸c ho¸ c¸c kh¸i niÖm; cñng cè, ®µo s©u vµ më réng kiÕn thøc; «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc; rÌn c¸c kü n¨ng HH, kh¶ n¨ng vËn dông kiÕn thøc vµo thùc tiÔn; ph¸t triÓn t- duy, ®Æc biÖt lµ tduy s¸ng t¹o.... Thùc tiÔn thÊy, BT HH rÊt phong phó vµ ®a d¹ng; nhiÒu bµi cã néi dung hay. Sö dông nh÷ng BT nµy cã t¸c dông rÌn luyÖn t- duy, ph¸t huy tÝnh tÝch cùc vµ s¸ng t¹o cña HS, gãp phÇn n©ng cao chÊt l-îng båi d-ìng HSG ë tr-êng THPT. ChÝnh v× nh÷ng lý do trªn mµ chóng t«i chän ®Ò tµi: “X©y dùng hÖ thèng bµi tËp ho¸ häc v« c¬ nh»m rÌn luyÖn t- duy trong båi d-ìng häc sinh giái ë tr­êng THPT“. II. Môc ®Ých nghiªn cøu Nghiªn cøu x©y dùng hÖ thèng BT HH v« c¬ trong båi d-ìng HSG ë tr-êng THPT. Tõ ®ã, ®Ò xuÊt sö dông hÖ thèng BT nµy nh»m rÌn luyÖn t- duy trong båi d-ìng HSG. III. NhiÖm vô nghiªn cøu 1. Nghiªn cøu c¬ së lý luËn vÒ ho¹t ®éng nhËn thøc cña HS trong qu¸ tr×nh DH HH; phÈm chÊt vµ n¨ng lùc HSG HH; BT HH v« c¬ trong båi d-ìng HSG ë tr-êng THPT. 2. Nghiªn cøu thùc tiÔn DH HH nãi chung vµ DH båi d-ìng HSG HH nãi riªng ë tr-êng THPT; BT HH v« c¬ trong båi d-ìng HSG HH ë tr-êng THPT. 3. Nghiªn cøu x©y dùng hÖ thèng BT HH v« c¬ nh»m rÌn luyÖn t- duy trong båi d-ìng HSG ë tr-êng THPT. 4. Nghiªn cøu ®Ò xuÊt sö dông hÖ thèng BT HH v« c¬ trong DH båi d-ìng HSG ë tr-êng THPT. 5. TN s- ph¹m ®Ó ®¸nh gi¸ chÊt l-îng, hiÖu qu¶ cña hÖ thèng BT HH v« c¬ ®· x©y dùng nh»m rÌn luyÖn t- duy trong båi d-ìng HSG ë tr-êng THPT. 2 IV. Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu IV.1. Nghiªn cøu lý luËn + Nghiªn cøu c¸c tµi liÖu vÒ t©m lý häc, gi¸o dôc häc, lý luËn DH vµ c¸c tµi liÖu cã liªn quan ®Õn rÌn luyÖn t- duy trong DH HH nãi chung vµ båi d-ìng HSG nãi riªng. + Nghiªn cøu néi dung ch-¬ng tr×nh m«n HH ë tr-êng THPT (Ban c¬ b¶n, KHTN vµ néi dung DH cho HS chuyªn HH). + Nghiªn cøu BT HH v« c¬ nãi chung, BT HH v« c¬ trong båi d-ìng HSG ë tr-êng THPT. IV.2. Nghiªn cøu thùc tiÔn + Nghiªn cøu thùc tiÔn DH HH vµ båi d-ìng HSG HH ë tr-êng THPT; sö dông BT ®Ó rÌn luyÖn t- duy cho HS vµ trong båi d-ìng HSG. + Thùc nghiªm s- ph¹m ë tr-êng THPT ®Ó ®¸nh gi¸ hiÖu qu¶ cña hÖ thèng BT ®· x©y dùng vµ hÖ thèng. V. Kh¸ch thÓ vµ ®èi t-îng nghiªn cøu V.1. Kh¸ch thÓ nghiªn cøu: Qu¸ tr×nh DH HH ë tr-êng THPT. V.2. §èi t-îng nghiªn cøu: HÖ thèng BT HH v« c¬ nh»m rÌn luyÖn t- duy trong båi d-ìng HSG ë tr-êng THPT. VI. Gi¶ thuyÕt khoa häc NÕu cã hÖ thèng BT HH v« c¬ rÌn luyÖn t- duy trong båi d-ìng HSG; lùa chän PP vµ ph-¬ng tiÖn DH phï hîp th× sÏ gãp phÇn n©ng cao chÊt l-îng båi d-ìng HSG ë tr-êng THPT. VII. giíi h¹n cña ®Ò tµi Nghiªn cøu x©y dùng hÖ thèng BT HH v« c¬ nh»m rÌn luyÖn t- duy trong båi d-ìng HSG ë tr-êng THPT (cÊp tr-êng, tØnh vµ Quèc gia). 3 PhÇn II: Néi dung Ch-¬ng I: Tæng quan vÒ c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña viÖc båi d-ìng häc sinh giái ho¸ Häc v« c¬ ë tr-êng tHPT I.1. Ho¹t ®éng nhËn thøc cña hS trong qu¸ tr×nh dH HH ë tr-êng THPT I.1.1. Kh¸i niÖm nhËn thøc NhËn thøc: Lµ mét trong ba mÆt c¬ b¶n cña ®êi sèng t©m lý cña con ng-êi (nhËn thøc, t×nh c¶m, ý chÝ). Nã lµ tiÒn ®Ò cña hai mÆt kia, ®ång thêi cã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau vµ víi c¸c hiÖn t-îng t©m lý kh¸c. Ho¹t ®éng nhËn thøc: Gåm nhiÒu qu¸ tr×nh kh¸c nhau, cã thÓ chia ho¹t ®éng nhËn thøc thµnh hai giai ®o¹n sau: + NhËn thøc c¶m tÝnh (c¶m gi¸c vµ tri gi¸c). + NhËn thøc lý tÝnh (t- duy vµ t-ëng t-îng). I.1.1.1. NhËn thøc c¶m tÝnh. + NhËn thøc c¶m tÝnh: Lµ mét qu¸ tr×nh t©m lý, lµ sù ph¶n ¸nh nh÷ng thuéc tÝnh bªn ngoµi cña sù vËt vµ hiÖn t-îng th«ng qua tri gi¸c cña c¸c gi¸c quan. + C¶m gi¸c: Lµ h×nh thøc khëi ®Çu trong sù ph¸t triÓn cña ho¹t ®éng nhËn thøc, nã ph¶n ¸nh tõng thuéc tÝnh riªng lÎ cña sù vËt vµ hiÖn t-îng. + Tri gi¸c: Ph¶n ¸nh sù vËt hiÖn t-îng mét c¸ch trän vÑn vµ theo cÊu tróc nhÊt ®Þnh. I.1.1.2. NhËn thøc lý tÝnh (t- duy vµ t-ëng t-îng). a. T-ëng t-îng: Lµ mét qu¸ tr×nh t©m lý ph¶n ¸nh nh÷ng ®iÒu ch-a tõng cã trong kinh nghiÖm cña c¸ nh©n b»ng c¸ch x©y dùng nh÷ng h×nh ¶nh míi trªn c¬ së nh÷ng biÓu t-îng ®· cã. b. T- duy: Lµ mét qu¸ tr×nh t©m lý ph¶n ¸nh nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt, nh÷ng mèi liªn hÖ bªn trong cã tÝnh quy luËt cña sù vËt hiÖn t-îng trong hiÖn thùc kh¸ch quan mµ tr-íc ®ã ta ch-a biÕt. Nh- vËy, t- duy lµ mét qu¸ tr×nh t©m lý cã sù t×m kiÕm vµ ph¸t hiÖn c¸i míi vÒ chÊt mét c¸ch ®éc lËp. NÐt næi bËt cña t- duy lµ tÝnh "cã vÊn ®Ò " tøc trong hoµn c¶nh cã vÊn ®Ò t- duy míi n¶y sinh. Nh- vËy, t- duy lµ kh©u c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh nhËn thøc. N¾m b¾t ®-îc qu¸ tr×nh ®ã, GV sÏ h-íng dÉn HS t- duy khoa häc trong suèt qu¸ tr×nh häc tËp . 4 Cã thÓ chia ra lµm ba lo¹i t- duy c¬ b¶n, phæ biÕn th-êng gÆp trong häc tËp còng nh- trong cuéc sèng: + T- duy logic: Lo¹i t- duy nµy dùa trªn luËt bµi trung vµ tam ®o¹n luËn. * LuËt bµi trung: Quy ®Þnh A lµ A chø A kh«ng thÓ võa lµ A võa lµ B ®-îc. Mét lµ ch©n lý, hai lµ phi lý, chø kh«ng thÓ cã trung gian võa lµ ch©n lÝ võa lµ phi lÝ. * Tam ®o¹n luËn (suy luËn gåm ba ®o¹n): Tr-íc hÕt kh¼ng ®Þnh mét tÝnh chÊt a chung cho mäi phÇn tö cña mét tËp hîp A, sau ®ã kh¼ng ®Þnh r»ng mét phÇn tö A nµo ®ã lµ thuéc tËp hîp A vµ cuèi cïng víi hai kh¼ng ®Þnh ®ã th× cã thÓ kÕt luËn r»ng phÇn tö b cã tÝnh chÊt a. A lµ A nãi lªn sù tÜnh t¹i cho nªn logic h×nh thøc chØ dïng trong viÖc nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò khu c- tró trong mét ph¹m vi ®-îc coi lµ tÜnh t¹i. NÕu ®Æt sù vËt trong sù vËn ®éng cña nã th× ph¶i dïng t- duy biÖn chøng. + T- duy biÖn chøng: T- duy biÖn chøng b¸c bá luËt bµi trung, chÊp nhËn A võa lµ A, võa ®ång thêi kh«ng ph¶i lµ A. Trong tù nhiªn, x· héi vµ trong t- duy, yªn tÜnh lµ t¹m thêi, vËn ®éng lµ vÜnh viÔn. Trong qu¸ tr×nh vËn ®éng lu«n x¶y ra sù thèng nhÊt gi÷a vËn ®éng vµ ®øng yªn. Trong triÕt häc duy vËt biÖn chøng, ng-êi ta xem xÐt tõng cÆp ph¹m trï võa ®èi lËp, võa thèng nhÊt víi nhau, võa ®Êu tranh chuyÓn ho¸ lÉn nhau vµ cïng tån t¹i trong mét t×nh huèng nµo ®ã. + T- duy h×nh t-îng: Con ng-êi, trong sù va ch¹m víi thùc tiÔn cßn cã mét c¸ch ®Ó th©m nhËp vµo thÕ giíi quanh ta vµ trong ta, råi t¸c ®éng vµo thÕ giíi ®ã. Nh÷ng s¶n phÈm t¹o ra b»ng h- cÊu, b»ng t-ëng t-îng theo nh÷ng quan ®iÓm thÈm mü nhÊt ®Þnh gióp ng-êi ta h×nh dung ra ®-îc c¸c sù vËt hiÖn t-îng. NÕu xÐt vÒ møc ®é ®éc lËp, ng-êi ta cã thÓ chia t- duy thµnh 4 bËc sau: + T- duy lÖ thuéc: §Ó chØ t- duy cña ng-êi suy nghÜ dùa dÉm vµo t- duy cña ng-êi kh¸c, kh«ng cã chÝnh kiÕn riªng vÒ mét lÜnh vùc nµo ®ã. + T- duy ®éc lËp: §Ó chØ t- duy cña nh÷ng ng-êi cã chÝnh kiÕn riªng trong mét lÜnh vùc nµo ®ã, dï ®ã lµ chÝnh kiÕn kh¸c, thËm chÝ lµ ®èi lËp. + T- duy phª ph¸n: §Ó chØ t- duy ®éc lËp tr-íc mét sù viÖc quan s¸t, ph©n tÝch, tæng hîp ®Ó cã ph¸n xÐt ®óng sù viÖc ®ã tèt hay xÊu. I.1.2. Nh÷ng phÈm chÊt cña t- duy. + TÝnh ®Þnh h-íng: §-îc thÓ hiÖn ë ý thøc nhanh chãng vµ chÝnh x¸c ®èi t-îng cÇn lÜnh héi, môc ®Ých cÇn ®¹t ®-îc vµ con ®-êng tèi -u ®Ó ®¹t môc ®Ých ®ã. + BÒ réng: §-îc thÓ hiÖn ë chç cã kh¶ n¨ng vËn dông nghiªn cøu c¸c ®èi t-îng kh¸c. 5 + §é s©u: §-îc thÓ hiÖn ë kh¶ n¨ng n¾m v÷ng ngµy cµng s©u s¾c b¶n chÊt cña sù vËt, hiÖn t-îng. + TÝnh linh ho¹t: §-îc thÓ hiÖn ë sù nh¹y bÐn trong viÖc vËn dông nh÷ng tri thøc vµ c¸ch thøc hµnh ®éng vµo c¸c t×nh huèng kh¸c nhau mét c¸ch s¸ng t¹o. + TÝnh mÒm dÎo: §-îc thÓ hiÖn ë ho¹t ®éng t- duy ®-îc tiÕn hµnh theo c¸c h-íng xu«i vµ ng-îc chiÒu. + TÝnh ®éc lËp: §-îc thÓ hiÖn ë chç tù m×nh ph¸t hiÖn ®-îc vÊn ®Ò, ®Ò xuÊt c¸ch gi¶i quyÕt vµ tù gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. + TÝnh kh¸i qu¸t : §-îc thÓ hiÖn ë chç khi gi¶i quyÕt mçi lo¹i nhiÖm vô sÏ ®-a ra m« h×nh kh¸i qu¸t. Tõ m« h×nh kh¸i qu¸t nµy cã thÓ vËn dông ®Ó gi¶i quyÕt c¸c nhiÖm vô cïng lo¹i. I.1.3. RÌn luyÖn c¸c thao t¸c t- duy trong DH HH ë tr-êng THPT I.1.3.1. Ph©n tÝch Ph©n tÝch: Lµ qu¸ tr×nh t¸ch c¸c bé phËn cña sù vËt hoÆc hiÖn t-îng tù nhiªn cña hiÖn thùc víi c¸c dÊu hiÖu vµ thuéc tÝnh cña chóng còng nh- c¸c mèi liªn hÖ vµ quan hÖ gi÷a chóng theo mét h-íng x¸c ®Þnh. XuÊt ph¸t tõ mét gãc ®é ph©n tÝch vµ ho¹t ®éng t- duy ®i s©u vµo b¶n chÊt thuéc tÝnh cña bé phËn tõ ®ã ®i tíi nh÷ng gi¶ thiÕt vµ kÕt luËn khoa häc. Trong häc tËp, ho¹t ®éng nµy rÊt phæ biÕn. Muèn gi¶i mét BT HH, ph¶i ph©n tÝch c¸c yÕu tè thuéc d÷ kiÖn. Muèn ®¸nh gi¸ ®óng ®¾n mét cuéc c¸ch m¹ng, ph¶i biÕt ph©n tÝch yÕu tè lÞch sö t¹o nªn cuéc c¸ch m¹ng ®ã. I.1.3.2. Tæng hîp Tæng hîp: Lµ ho¹t ®éng nhËn thøc ph¶n ¸nh cña t- duy biÓu hiÖn trong viÖc x¸c lËp tÝnh chÊt thèng nhÊt c¸c phÈm chÊt vµ thuéc tÝnh cña c¸c yÕu tè trong mét sù vËt nguyªn vÑn, cã thÓ cã ®-îc trong viÖc x¸c ®Þnh ph-¬ng h-íng thèng nhÊt vµ x¸c ®Þnh c¸c mèi liªn hÖ, quan hÖ gi÷a c¸c yÕu tè cña sù vËt nguyªn vÑn ®ã, trong viÖc liªn kÕt vµ liªn hÖ gi÷a chóng, v× thÕ sÏ thu ®-îc mét sù vËt vµ hiÖn t-îng nguyªn vÑn míi. Tæng hîp kh«ng ph¶i lµ sè céng ®¬n gi¶n cña hai hay nhiÒu sù vËt, kh«ng ph¶i lµ sù liªn kÕt m¸y mãc c¸c bé phËn thµnh chØnh thÓ. Sù tæng hîp ch©n chÝnh lµ mét ho¹t ®éng t- duy x¸c ®Þnh ®Æc biÖt ®em l¹i kÕt qu¶ míi vÒ chÊt, cung cÊp mét sù hiÓu biÕt míi nµo ®ã vÒ hiÖn thùc. Nh- vËy, t- duy tæng hîp còng ®-îc ph¸t triÓn tõ s¬ ®¼ng ®Õn phøc t¹p víi khèi l-îng lín. Ph©n tÝch vµ tæng hîp kh«ng ph¶i lµ hai ph¹m trï riªng rÏ cña t- duy. §©y lµ 6 hai qu¸ tr×nh cã liªn hÖ biÖn chøng. Ph©n tÝch ®Ó tæng hîp cã c¬ së vµ tæng hîp ®Ó ph©n tÝch ®¹t ®-îc chiÒu s©u b¶n chÊt hiÖn t-îng sù vËt. Sù ph¸t triÓn cña ph©n tÝch vµ tæng hîp lµ ®¶m b¶o h×nh thµnh cña toµn bé t- duy vµ c¸c h×nh thøc t- duy cña HS. I.1.3.3. So s¸nh So s¸nh: Lµ x¸c ®Þnh sù gièng nhau vµ kh¸c nhau gi÷a c¸c sù vËt hiÖn t-îng cña hiÖn thùc. Trong ho¹t ®éng t- duy cña HS th× so s¸nh gi÷ vai trß tÝch cùc vµ quan träng. NhËn thøc b¶n chÊt cña sù vËt hiÖn t-îng kh«ng thÓ cã nÕu kh«ng cã sù t×m ra sù kh¸c biÖt s©u s¾c, sù gièng nhau cña c¸c sù vËt hiÖn t-îng. ViÖc t×m ra nh÷ng dÊu hiÖu gièng nhau còng nh- kh¸c nhau gi÷a hai sù vËt hiÖn t-îng lµ néi dung chñ yÕu cña t- duy so s¸nh. Còng nh- t- duy ph©n tÝch, t- duy tæng hîp th× t- duy so s¸nh cã thÓ ë møc ®é ®¬n gi¶n (t×m tßi, thèng kª, nhËn xÐt) còng cã thÓ thùc hiÖn trong qu¸ tr×nh biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn. Cã thÓ tiÕn hµnh so s¸nh nh÷ng yÕu tè dÊu hiÖu bªn ngoµi cã thÓ trùc tiÕp quan s¸t ®-îc, nh-ng còng cã thÓ tiÕn hµnh so s¸nh nh÷ng dÊu hiÖu quan hÖ bªn trong kh«ng thÓ nhËn thøc trùc tiÕp ®-îc mµ ph¶i b»ng ho¹t ®éng t- duy. Trong thùc tiÔn DH HH sÏ cã nhiÒu ho¹t ®éng t- duy rÊt høng thó. Nhê so s¸nh, ng-êi ta cã thÓ t×m thÊy c¸c dÊu hiÖu b¶n chÊt gièng nhau vµ kh¸c nhau cña c¸c sù vËt. Ngoµi ra, cßn t×m thÊy nh÷ng dÊu hiÖu kh«ng b¶n chÊt thø yÕu cña chóng. I.1.3.4. Kh¸i qu¸t ho¸ Kh¸i qu¸t ho¸: Lµ ho¹t ®éng t- duy t¸ch nh÷ng thuéc tÝnh chung vµ c¸c mèi liªn hÖ chung, b¶n chÊt cña sù vËt vµ hiÖn t-îng t¹o nªn nhËn thøc míi d-íi h×nh thøc kh¸i niÖm, ®Þnh luËt, quy t¾c. Kh¸i qu¸t ho¸ ®-îc thùc hiÖn nhê kh¸i niÖm trõu t-îng ho¸ nghÜa lµ kh¶ n¨ng t¸ch c¸c dÊu hiÖu, c¸c mèi liªn hÖ chung vµ b¶n chÊt khái c¸c sù vËt vµ hiÖn t-îng riªng lÎ còng nh- ph©n biÖt nh÷ng c¸i g× lµ kh«ng b¶n chÊt trong sù vËt hiÖn t-îng. Tuy nhiªn, trõu t-îng ho¸ chØ lµ thµnh phÇn cña ho¹t ®éng t- duy kh¸i qu¸t ho¸ nh-ng lµ thµnh phÇn kh«ng thÓ t¸ch rêi cña qu¸ tr×nh kh¸i qu¸t ho¸. Nhê tduy kh¸i qu¸t ho¸ ta nhËn ra sù vËt theo h×nh thøc vèn cã cña chóng mµ kh«ng phô thuéc vµo ®é lín, mµu s¾c, vËt liÖu chÕ t¹o hay vÞ trÝ cña nã trong kh«ng gian. Ho¹t ®éng t- duy kh¸i qu¸t ho¸ cña HS phæ th«ng cã ba møc ®é sau: +Kh¸i qu¸t ho¸ c¶m tÝnh: DiÔn ra trong hoµn c¶nh trùc quan, thÓ hiÖn ë tr×nh ®é s¬ ®¼ng. 7 +Kh¸i qu¸t ho¸ h×nh t-îng kh¸i niÖm: Lµ sù kh¸i qu¸t c¶ nh÷ng tri thøc cã tÝnh chÊt kh¸i niÖm b¶n chÊt sù vËt vµ hiÖn t-îng hoÆc c¸c mèi quan hÖ kh«ng b¶n chÊt d-íi d¹ng c¸c h×nh t-îng hoÆc trùc quan, c¸c biÓu t-îng. Møc ®é nµy ë løa tuæi HS ®· lín nh-ng t- duy ®«i khi cßn dõng l¹i ë sù vËt hiÖn t-îng riªng lÎ. +Kh¸i qu¸t ho¸ kh¸i niÖm: Lµ sù kh¸i qu¸t ho¸ nh÷ng dÊu hiÖu vµ liªn hÖ chung b¶n chÊt ®-îc trõu xuÊt khái c¸c dÊu hiÖu vµ quan hÖ kh«ng b¶n chÊt ®-îc lÜnh héi b»ng kh¸i niÖm, ®Þnh luËt, quy t¾c. Møc ®é nµy thùc hiÖn trong HS THPT. T- duy kh¸i qu¸t ho¸ lµ ho¹t ®éng t- duy cã chÊt l-îng cao, sau nµy khi häc ë cÊp häc cao, t- duy nµy sÏ ®-îc huy ®éng mét c¸ch m¹nh mÏ v× t- duy kh¸i qu¸t ho¸ lµ t- duy lý luËn khoa häc. ë tr-êng häc, ho¹t ®éng t- duy cña HS ngµy cµng phong phó, ngµy cµng ®i s©u vµo b¶n chÊt cña sù vËt vµ hiÖn t-îng. Trong DH, GV cã tr¸ch nhiÖm trong viÖc tæ chøc h-íng dÉn nh÷ng ho¹t ®éng t- duy cho HS. I.1.4. Nh÷ng h×nh thøc c¬ b¶n cña t- duy I.1.4.1. Kh¸i niÖm Kh¸i niÖm: Lµ mét t- t-ëng ph¶n ¸nh nh÷ng dÊu hiÖu b¶n chÊt kh¸c biÖt cña sù vËt hiÖn t-îng. Kh¸i niÖm cã vai trß quan träng trong t- duy. Nã lµ ®iÓm ®i tíi cña qu¸ tr×nh t- duy, còng lµ ®iÓm xuÊt ph¸t cña mét qu¸ tr×nh. Kh¸i niÖm ®-îc x©y dùng trªn c¬ së cña nh÷ng thao t¸c t- duy, nã ®-îc x©y dùng bëi néi hµm vµ ngo¹i diªn nhÊt ®Þnh. Néi hµm cña kh¸i niÖm lµ tËp hîp nh÷ng dÊu hiÖu cña c¸c sù vËt hay hiÖn t-îng ®-îc ph¶n ¸nh trong kh¸i niÖm. X¸c ®Þnh ®-îc néi hµm vµ ngo¹i diªn kh¸i niÖm lµ biÓu hiÖn sù hiÓu biÕt b¶n chÊt sù vËt hiÖn t-îng. §Ó cã sù ph©n biÖt kh¸i niÖm, logic häc cßn chia kh¸i niÖm thµnh kh¸i niÖm ®¬n, kh¸i niÖm chung, kh¸i niÖm tËp hîp. Trªn c¬ së sù hiÓu biÕt vÒ kh¸i niÖm nh- thÕ cã thÓ giíi h¹n vµ më réng kh¸i niÖm. Kh¶ n¨ng giíi h¹n vµ më réng kh¸i niÖm tuú thuéc vµo néi dung kiÕn thøc khoa häc vµ chÊt l-îng t- duy. Trong qu¸ tr×nh t- duy, kh¸i niÖm nh- lµ c«ng cô t- duy. Néi dung khoa häc cho kh¸i niÖm mét néi hµm x¸c ®Þnh. Nhê kh¸i niÖm, t- duy ph©n tÝch míi cã nh÷ng ®iÓm tùa vµ c¬ së ®Ó ®µo s©u kiÕn thøc, ®ång thêi tiÕn tíi sù x¸c ®Þnh kh¸i niÖm míi. C¸c ho¹t ®éng suy luËn kh¸i qu¸t ho¸, trõu t-îng ho¸ nhê cã kh¸i niÖm míi cã c¬ së thao t¸c, ®ång thêi ®i s©u thªm vµo b¶n chÊt sù vËt hiÖn t-îng. 8 NÕu kh¸i niÖm kh«ng x¸c ®Þnh ®-îc néi hµm còng nh- ngo¹i diªn cña nã th× ch¾c ch¾n sÏ dÉn tíi nh÷ng ph©n tÝch m¬ hå, suy luËn ph¸n ®o¸n lÖch l¹c. NÕu ph©n chia kh¸i niÖm thiÕu c©n ®èi, thiÕu c¬ së, kh«ng liªn tôc th× ch¾c ch¾n kiÕn thøc sÏ dÔ dµng phiÕn diÖn lÖch l¹c. Nh÷ng h¹n chÕ ®ã tiÕp diÔn th-êng xuyªn th× chÊt l-îng t- duy kh«ng ®¶m b¶o. V× vËy, trong qu¸ tr×nh truyÒn thô kiÕn thøc, biÕt ph¸t hiÖn nh÷ng h¹n chÕ ®ã trªn nguyªn t¾c logic trong t- duy, GV sÏ gãp phÇn x©y dùng PP t- duy cho HS. I.1.4.2. Ph¸n ®o¸n Ph¸n ®o¸n: Lµ sù t×m hiÓu tri thøc vÒ mèi quan hÖ gi÷a c¸c kh¸i niÖm, sù phèi hîp gi÷a c¸c kh¸i niÖm, thùc hiÖn theo mét quy t¾c, quy luËt bªn trong. NÕu kh¸i niÖm ®-îc biÓu diÔn b»ng mét tõ hay mét côm tõ riªng biÖt th× ph¸n ®o¸n bao giê còng ®-îc biÓu diÔn d-íi d¹ng mét c©u ng÷ ph¸p. Trong t- duy, ph¸n ®o¸n ®-îc sö dông nh- lµ nh÷ng c©u ng÷ ph¸p nh»m liªn kÕt c¸c kh¸i niÖm do ®ã nã cã nh÷ng quy t¾c, quy luËt bªn trong. Trªn c¬ së nh÷ng kh¸i niÖm, ph¸n ®o¸n chÝnh lµ h×nh thøc më réng, ®i s©u vµo tri thøc. Muèn cã ph¸n ®o¸n ch©n thùc, kh¸i niÖm ph¶i ch©n thùc, nh-ng cã kh¸i niÖm ch©n thùc ch-a ch¾c cã ph¸n ®o¸n ch©n thùc. Còng cã kh¸i niÖm ch©n thùc, ph¸n ®o¸n ch©n thùc nh-ng kh«ng ®Çy ®ñ. Kh¸i niÖm ch©n thùc nh- lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt cña ph¸n ®o¸n th× nh÷ng quy t¾c quy luËt sÏ gióp cho ph¸n ®o¸n ch©n thùc h¬n. Tuy nhiªn, sù vËt hay hiÖn t-îng trong mèi quan hÖ phøc t¹p hay ®Æc thï muèn t×m hiÓu nã ph¶i cã thao t¸c ph¸n ®o¸n ®¬n hoÆc ph¸n ®o¸n phøc. Tãm l¹i, trong thao t¸c t- duy ng-êi ta lu«n lu«n ph¶i chøng minh ®Ó kh¼ng ®Þnh hoÆc phñ ®Þnh, ph¶i b¸c bá c¸c luËn ®iÓm kh¸c nhau ®Ó tiÕp cËn ch©n lý. Tu©n thñ c¸c nguyªn t¾c logic trong ph¸n ®o¸n sÏ t¹o ®-îc hiÖu qu¶ cao. I.1.4.3. Suy lý H×nh thøc suy nghÜ liªn hÖ c¸c ph¸n ®o¸n víi nhau ®Ó t¹o mét ph¸n ®o¸n míi gäi lµ suy lý. Suy lý ®-îc cÊu t¹o bëi hai bé phËn : + C¸c ph¸n ®o¸n cã tr-íc gäi lµ tiÒn ®Ò. + C¸c ph¸n ®o¸n cã sau gäi lµ kÕt luËn, dùa vµo tÝnh chÊt cña tiÒn ®Ò mµ kÕt luËn. Nh- vËy, muèn cã suy lý ph¶i th«ng qua chøng minh. Trong thùc tiÔn tduy ta th-êng sö dông suy lý hoÆc ®Ó chøng minh hoÆc ®Ó b¸c bá c¸i g× ®ã. Muèn suy lý tèt ph¶i tu©n thñ nh÷ng quy t¾c, ph¶i tõ nh÷ng luËn ®iÓm xuÊt ph¸t ch©n thùc. Suy lý chia lµm ba lo¹i sau: + Lo¹i suy: Lµ h×nh thøc t- duy ®i tõ riªng biÖt nµy ®Õn riªng biÖt kh¸c. Lo¹i suy cho ta nh÷ng dù ®o¸n chÝnh x¸c sù phô thuéc vµ sù hiÓu biÕt 9 vÒ hai ®èi t-îng. Khi ®· n¾m v÷ng c¸c thuéc tÝnh c¬ b¶n cña ®èi t-îng th× lo¹i suy sÏ chÝnh x¸c. + Suy lý quy n¹p: Suy lý tõ riªng biÖt ®Õn phæ biÕn. Tõ nh÷ng ho¹t ®éng tíi c¸c quy luËt. Do ®ã trong qu¸ tr×nh t- duy, sù suy nghÜ theo quy n¹p chuyÓn tõ viÖc nhËn thøc c¸c hiÖn t-îng riªng lÎ ®Õn viÖc nhËn thøc c¸i chung. V× thÕ c¸c suy lý quy n¹p lµ yÕu tè cÊu tróc cña tri thøc kh¸i qu¸t cña viÖc h×nh thµnh kh¸i niÖm vµ cña viÖc nhËn thøc c¸c ®Þnh luËt. + Suy lý diÔn dÞch: Lµ c¸ch suy nghÜ ®i tõ c¸i chung, ®Þnh luËt, quy t¾c, kh¸i niÖm chung ®Õn nh÷ng sù vËt hiÖn t-îng riªng lÎ. Qu¸ tr×nh suy lý diÔn dÞch cã thÓ diÔn ra nh- sau: - Tõ tæng qu¸t ®Õn Ýt tæng qu¸t h¬n. - Tõ ph¸n ®o¸n cã tÝnh chÊt tæng qu¸t nµy ®Õn c¸c ph¸n ®o¸n cã tÝnh chÊt tæng qu¸t kh¸c. Tri thøc ta gÆp suy lý tõ mét tiÒn ®Ò, cã khi tõ nhiÒu tiÒn ®Ò, ®ã lµ h×nh thøc lËp luËn ba ®o¹n víi quy t¾c cña m×nh. Trong qu¸ tr×nh t- duy quy n¹p vµ suy diÔn bao giê còng liªn hÖ mËt thiÕt víi nhau. Quy n¹p vµ suy diÔn g¾n bã víi nhau nh- ph©n tÝch vµ tæng hîp. Qu¸ tr×nh nµy ®-îc thùc hiÖn trong PP x¸c ®Þnh mèi liªn hÖ nh©n qu¶ trong c¸c hiÖn t-îng. Víi t- c¸ch lµ h×nh thøc t- duy gi¸n tiÕp, suy lý trong t- duy logic cã vai trß quan träng trong tÊt c¶ c¸c ho¹t ®éng t- duy. ViÖc h-íng dÉn quy t¾c logic trong suy lý t¹o ®-îc hiÖu qu¶ lín trong qu¸ tr×nh lÜnh héi tri thøc. Kh¼ng ®Þnh rÌn luyÖn t- duy logic trong häc tËp chÝnh lµ t¹o cho HS cã PP trong t- duy tõ kh¸i niÖm ®Õn ph¸n ®o¸n suy lý kh«ng ph¶i lµ qu¸ tr×nh tuÇn tù cho rÌn luyÖn mµ lµ nh÷ng thao t¸c ®-îc vËn dông ®ång thêi. I.1.5. §¸nh gi¸ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña t- duy HS trong DH HH ë tr-êng THPT §¸nh gi¸ tr×nh ®é ph¸t triÓn t- duy cña HS th«ng qua qu¸ tr×nh DH HH lµ: + §¸nh gi¸ kh¶ n¨ng n¾m v÷ng nh÷ng c¬ së khoa häc mét c¸ch tù gi¸c, tù lùc, tÝch cùc vµ s¸ng t¹o cña HS (n¾m v÷ng lµ hiÓu, nhí vµ vËn dông thµnh th¹o) + §¸nh gi¸ tr×nh ®é ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc vµ n¨ng lùc thùc hµnh trªn c¬ së cña qu¸ tr×nh n¾m v÷ng hiÓu biÕt. C¨n cø vµo chÊt l-îng cña qu¸ tr×nh lÜnh héi vµ kÕt qu¶ cña nã, cã bèn tr×nh ®é n¾m v÷ng kiÕn thøc, kh¸i niÖm, kü n¨ng, kü x¶o…sau: + Tr×nh ®é t×m hiÓu: NhËn biÕt, x¸c ®Þnh, ph©n biÖt vµ nhËn ra kiÕn thøc t×m hiÓu. + Tr×nh ®é t¸i hiÖn: T¸i hiÖn th«ng b¸o vÒ ®èi t-îng theo trÝ nhí hay ý nghÜa (kiÕn thøc t¹i hiÖn). 10 + Tr×nh ®é kü n¨ng: VËn dông kiÕn thøc vµo thùc tiÔn trong c¸c t×nh huèng quen thuéc (kiÕn thøc kü n¨ng). NÕu thµnh th¹o tù ®éng ho¸ gäi lµ kiÕn thøc kü x¶o. + Tr×nh ®é biÕn ho¸: VËn dông kiÕn thøc vµo thùc tiÔn b»ng c¸ch chuyÓn t¶i chóng vµo nh÷ng ®èi t-îng vµ t×nh huèng quen biÕt nh-ng ®· bÞ biÕn ®æi hoÆc ch-a quen biÕt. T-¬ng øng cã bèn tr×nh ®é thao t¸c sau: + B¾t ch-íc theo mÉu: Lµm theo ®óng mÉu cho tr-íc (quan s¸t, lµm thö, lµm ®i lµm l¹i). + Ph¸t huy s¸ng kiÕn: Lµm ®óng theo mÉu hoÆc chØ dÉn cã ph¸t huy s¸ng kiÕn, hîp lý ho¸ thao t¸c. + §æi míi: Kh«ng bÞ lÖ thuéc vµo mÉu vµ cã sù ®æi míi nh-ng vÉn ®¶m b¶o chÊt l-îng. + TÝch hîp hay s¸ng t¹o: S¸ng t¹o ra quy tr×nh hoµn toµn míi. Nh- vËy, trong qu¸ tr×nh DH HH muèn rÌn luyÖn, ph¸t triÓn t- duy cña HS cÇn ph¶i cã c¸c biÖn ph¸p DH hîp lý ®Ó HS thùc sù n¾m v÷ng hiÓu biÕt mét c¸ch tù gi¸c tÝch cùc, tù lùc ®Ó cã ®-îc nh÷ng hiÓu biÕt ®ã. I.2. Bµn vÒ PhÈm chÊt vµ n¨ng lùc HSG HH I.2.1. N¨ng lùc, n¨ng khiÕu vµ s¸ng t¹o I.2.1.1. N¨ng lùc (tiÕng la tinh lµ“competentia“, cã nghÜa lµ gÆp gì; kh¸i niÖm n¨ng lùc ®-îc hiÓu theo nhiÒu nghÜa kh¸c nhau). N¨ng lùc: Lµ mét thuéc tÝnh t©m lý phøc hîp, lµ ®iÓm héi tô cña nhiÒu yÕu tè nh- tri thøc, kü n¨ng, kinh nghiÖm, sù s½n sµng hµnh ®éng vµ tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc. N¨ng lùc: Lµ nh÷ng kh¶ n¨ng vµ kü x¶o häc ®-îc hoÆc s½n cã cña c¸ thÓ nh»m gi¶i quyÕt c¸c t×nh huèng x¸c ®Þnh, còng nh- sù s½n sµng vÒ ®éng c¬, x· héi…vµ kh¶ n¨ng vËn dông c¸c c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò mét c¸ch cã tr¸ch nhiÖm vµ hiÖu qu¶ trong nh÷ng t×nh huèng linh ho¹t. N¨ng lùc: Lµ kh¶ n¨ng thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ vµ cã tr¸ch nhiÖm c¸c hµnh ®éng, gi¶i quyÕt c¸c nhiÖm vô, vÊn ®Ò thuéc c¸c lÜnh vùc nghÒ nghiÖp, x· héi hay c¸ nh©n trong c¸c t×nh huèng kh¸c nhau trªn c¬ së hiÓu biÕt, kü n¨ng, kü x¶o vµ kinh nghiÖm còng nh- sù s½n sµng hµnh ®éng. HiÖn nay, ng-êi ta quan t©m nhiÒu ®Õn ph¸t triÓn n¨ng lùc hµnh ®éng. VËy n¨ng lùc hµnh ®éng cã cÊu tróc nh- thÕ nµo ? CÊu tróc n¨ng lùc hµnh ®éng:  N¨ng lùc chuyªn m«n: Lµ kh¶ n¨ng thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô vÒ chuyªn m«n còng nh- ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ mét c¸ch ®éc lËp, cã PP vµ ®¶m b¶o chÝnh x¸c 11 vÒ mÆt chuyªn m«n (bao gåm c¶ kh¶ n¨ng t- duy logic, ph©n tÝch, tæng hîp vµ trõu t-îng; kh¶ n¨ng nhËn biÕt c¸c mèi quan hÖ thèng nhÊt trong qu¸ tr×nh).  N¨ng lùc PP: Lµ kh¶ n¨ng ®èi víi nh÷ng hµnh ®éng cã kÕ ho¹ch, ®Þnh h-íng môc ®Ých trong c«ng viÖc gi¶i quyÕt c¸c nhiÖm vô vµ vÊn ®Ò ®Æt ra. Trung t©m cña n¨ng lùc PP lµ nh÷ng PP nhËn thøc, xö lý, ®¸nh gi¸, truyÒn thô vµ giíi thiÖu.  N¨ng lùc x· héi: Lµ kh¶ n¨ng ®¹t ®-îc môc ®Ých trong nh÷ng t×nh huèng x· héi còng nh- trong nh÷ng nhiÖm vô kh¸c nhau víi sù phèi hîp chÆt chÏ víi nh÷ng thµnh viªn kh¸c. Träng t©m cña n¨ng lùc x· héi lµ ý thøc ®-îc tr¸ch nhiÖm cña b¶n th©n còng nh- cña nh÷ng ng-êi kh¸c, tù chÞu tr¸ch nhiÖm, tù tæ chøc; cã kh¶ n¨ng thùc hiÖn c¸c hµnh ®éng x· héi, kh¶ n¨ng céng t¸c vµ gi¶i quyÕt xung ®ét.  N¨ng lùc c¸ thÓ: Lµ kh¶ n¨ng suy nghÜ vµ ®¸nh gi¸ ®-îc nh÷ng c¬ héi ph¸t triÓn còng nh- nh÷ng giíi h¹n cña m×nh; ph¸t triÓn ®-îc n¨ng khiÕu c¸ nh©n còng nh- x©y dùng vµ thùc hiÖn kÕ ho¹ch cho cuéc sèng riªng; nh÷ng quan ®iÓm, chuÈn gi¸ trÞ ®¹o ®øc vµ ®éng c¬ chi phèi c¸c hµnh vi øng xö. C¸c thµnh phÇn n¨ng lùc “gÆp nhau“ t¹o thµnh n¨ng lùc hµnh ®éng. N¨ng lùc c¸ thÓ N¨ng lùc chuyªn m«n N¨ng lùc x· héi N¨ng lùc ph-¬ng ph¸p N¨ng lùc hµnh ®éng I.2.1.2. N¨ng khiÕu (Ability, Inherent capacity). C¸c nhµ t©m lý häc cho r»ng “khiÕu“ hay “n¨ng khiÕu“ lµ n¨ng lùc tiÒm tµng vÒ mét ho¹t ®éng nµo ®ã nh-ng ch-a béc lé ë thµnh tÝch cao v× ch-a ®-îc tËp d-ît, rÌn luyÖn nªn cßn thiÕu hiÓu biÕt vµ ch-a thµnh th¹o trong lÜnh vùc ho¹t ®éng ®ã. N¨ng khiÕu cã tÝnh bÈm sinh, lµm c¬ së cho sù ph¸t triÓn cña n¨ng lùc. Khi ®· cã n¨ng khiÕu tøc lµ ®· cã nh÷ng ®iÒu kiÖn chñ quan thuËn lîi ®Ó häc tËp 12 nh÷ng tri thøc vµ kü n¨ng thuéc lÜnh vùc ®ã vµ dÔ dµng h×nh thµnh mét n¨ng lùc hay mét tµi n¨ng. Cã n¨ng khiÕu mµ kh«ng cã ®iÒu kiÖn chñ quan (cã chÝ) vµ kh¸ch quan th× n¨ng khiÕu còng khã ph¸t triÓn thµnh n¨ng lùc vµ rÊt khã cã thÓ trë thµnh tµi n¨ng. Tµi n¨ng mét phÇn do n¨ng khiÕu nh-ng phÇn quan träng h¬n do häc tËp vµ rÌn luyÖn tÝch cùc ®óng lóc, ®óng c¸ch, cã hÖ thèng, cã hiÖu suÊt cao. Häc tËp vµ rÌn luyÖn ®-îc nh- vËy, mét phÇn do c¸c yÕu tè chñ quan kh¸c cña nh©n c¸ch nh- phÈm chÊt, ý chÝ, tÝnh tÝch cùc, mét phÇn kh¸c do hoµn c¶nh kh¸ch quan mang l¹i nh- tµi liÖu, ph-¬ng tiÖn, gia ®×nh, nhµ tr-êng, x· héi…. Nh÷ng phÈm chÊt chñ quan, sù lç lùc cña b¶n th©n cã thÓ h¹n chÕ, v-ît qua nh÷ng khã kh¨n kh¸ch quan, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho n¨ng khiÕu ph¸t triÓn. Cho nªn cã n¨ng khiÕu råi, muèn trë thµnh tµi n¨ng cÇn ph¶i cã chÝ vµ gÆp thêi. §iÒu kiÖn chñ quan hoÆc hoµn c¶nh kh¸ch quan lµm cho n¨ng khiÕu ph¸t triÓn ®Õn møc ®é nµo ®ã hoÆc kh«ng ph¸t triÓn, bÞ thui chét. Ngoµi ®iÒu kiÖn vÒ chñ quan, kh¸ch quan, ng-êi ta cßn thÊy n¨ng khiÕu ph¸t triÓn mang tÝnh giai ®o¹n. Cã nh÷ng thêi kú “ph¸t c°m“; nÕu gÆp nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan thuËn lîi th× n¨ng khiÕu ph¸t triÓn bét ph¸t, ®ét biÕn vÒ chÊt; cßn nÕu còng nh÷ng ®iÒu kiÖn nh- vËy t¸c ®éng vµo thêi kú kh¸c th× sÏ kÐm t¸c dông h¬n nhiÒu, thËm chÝ ch¼ng t¸c dông g× . VËy, n¨ng khiÕu HH lµ g× ? VÊn ®Ò nµy, hiÖn nay ch-a cã kÕt luËn thèng nhÊt vÒ nã. Theo c¸c tµi liÖu vÒ t©m lý häc vµ PP DH th× n¨ng khiÕu ®-îc thÓ hiÖn qua nh÷ng n¨ng lùc vµ phÈm chÊt sau: N¨ng lùc tiÕp thu kiÕn thøc; n¨ng lùc suy luËn logÝc; n¨ng lùc ®Æc t¶; n¨ng lùc lao ®éng s¸ng t¹o; n¨ng lùc kiÓm chøng; n¨ng lùc thùc hµnh . I.2.1.3. S¸ng t¹o (creation). S¸ng t¹o: Lµ t¹o ra gi¸ trÞ míi, gi¸ trÞ ®ã cã Ých hay cã h¹i lµ tuú theo quan ®iÓm cña ng-êi sö dông vµ ®èi t-îng nhËn hiÖu qu¶ cña viÖc sö dông. S¸ng t¹o cßn cã nghÜa lµ t×m ra c¸i míi, c¸ch gi¶i quyÕt míi, kh«ng bÞ gß bã phô thuéc vµo c¸i cã s½n. S¸ng t¹o, nãi mét c¸ch ®¬n gi¶n lµ d¸m th¸ch thøc nh÷ng ý kiÕn vµ ph-¬ng c¸ch ®· ®-îc mäi ng-êi chÊp nhËn ®Ó t×m ra nh÷ng gi¶i ph¸p hoÆc kh¸i niÖm míi. C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu chØ ra r»ng hai b¸n cÇu n·o xö lý th«ng tin theo nh÷ng c¸ch kh¸c nhau: + PhÇn bªn tr¸i cña n·o xö lý th«ng tin theo c¸ch logic. + PhÇn bªn ph¶i tËp trung vµo phÇn s¸ng t¹o vµ trùc c¶m. 13 Nh- vËy, ho¹t ®éng s¸ng t¹o cã c¬ së sinh lý thÇn kinh. §a sè t- duy cña mäi ng-êi ®Òu bÞ chi phèi bëi mét trong hai b¸n cÇu n·o vµ do vËy cã lèi suy nghÜ riªng biÖt. Mét sè ng-êi cã thÓ ®iÒu chØnh theo c¶ hai c¸ch. Nh÷ng ng-êi bÞ chi phèi bëi b¸n cÇu n·o th-êng cã kh¶ n¨ng s¸ng t¹o bÈm sinh, ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ nh÷ng ng-êi bÞ chi phèi bëi b¸n cÇu n·o tr¸i kh«ng cã kh¶ n¨ng s¸ng t¹o. T©m lý häc ®· nghiªn cøu vµ ®i ®Õn kÕt luËn r»ng tÊt c¶ mäi ng-êi ®Òu cã kh¶ n¨ng s¸ng t¹o, s¸ng t¹o nhá hay s¸ng t¹o lín. NÕu ®-îc rÌn luyÖn th× s¸ng t¹o sÏ ph¸t triÓn kh«ng ngõng vµ ng-îc l¹i nÕu kh«ng rÌn luyÖn th× s¸ng t¹o sÏ mai mét. Dùa trªn kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c nhµ t©m lý häc vµ nhiÒu nhµ khoa häc, ng-êi ta cã thÓ quy vÒ 4 nguån gèc cña sù s¸ng t¹o: Nh©n c¸ch; tri thøc vµ häc vÊn; PP luËn; m«i tr-êng. Nh©n c¸ch s¸ng t¹o: §éng c¬, chÝ h-íng - Môc ®Ých, phÈm chÊt ®¹o ®øc; n¨ng lùc; søc khoÎ. Trong ®ã, ®éng c¬, ®¹o ®øc lµ thµnh phÇn c¬ b¶n, lµ “c¸i gèc“ cßn n¨ng lùc, søc khoÎ lµ thµnh phÇn hÕt søc quan träng, kh«ng thÓ thiÕu. NÕu thiÕu hai thµnh phÇn nµy th× thµnh phÇn “c¸i gèc“ kh«ng ph¸t huy ®-îc t¸c dông. NÕu thiÕu “c¸i gèc“ th× thµnh phÇn cßn l¹i dï tèt ®Õn mÊy còng sÏ ®æ ng·, tµn lôi. Nh÷ng nhµ s¸ng t¹o cho r»ng 4 nguyªn nh©n trªn ë c¸c møc ®é ®Ëm nh¹t kh¸c nhau vµ ë mçi viÖc lµm, tuú thuéc vµo ®èi t-îng. Bèn nguyªn nh©n ®ã lµ kim chØ nam gióp con ng-êi s¸ng t¹o. I.2.2. Nh÷ng phÈm chÊt vµ n¨ng lùc quan träng cña HSG HH VÊn ®Ò s¸ng t¹o, n¨ng lùc s¸ng t¹o, n¨ng khiÕu vµ nh÷ng thµnh tè chñ yÕu cña n¨ng khiÕu, cÇn ®-îc tiÕp tôc nghiªn cøu. Tr-íc m¾t, cÇn x¸c ®Þnh nh÷ng phÈm chÊt vµ n¨ng lùc quan träng nhÊt cña HSG HH. Theo chóng t«i, HSG HH cã nh÷ng phÈm chÊt vµ n¨ng lùc quan träng nhÊt sau ®©y:  N¾m v÷ng kiÕn thøc HH ®· häc mét c¸ch s©u s¾c vµ cã hÖ thèng (tøc lµ n¾m v÷ng b¶n chÊt cña c¸c hiÖn t-îng HH). BiÕt vËn dông linh ho¹t vµ s¸ng t¹o nh÷ng kiÕn thøc HH ®ã vµo nh÷ng t×nh huèng míi. Cã kü n¨ng TN HH tèt.  Cã kh¶ n¨ng t- duy tèt vµ s¸ng t¹o: BiÕt ph©n tÝch, tæng hîp, so s¸nh, kh¸i qu¸t ho¸ cao; cã kh¶ n¨ng ®o¸n, suy lý tèt …(®-îc thÓ hiÖn ë n¨ng lùc ph¸t hiÖn vÊn ®Ò vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò; n¨ng lùc suy luËn, kh¸i qu¸t ho¸; n¨ng lùc tæng hîp kiÕn thøc; n¨ng lùc tù häc, tù ®äc, t×m tßi; n¨ng lùc ®éc lËp suy nghÜ vµ linh ho¹t trong häc tËp vµ cuéc sèng…).  ý thøc ®-îc tr¸ch nhiÖm cña b¶n th©n víi gia ®×nh vµ x· héi; d¸m nghÜ, d¸m lµm, d¸m chÞu tr¸ch nhiÖm, gi¶i quyÕt linh ho¹t s¸ng t¹o nh÷ng khã kh¨n 14 bÊt cËp trong häc tËp vµ cuéc sèng; cã kh¶ n¨ng phèi hîp, céng t¸c víi mäi ng-êi ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng m©u thuÉn, xung ®ét trong cuéc sèng…  Cã kh¶ n¨ng tù ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c nh÷ng mÆt tÝch cùc, h¹n chÕ cña b¶n th©n ®Ó ph¸t huy ®-îc së tr-êng vµ nh÷ng n¨ng khiÕu c¸ nh©n; cã ý thøc tæ chøc kû luËt vµ ý chÝ v-¬n lªn ®¹t kÕt qu¶ cao trong häc tËp. I.3. X©y dùng hÖ thèng BT HH v« c¬ trong båi d-ìng HSG ë tr-êng THPT I.3.1. Môc tiªu m«n HH ë tr-êng THPT (ch-¬ng tr×nh n©ng cao) Ngoµi môc tiªu chung ®· ®-îc x¸c ®Þnh trong ch-¬ng tr×nh chuÈn, ch-¬ng tr×nh n©ng cao m«n HH THPT cßn gióp HS ®¹t ®-îc: a. HÖ thèng kiÕn thøc HH phæ th«ng t-¬ng ®èi hoµn chØnh, hiÖn ®¹i tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p, gåm: KiÕn thøc c¬ së HH chung; HH v« c¬ ; HH h÷u c¬. b. HÖ thèng kÜ n¨ng HH phæ th«ng t-¬ng ®èi thµnh th¹o, thãi quen lµm viÖc khoa häc gåm: KÜ n¨ng häc tËp HH; kÜ n¨ng thùc hµnh, thÝ nghiÖm HH; kÜ n¨ng vËn dông kiÕn thøc HH ®Ó gi¶i quyÕt mét sè vÊn ®Ò trong häc tËp vµ thùc tiÔn ®êi sèng. Trªn c¬ së ®ã gióp HS ph¸t triÓn t- duy HH vµ n¨ng lùc s¸ng t¹o ®Ó tiÕp tôc nghiªn cøu chuyªn s©u vÒ HH vµ KHTN. I.3.2. Néi dung DH HH v« c¬ ë tr-êng THPT  Líp 10 . + Néi dung DH c¬ së HH chung gåm: Nguyªn tö; b¶ng tuÇn hoµn c¸c nguyªn tè HH vµ ®Þnh luËt tuÇn hoµn; liªn kÕt HH; P¦ HH ; tèc ®é P¦ vµ c©n b»ng HH. + Néi dung DH HH v« c¬ ë líp 10 gåm: Nhãm halogen, nhãm oxi. + Mét sè néi dung n©ng cao më réng (dµnh cho HS chuyªn HH): - Nguyªn tö ; chÊt ®ång vÞ; P¦ h¹t nh©n; chuyÓn ®éng cña e trong nguyªn tö, AO nguyªn tö, d¹ng AO nguyªn tö, 4 sè l-îng tö ... - Liªn kÕt HH: N¨ng l-îng ion ho¸, ®é ©m ®iÖn; liªn kÕt HH (®é dµi liªn kÕt, n¨ng l-îng liªn kÕt, lai ho¸...). - CÊu t¹o chÊt: Tinh thÓ nguyªn tö, ion ... - Lý thuyÕt P¦ HH: Tèc ®é P¦, bËc P¦, nh÷ng yÕu tè ¶nh h-ëng ®Õn tèc ®é P¦ ... ; nguyªn lý L¬ Sat¬lie, tiªu chuÈn vÒ c©n b»ng vµ tù diÔn biÕn cña qu¸ tr×nh HH ... - Nhãm halogen, nhãm oxi: Mét sè hîp chÊt chøa oxi cña clo (HClO, HClO2, HClO3, HClO4 ...); tÝnh chÊt cña brom, iot ...  Líp 11 . 15 + Néi dung DH c¬ së HH chung: Sù ®iÖn li. + Néi dung DH HH v« c¬ ë líp 11 gåm : Nhãm nit¬; nhãm cacbon. + Mét sè néi dung n©ng cao më réng (néi dung dµnh cho HS chuyªn HH): - Dung dÞch vµ sù ®iÖn li: §é tan; ®Þnh luËt Raun; chÊt ®iÖn li m¹nh, yÕu; h»ng sè axi-baz¬ ; tÝch sè tan … - Nhãm nit¬: Mét sè hîp chÊt cña nit¬ nh- N2O, NO, NO2, HNO2… - Nhãm cacbon : Mét sè hîp chÊt CO, CO2, CS2, muèi cacbonat …  Líp 12 . + Néi dung DH HH v« c¬ ë líp 12 gåm: §¹i c-¬ng vÒ kim lo¹i; kim lo¹i kiÒm - kim lo¹i kiÒm thæ - nh«m; s¾t vµ mét sè kim lo¹i quan träng; ph©n biÖt mét sè chÊt v« c¬; HH vµ vÊn ®Ò kinh tÕ, x· héi, m«i tr-êng. + Mét sè néi dung n©ng cao më réng (dµnh cho HS chuyªn HH): - §¹i c-¬ng vÒ kim lo¹i: ThÕ ®iÖn cùc , tinh thÓ kim lo¹i ... - Nhãm kim lo¹i kiÒm - kiÒm thæ - nh«m: Hîp chÊt peoxit kim lo¹i kiÕm, kiÒm thæ ... - Mét sè kim lo¹i chuyÓn tiÕp: S¾t, crom, niken, ®ång, kÏm, ch×, thuû ng©n, kÏm, b¹c ... I.3.3. BT HH v« c¬ trong båi d-ìng HSG ë tr-êng THPT. I.3.3.1. Ph©n lo¹i BT HH. Tr-íc ®©y, BT tù luËn lµ chñ yÕu, nã ®-îc x©y dùng vµ ph©n lo¹i dùa trªn nh÷ng c¬ së kh¸c nhau: + Dùa vµo tÝnh chÊt cña BT, cã thÓ ph©n lo¹i thµnh BT ®Þnh tÝnh vµ ®Þnh l-îng. + Dùa vµo kiÓu hay d¹ng, cã thÓ ph©n lo¹i thµnh: BT x¸c ®Þnh c«ng thøc ph©n tö cña hîp chÊt; BT x¸c ®Þnh thµnh phÇn % c¸c chÊt trong hh; BT nhËn biÕt c¸c chÊt; BT t¸ch c¸c chÊt ra khái hh … + Dùa vµo néi dung DH, cã thÓ ph©n BT theo c¸c nhãm trong ch-¬ng tr×nh vµ SGK (nhãm halogen, oxi, nit¬ …) … Trong thùc tÕ DH HH, ph©n lo¹i BT theo néi dung DH thuËn tiÖn cho viÖc sö dông vµ ®-îc nhiÒu GV ¸p dông. HiÖn nay, chóng ta ®ang thùc hiÖn ®æi míi ch-¬ng tr×nh gi¸o dôc phæ th«ng. Trong DH kh«ng chØ sö dông BT tù luËn mµ BT tr¾c nghiÖm ®·, ®ang vµ sÏ ®-îc sö dông phæ biÕn. BT tr¾c nghiÖm ngµy cµng cã vÞ trÝ quan träng trong DH ë tr-êng phæ th«ng. Nã cïng víi BT tù luËn t¹o thµnh hÖ thèng BT cã ý nghÜa vµ t¸c dông to lín vÒ nhiÒu mÆt trong DH HH ë tr-êng phæ th«ng. Bµi TËp Ho¸ Häc Bµi tËp Tù luËn 16 Bµi tËp Tr¾c nghiÖm I.3.3.2. ý nghÜa vµ t¸c dông cña BT HH Thùc tiÔn DH HH vµ båi d-ìng HSG ë tr-êng THPT cho thÊy, BT cã nh÷ng ý nghÜa vµ t¸c dông to lín: + Lµm chÝnh x¸c ho¸ nh÷ng kh¸i niÖm HH; cñng cè, ®µo s©u vµ më réng kiÕn thøc mét c¸ch sinh ®éng, phong phó, hÊp dÉn; chØ khi vËn dông kiÕn thøc vµo gi¶i BT, HS míi n¾m ®-îc kiÕn thøc mét c¸ch s©u s¾c. + Gióp HS «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc mét c¸ch tÝch cùc. + RÌn luyÖn c¸c kÜ n¨ng HH nh- c©n b»ng PTP¦, tÝnh theo c«ng thøc vµ PT…. + RÌn luyÖn kh¶ n¨ng vËn dông kiÕn thøc vµo thùc tiÔn ®êi sèng, lao ®éng s¶n xuÊt vµ b¶o vÖ m«i tr-êng. + RÌn kÜ n¨ng sö dông ng«n ng÷ HH vµ c¸c thao t¸c t- duy. + Ph¸t triÓn c¸c n¨ng lùc t- duy logic, biÖn chøng, kh¸i qu¸t, ®éc lËp, th«ng minh vµ s¸ng t¹o. + Lµ ph-¬ng tiÖn ®Ó kiÓm tra ®¸nh gi¸ kiÕn thøc vµ kÜ n¨ng cña HS. + Gi¸o dôc ®¹o ®øc; tÝnh chÝnh x¸c, kiªn nhÉn, trung thùc vµ lßng say mª khoa häc. I.3.3.3. Thùc tiÔn BT HH v« c¬ trong båi d-ìng HSG ë tr-êng THPT HiÖn nay, BT HH v« c¬ ë tr-êng THPT nãi chung vµ trong båi d-ìng HSG nãi riªng rÊt ®a d¹ng vµ phong phó c¶ néi dung vµ thÓ lo¹i. Trong kú thi HSG c¸c cÊp, ®Æc biÖt lµ kú thi HSG Quèc gia, ta th-êng gÆp c¸c BT cã néi dung kiÕn thøc ®-îc n©ng cao më réng vµ ®µo s©u kh¸ nhiÒu so víi néi dung kiÕn thøc ch-¬ng tr×nh vµ SGK phæ th«ng. Thùc tiÔn trong båi d-ìng HSG, BT HH v« c¬ cã mét sè ®Æc ®iÓm c¬ b¶n sau ®©y: + Néi dung kiÕn thøc trong BT HH v« c¬ g¾n liÒn víi néi dung kiÕn thøc c¬ së HH chung. + KiÕn thøc ®-îc n©ng cao më réng vµ ®µo s©u. + Cã tÝnh chÊt tæng hîp kiÕn thøc (c¶ bÒ réng vµ chiÒu s©u). + Th-êng cã ®Æc ®iÓm “®Æc biÖt““, néi dung míi, thËm chÝ “l¹“ so víi nh÷ng BT tr-íc ®ã. §Ó gi¶i ®-îc nh÷ng BT cã néi dung nªu trªn, ®ßi hái HS ph¶i n¾m v÷ng, ch¾c kiÕn thøc trong ch-¬ng tr×nh HH phæ th«ng n©ng cao, ph¶i ®-îc n©ng cao më réng vµ ®µo s©u kiÕn thøc theo tõng néi dung cña ch-¬ng tr×nh, ®Æc biÖt lµ vÒ phÇn c¬ së HH chung (nguyªn tö, liªn kÕt HH, tinh thÓ, sù ®iÖn li, c©n b»ng HH, tèc ®é P¦…). Cïng víi viÖc n©ng cao më réng vµ ®µo s©u kiÕn thøc HH, HS ph¶i ®-îc rÌn luyÖn c¸c n¨ng lùc nh- ph¸t hiÖn vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò; n¨ng lùc suy luËn; 17 n¨ng lùc tæng hîp kiÕn thøc; n¨ng lùc tù häc, tù ®äc, tù t×m tßi; ®éc lËp suy nghÜ vµ linh ho¹t s¸ng t¹o trong häc tËp … I.4. PP DH HH ë tr-êng THPT I.4.1. Thùc tr¹ng sö dông PP DH HH ë tr-êng THPT + Thùc tiÔn DH HH ë tr-êng THPT cho thÊy, trong c¸c giê häc nghiªn cøu tµi liÖu míi, ho¹t ®éng cña HS chñ yÕu lµ nghe gi¶ng, ghi bµi, xem SGK vµ tr¶ lêi c©u hái cña GV, quan s¸t ®å dïng DH (tranh ¶nh … ), lµm BT vµ lµm bµi kiÓm tra, thØnh tho¶ng ®-îc quan s¸t GV lµm thÝ nghiÖm. + PP DH mµ GV th-êng dïng lµ thuyÕt tr×nh, ®µm tho¹i, cho HS dïng SGK, minh ho¹ b»ng ®å dïng DH, ra BT vµ bµi kiÓm tra. ThØnh tho¶ng GV biÓu diÔn thÝ nghiÖm chøng minh vµ lµm mét sè thÝ nghiÖm thùc hµnh. Trong c¸c giê häc, GV chñ yÕu lµ nªu vÊn ®Ò ®Ó chuyÓn tiÕp vÊn ®Ò, HS ch-a ®-îc rÌn luyÖn nhiÒu vÒ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. + PP DH mµ GV sö dông ch-a h-íng vµo viÖc tæ chøc c¸c ho¹t ®éng häc tËp cña HS. Do vËy, HS chØ chó ý tiÕp thu kiÕn thøc råi t¸i hiÖn l¹i nh÷ng ®iÒu GV ®· gi¶ng hoÆc nh÷ng ®iÒu ®· cã s½n trong SGK. Trong DH, GV ch-a chó ý nhiÒu ®Õn viÖc rÌn luyÖn cho HS n¨ng lùc tù häc, tù t×m tßi vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò tõ thÊp ®Õn cao, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p. Nh- vËy, ch-a ph¸t huy ®-îc tÝnh tÝch cùc, s¸ng t¹o cña HS . + Trong c¸c giê häc, HS Ýt ®-îc ho¹t ®éng, Ýt ®éng n·o, kh«ng chñ ®éng vµ tÝch cùc lÜnh héi kiÕn thøc. HS cßn lóng tóng khi ph¶i gi¶i quyÕt nh÷ng c©u hái vµ BT tæng hîp, ®Æc biÖt lµ nh÷ng vÊn ®Ò thùc tiÔn. I.4.2. §æi míi PP DH HH ë tr-êng THPT I.4.2.1. §Þnh h-íng ®æi míi PP DH ë tr-êng THPT LuËt gi¸o dôc, n¨m 2005 ®· chØ râ “Ph-¬ng ph¸p gi¸o dôc phæ th«ng ph¶i ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, tù gi¸c , chñ ®éng , s¸ng t¹o cña häc sinh; phï hîp víi ®Æc ®iÓm cña tõng líp häc, m«n häc; båi d-ìng ph-¬ng ph¸p tù häc, rÌn luyÖn kü n¨ng vËn dông kiÕn thøc vµo thùc tiÔn, t¸c ®éng ®Õn t×nh c¶m, ®em l¹i niÒm vui, høng thó häc tËp cho häc sinh“. HiÖn nay, chóng ta ®ang thùc hiÖn ®æi míi ch-¬ng tr×nh vµ SGK phæ th«ng mµ träng t©m lµ ®æi míi PP DH. ChØ cã ®æi míi c¨n b¶n PP d¹y vµ häc th× míi cã thÓ t¹o ®-îc sù ®æi míi thùc sù trong gi¸o dôc, míi cã thÓ ®µo t¹o líp ng-êi n¨ng ®éng, s¸ng t¹o. Cã thÓ nãi, cèt lâi cña ®æi míi PP DH lµ h-íng tíi ho¹t ®éng häc tËp chñ ®éng, chèng l¹i thãi quen häc tËp thô ®éng. 18 Tuy nhiªn, ®æi míi PP DH kh«ng cã nghÜa lµ g¹t bá c¸c PP DH truyÒn thèng mµ ph¶i vËn dông mét c¸ch cã hiÖu qu¶ c¸c PP DH hiÖn cã theo quan ®iÓm DH tÝch cùc kÕt hîp víi PP DH hiÖn ®¹i. I.4.2.2. PP DH HH hiÖn ®¹i ë tr-êng THPT + PP DH lµ mét nh©n tè cÊu tróc h÷u c¬ cña qu¸ tr×nh DH. Do ®ã nã cã c¸c mèi quan hÖ biÖn chøng víi c¸c nh©n tè kh¸c cña qu¸ tr×nh DH: PP DH Môc ®Ých, nhiÖm vô DH; PP DH - Néi dung DH; PP DH - Ph-¬ng tiÖn DH; PP DH - Ho¹t ®éng DH cña GV; PP DH - Ho¹t ®éng cña HS; PP DH - KÕt qu¶ DH ë ®©y, cÇn nhÊn m¹nh ®Õn c¸c mèi liªn hÖ cã tÝnh quy luËt gi÷a PP DH víi môc ®Ých, nhiÖm vô vµ néi dung DH. PP DH thÓ hiÖn sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a c¸ch thøc ho¹t ®éng cña GV vµ c¸ch thøc ho¹t ®éng t-¬ng øng cña HS. Nã ®-îc coi nh- lµ mét m« h×nh c¸c thao t¸c hµnh ®éng ®-îc s¾p xÕp vµ thùc hiÖn mét c¸ch hîp lÝ, ®¶m b¶o ®¹t ®-îc c¸c môc tiªu d¹y häc nhÊt ®Þnh. + PP DH ph¶i thùc hiÖn ®-îc c¸c chøc n¨ng nhËn thøc, ph¸t triÓn vµ gi¸o dôc - §¶m b¶o cho HS n¾m v÷ng hÖ thèng nh÷ng tri thøc khoa häc vµ hÖ thèng nh÷ng kü n¨ng, kü x¶o t-¬ng øng ngµy cµng hiÖn ®¹i do ch-¬ng tr×nh DH quy ®Þnh phï hîp víi yªu cÇu ngµy cµng cao cña x· héi ®èi víi gi¸o dôc nãi chung vµ DH ë bËc häc, cÊp häc, lo¹i h×nh tr-êng nãi riªng. - §¶m b¶o HS ph¸t triÓn ngµy cµng cao n¨ng lùc ho¹t ®éng nhËn thøc nãi chung, ®Æc biÖt lµ n¨ng lùc t×m tßi s¸ng t¹o, n¨ng lùc t- duy nghÒ nghiÖp, t- duy kinh tÕ, t- duy qu¶n lÝ...trong c¸c t×nh huèng mu«n mµu,mu«n vÎ cña ho¹t ®éng häc tËp, ho¹t ®éng thùc tiÔn. - H×nh thµnh thÕ giíi quan khoa häc, lÝ t-ëng c¸ch m¹ng, 1Ý t-ëng nghÒ nghiÖp vµ nh÷ng phÇm chÊt ®¹o ®øc cÇn thiÕt phï hîp víi yªu cÇu cña x· héi ngµy cµng ph¸t triÓn. + PP DH ph¶i thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ tèi -u toµn bé c¸c kh©u cña qu¸ tr×nh DH: kÝch thÝch th¸i ®é tÝch cùc cña HS trong häc tËp; tæ chøc, ®iÒu khiÓn HS n¾m tri thøc míi; tæ chøc, ®iÒu khiÓn HS rÌn luyÖn kÜ n¨ng, kÜ x¶o; tæ chøc, ®iÒu khiÓn HS cñng cè tri thøc; kiÓm tra, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ n¾m tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o cña HS. + PP DH chøa ®ùng ngµy cµng nhiÒu yÕu tè cña c¸c PP nghiªn cøu khoa häc vµ thèng nhÊt ngµy cµng cao víi c¸c PP nghiªn cøu nµy, theo tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn cña HS, theo tõng cÊp häc, bËc häc, lo¹i h×nh tr-êng. + PP DH lµ mét ph¹m trï cña lÝ luËn DH, lµ con ®-êng, c¸ch thøc ®¹t tíi môc ®Ých DH ®· ®Þnh. + PP DH cã tÝnh ®a cÊp, ph¶i phï hîp víi c¸c bËc häc, cÊp häc, lo¹i h×nh tr-êng, víi tõng m«n häc, tõng bé m«n hoÆc nhãm m«n. 19 + PP DH ph¶n ¸nh sù thèng nhÊt gi÷a tÝnh truyÒn thèng vµ tÝnh hiÖn ®¹i trong DH: Läai bá nh÷ng c¸i l¹c hËu, nh÷ng c¸i kh«ng khoa häc trong PP DH hiÖn hµnh; gi÷ l¹i, kÕ thõa, soi s¸ng vµ ph¸t triÓn nh÷ng PP DH truyÒn thèng d-íi ¸nh s¸ng cña c¸c quan ®iÓm c¸c PP DH vµ c¸c lÝ thuyÕt hiÖn ®¹i vÒ t©m lÝ häc, lÝ luËn DH còng nh- d-íi ¶nh h-ëng cña c¸ch m¹ng khoa häc - kÜ thuËt; bæ sung, x©y dùng nh÷ng c¸i míi trong PP DH; dù b¸o sù ph¸t triÓn chiÕn l-îc cña hÖ thèng c¸c PP DH. + PP DH ph¶i cã tÝnh thùc tiÔn: Ph¶i lµ kÕt qu¶ cña sù khai th¸c, xö lÝ, kh¸i qu¸t hãa nh÷ng kinh nghiÖm thùc tiÔn DH cña GV; cã kh¶ n¨ng ¸p dông vµo thùc tiÔn DH vµ c¶i t¹o ®-îc thùc tiÔn ®ã. Nh- vËy, PP DH ngµy nay ph¶i cã sù chän läc theo h-íng tiÕp thu c¸i hiÖn ®¹i vµ khi vËn dông PP DH vµo tr-êng phæ th«ng, cÇn ®-îc kiÓm nghiÖm qua thùc tiÔn. I.4.2.3. Hoµn thiÖn c¸c PPDH hiÖn cã + T¨ng c-êng tÝnh tÝch cùc, tÝnh t×m tßi s¸ng t¹o ë ng-êi häc, tiÒm n¨ng trÝ tuÖ nãi riªng vµ nh©n c¸ch nãi chung thÝch øng n¨ng ®éng víi thùc tiÔn lu«n ®æi míi. HS ph¶i trë thµnh chñ thÓ ho¹t ®éng tù gi¸c, tÝch cùc vµ s¸ng t¹o. + PP DH ph¶i thÓ hiÖn ®-îc ®Æc tr-ng cña m«n HH lµ m«n thùc nghiÖm. Do ®ã, ph¶i t¨ng c-êng sö dông thÝ nghiÖm vµ c¸c ph-¬ng tiÖn trùc quan. + T¨ng c-êng n¨ng lùc vËn dông trÝ thøc ®· häc vµo cuéc sèng, s¶n xuÊt lu«n ®æi míi. Chó ý h×nh thµnh n¨ng lùc tù gi¶i quyÕt vÊn ®Ò cho HS vµ cã biÖn ph¸p h×nh thµnh n¨ng lùc tù gi¶i quyÕt vÊn ®Ò mét c¸ch s¸ng t¹o tõ thÊp ®Õn cao. + ChuyÓn dÇn träng t©m cña PPDH tõ tÝnh chÊt th«ng b¸o, t¸i hiÖn ®¹i trµ chung cho c¶ líp sang tÝnh chÊt ph©n hãa - c¸ thÓ hãa cao ®é, tiÕn lªn theo nhÞp ®é c¸ nh©n. I.4.2.4. Phèi hîp ®Ó t¹o ra nh÷ng PPDH míi Phèi hîp ®Ó t¹o ra nh÷ng PP DH míi b»ng c¸ch: + Liªn kÕt nhiÒu PPDH riªng lÎ thµnh tæ hîp PPDH phøc hîp . + Liªn kÕt PP DH víi c¸c ph-¬ng tiÖn kÜ thuËt DH hiÖn ®¹i (ph-¬ng tiÖn nghe nh×n, m¸y vi tÝnh...) t¹o ra c¸c tæ hîp PP DH cã dïng kÜ thuËt, ®¶m b¶o thu vµ xö lý c¸c tÝn hiÖu ng-îc bªn ngoµi kÞp thêi chÝnh x¸c. + ChuyÓn hãa PP khoa häc thµnh PPDH ®Æc thï cña m«n häc. + §a d¹ng hãa c¸c PPDH phï hîp víi c¸c cÊp häc, bËc häc, c¸c lo¹i h×nh tr-êng vµ c¸c m«n häc . I.4.2.5. Mét sè PP DH tÝch cùc cÇn ®-îc ph¸t triÓn ë tr-êng THPT Trong hÖ thèng c¸c PP DH quen thuéc hiÖn nay, cã nhiÒu PP tÝch cùc. VÒ ho¹t ®éng nhËn thøc th× c¸c PP thùc hµnh lµ “tÝch cùc“ h¬n PP trùc quan, c¸c PP trùc quan th× “tÝch cùc“ h¬n c¸c PP dïng lêi. 20