Tài liệu Xác lập cơ sở khoa học cho việc sử dụng đất bền vững có sự tham gia trên địa bàn huyện krông buk đắc lắc

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Bé N«ng nghiÖp vµ PTNT Tr-êng ®¹i häc l©m nghiÖp Huúnh Kim T©n X¸c lËp c¬ së khoa häc cho viÖc sö dông ®Êt bÒn v÷ng cã sù tham gia trªn ®Þa bµn huyÖn Kr«ng buk-®¾c l¾c LuËn v¨n th¹c sÜ khoa häc l©m nghiÖp T©y Nguyªn, 2002 Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Bé N«ng nghiÖp vµ PTNT Tr-êng ®¹i häc l©m nghiÖp Huúnh Kim T©n X¸c lËp c¬ së khoa häc cho viÖc sö dông ®Êt bÒn v÷ng cã sù tham gia trªn ®Þa bµn huyÖn Kr«ng buk-®¾c l¾c LuËn v¨n th¹c sÜ khoa häc l©m nghiÖp Ng-êi h-íng dÉn khoa häc: TS. Hµ quang kh¶i T©y Nguyªn - 2002 §Æt vÊn ®Ò. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, viÖc sö dông tµi nguyªn ®Êt mét c¸ch tuú tiÖn ®· mang l¹i nh÷ng hËu qu¶ kh«ng l-êng, kh«ng chØ cho s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp mµ cßn cho c¸c ho¹t ®éng kh¸c trong cuéc sèng. Sù tån t¹i cña hµnh tinh chóng ta phô thuéc rÊt nhiÒu vµo líp ®Êt máng ®-îc dïng ®Ó s¶n xuÊt phÇn lín v¶i sîi, gç, l-îng thùc. TÇng ®Êt máng cña tr¸i ®Êt (chØ kho¶ng 1-2m) cung cÊp chÊt dinh d-ìng cho c©y trång, b»ng c¸ch ®ã trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp cung cÊp l-¬ng thùc thùc phÈm vµ c¸c ho¹t ®éng kh¸c ®Ó tån t¹i sù sèng vµ søc khoÎ. NÕu môc ®Ých sö dông ®óng ®¾n vµ qu¶n lý tèt, ®Êt cã thÓ tiÕp tôc s¶n xuÊt vµ cung cÊp cho nhu cÇu cña chóng ta kh«ng biÕt bao giê. Nh-ng nÕu sö dông sai tr¸i vµ qu¶n lý yÕu kÐm ®Êt sÏ nhanh chãng xuèng cÊp, gi¶m ®é mµu mì vµ kh«ng cßn kh¶ n¨ng cung cÊp cho con ng-êi nh÷ng thø cÇn thiÕt. Tæng diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn cña hµnh tinh chóng ta lµ 148 triÖu km 2, trong ®ã cã nh÷ng lo¹i ®Êt tèt thÝch hîp cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp nh-: §Êt phï sa, ®Êt ®en.. chØ chiÕm 12,6%, cßn l¹i nh÷ng lo¹i ®Êt xÊu nh-: tuyÕt, b¨ng hµ, hoang m¹c, ®Êt nói. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y tµi nguyªn ®Êt bÞ gi¶m ®i vÒ sè l-îng vµ chÊt l-îng mét c¸ch nghiªm träng do mét sè nguyªn nh©n sau: §Êt n«ng nghiÖp mÊt ®i do chuyÓn sang sö dông cho môc ®Ých kh¸c mµ chñ yÕu lµ ®Êt x©y dùng. Tr×nh ®é x· héi ngµy cµng cao, nhu cÇu cµng lín, cÇn ph¶i ph¸t triÓn nhu cÇu v¨n ho¸, thªm vµo ®ã l-îng d©n sè thÕ giíi t¨ng nhanh cÇn ph¶i gi¶i quyÕt x©y dùng nhµ ë, tr-êng häc vµ bÖnh viÖn. Ngoµi ra, ®Êt cßn bÞ mÊt do nhiÒu lý do kh¸c nh-: Xãi mßn, nhiÔm mÆn, nhiÔm phÌn, « nhiÔm.[1] Vïng cao ®åi nói ë §«ng Nam ¸ t-¬ng ph¶n víi vïng ®ång b»ng. Vïng ®Êt ®åi nói víi ®é dèc cao vµ ®Êt ®ai th-êng nghÌo nµn. Vïng nói cao chiÕm mét diÖn tÝch quan träng cña mét sè quèc gia trong vïng. Nã chiÕm ®Õn 80% ®Êt ®ai cña In®«nªsia, 70% ®Êt ®ai cña Trung Quèc, 72% ®Êt ®ai cña ViÖt Nam. D©n sè sèng ë vïng cao th-êng Ýt h¬n so víi ®ång b»ng trï phó [34]. ViÖt Nam cã tæng diÖn tÝch ®Êt ®ai tù nhiªn lµ 33 triÖu ha ®øng hµng thø 58 so víi c¸c n-íc trªn thÕ giíi. Nh-ng v× d©n sè ®«ng ®øng thø 13 trong c¸c n-íc 1 trªn thÕ giíi nªn diÖn tÝch ®Êt ®ai trªn ®Çu ng-êi rÊt thÊp chØ vµo kho¶ng 0,56ha. Trong ®ã diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp cã kho¶ng 6,9 triÖu ha chiÕm 21% so víi ®Êt tù nhiªn, nªn diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp trªn ®Çu ng-êi rÊt thÊp cã kho¶ng 0,4ha [1]. MÆt kh¸c, ViÖt Nam n»m trong khu vùc khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa, nãng Èm m-a nhiÒu, l-îng m-a trung b×nh tõ 1500-3000mm/n¨m. Sù ph©n bè m-a kh«ng ®ång ®Òu, víi c-êng ®é l¹i lín, cïng víi sù khai th¸c bõa b·i, ph¸ rõng lµm n-¬ng rÉy vµ sö dông ph-¬ng thøc canh t¸c kh«ng hîp lý ®· lµm cho hiÖn t-îng xãi mßn x¶y ra hÕt søc nghiªm träng. §ã lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh lµm cho tû lÖ ®Êt trèng ®åi nói träc t¨ng nhanh. Cßn ë T©y Nguyªn cã 4.750.000ha ®Êt ®á vµng chiÕm 86,5% tæng diÖn tÝch toµn vïng [14]. §©y lµ nhãm ®Êt cã nguån gèc ®Þa chÊt phøc t¹p, ®Þa h×nh th-êng dèc, bÞ chia c¾t bëi thung lòng vµ hîp thñy. KhÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa, m-a nhiÒu tËp trung theo mïa cïng víi nh÷ng ph-¬ng thøc canh t¸c kh«ng hîp lý ®· lµm cho hiÖn t-îng xãi mßn x¶y ra hÕt søc nghiªm träng tÇng ®Êt canh t¸c tr-íc hÕt lµ sù bµo mßn tÇng ®Êt mÆt. MÆt kh¸c, T©y Nguyªn lµ vïng ®Êt cã nhiÒu thµnh phÇn d©n téc cïng sinh sèng. HÇu hÕt c¸c d©n téc thiÓu sè nh-: £®ª, M-êng, GiaRai...cã tr×nh ®é d©n trÝ thÊp nªn viÖc sö dông ®Êt cßn rÊt nhiÒu vÊn ®Ò cÇn ®-îc gi¶i quyÕt. Víi quan ®iÓm “kh«ng cho ®Êt nghØ”, ng­êi sö dông ®Êt ®· tÝch cùc khai th¸c, bãc lét ®Êt mµ ch-a nghÜ tíi viÖc c¶i t¹o, phôc håi vµ b¶o vÖ ®Êt. Nh÷ng ho¹t ®éng qu¶n lý ®Êt ®ai vµ s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp phÇn lín cßn mang tÝnh chÊt kinh nghiÖm, ch-a mang tÝnh hÖ thèng phÇn nµo lµm ph¸ vì tÝnh bÒn v÷ng trong s¶n xuÊt vµ t¹o ra sù mÊt c©n b»ng trong tù nhiªn. VËy nªn, mét m« h×nh sö dông ®Êt cã lîi vÒ mÆt kinh tÕ ch-a h¼n ®· ®-îc ®¸nh gi¸ cao mµ cÇn thiÕt ph¶i xem xÐt toµn diÖn trªn c¸c mÆt x· héi, m«i tr-êng sinh th¸i vµ tÝnh ®a d¹ng bÒn v÷ng cña nã. Do søc Ðp vÒ d©n sè vµ tr×nh ®é d©n trÝ cña ng-êi d©n cßn ch-a cao nªn viÖc sö dông ®Êt cßn nhiÒu vÊn ®Ò cÇn ph¶i gi¶i quyÕt. Kh¸i niÖm vÒ sö dông ®Êt 2 bÒn v÷ng, cã hÖ thèng ch-a ®-îc hiÓu ®óng nghÜa, cßn m¬ hå vµ ®ang lµ míi mÎ, bëi thÕ chØ míi lµ ®iÓm khëi ®Çu. PhÇn lín cßn ®ang tån t¹i trong sù suy nghÜ, ý t-ëng cña nh÷ng nhµ khoa häc, nhµ qu¶n lý chø ch-a ®i vµo thùc tÕ. Canh t¸c n-¬ng rÉy cña céng ®ång c¸c d©n téc §¾c L¾c thùc chÊt mang tÝnh céng ®ång, víi chu kú khÐp kÝn (Du canh lu©n håi) lµ mét kiÓu canh t¸c truyÒn thèng chøa ®ùng nhiÒu kinh nghiÖm canh t¸c bÒn v÷ng. Trong ®ã, Rõng§Êt ®-îc phôc håi tèt theo chu kú bá ho¸, bëi vËy s¶n xuÊt n«ng nghiÖp theo quan ®iÓm cæ truyÒn lµ bÒn v÷ng, nh-ng kh«ng thÓ sö dông hÖ thèng ®ã ®Ó lµm mÉu mùc cho hiÖn t¹i vµ t-¬ng lai. Lý do lµ d©n sè ngµy cµng t¨ng kÐo theo nhu cÇu vÒ ®Êt ®ai cµng nhiÒu ®Ó trång c©y l-¬ng thùc, trång rõng vµ c©y c«ng nghiÖp, trong khi ®ã nhiÒu khu rõng cÊm ®-îc khoanh gi÷ l¹i ®Ó phßng hé vµ b¶o tån... v× vËy viÖc më mang c¸c diÖn tÝch ®Êt ë vµ canh t¸c kh«ng thùc hiÖn ®-îc n÷a. §iÒu nµy gîi cho chóng ta cã suy nghÜ lµm thÕ nµo ®Ó ®-a ra ®-îc mét ph-¬ng thøc s¶n xuÊt n«ng nghiÖp mang tÝnh hÖ thèng, hîp lý vµ bÒn v÷ng. §· ®Õn lóc cÇn nghiªm tóc xem xÐt ®Õn vÊn ®Ò qu¶n lý vµ sö dông ®Êt mang tÝnh bÒn v÷ng, dµi l©u. §¾c L¾c lµ tØnh cã tû lÖ t¨ng d©n sè c¬ häc lín nhÊt so víi 61 tØnh, thµnh cña c¶ n-íc. Tû lÖ t¨ng d©n sè b×nh qu©n hµng n¨m 4% [14]. Nguyªn nh©n chñ yÕu lµ d©n di c- tù do vµo §¾c L¾c qu¸ ®«ng, ®Æc biÖt trong giai ®o¹n tõ 19901995 lµ thêi ®iÓm gi¸ c¶ mét sè mÆt hµng n«ng s¶n chñ lùc nh- cµ phª, tiªu, ®iÒu... t¨ng lªn tét ®Ønh, sù kiÖn nµy ®· khÝch lÖ d©n di c- tù do vµo §¾c L¾c ngµy cµng nhiÒu víi kú väng më mang diÖn tÝch vµ lµm giµu b»ng trång nh÷ng lo¹i c©y nµy. Tõ ®©y ®· lµm xuÊt hiÖn vÊn ®Ò sang, chuyÓn nh-îng ®Êt trë nªn v« cïng phøc t¹p vµ kh«ng thÓ kiÓm so¸t næi. MÆt kh¸c, do tËp qu¸n canh t¸c cña ®ång bµo d©n téc t¹i chç ch-a thÝch øng kÞp ®-îc víi nh÷ng thay ®æi nhanh chãng cña c¸c ®iÒu kiÖn nh-: X· héi, kinh tÕ thÞ tr-êng, søc Ðp gia t¨ng d©n sè c¶ vÒ c¬ häc lÉn tù nhiªn trong khu vùc, trong khi ®ã c¸c ngµnh nghÒ ch-a ph¸t triÓn, ®a phÇn ®ång bµo cã møc sèng thÊp, ®êi sèng khã kh¨n... v« h×nh chung ®· t¹o ra søc Ðp m¹nh mÏ trong viÖc qu¶n lý vµ sö dông ®Êt. VÊn ®Ò tranh chÊp ®Êt ®ai thùc sù ®· diÔn ra ë c¸c vïng ®ång bµo d©n téc thiÓu sè b¶n ®Þa T©y Nguyªn khi cã d©n di c- tù do ®Õn c- tró, sinh sèng. Nh÷ng 3 vïng ®Êt bá hoang cña hä bÞ xem lµ v« chñ vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho nh÷ng ng-êi nhËp c- tõ bªn ngoµi sö dông tù do, ®iÒu nµy ®· kÐo theo nh÷ng ¶nh h-ëng trong viÖc qu¶n lý vµ sö dông ®Êt bÒn v÷ng theo kiÓu truyÒn thèng cña céng ®ång. Cïng víi ¸p lùc d©n sè lµ ¸p lùc thÞ tr-êng ®· lµm cho c¶ hai ®èi t-îng ng-êi b¶n ®Þa vµ nhËp c- sö dông ®Êt trë nªn kÐm bÒn v÷ng vµ kÐm hiÖu qu¶. Nh÷ng vÊn ®Ò cßn tån t¹i cho thÊy viÖc kh¶o s¸t, nghiªn cøu s©u nh»m ®-a ra nh÷ng chiÕn l-îc sö dông ®Êt mang tÝnh hÖ thèng vµ bÒn v÷ng ë c¸c ®Þa ph-¬ng thuéc tØnh §¾c L¾c cã ng-êi d©n di c- tù do ®Õn sinh sèng lµ cÇn thiÕt vµ cÊp b¸ch, chóng t«i tiÕn hµnh nghiªn cøu ®Ò tµi: "X¸c lËp c¬ së khoa häc cho viÖc sö dông ®Êt bÒn v÷ng cã sù tham gia trªn ®Þa bµn huyÖn Kr«ng Buk-§¾c L¾c". Ph-¬ng h-íng qu¶n lý quy ho¹ch sö dông ®Êt cÇn cã sù tham gia cña c¶ hai nhãm d©n téc b¶n ®Þa vµ d©n di c- tù do. §©y lµ c¬ së khoa häc vµ thùc tiÔn cho viÖc ®-a ra kÕ ho¹ch qu¶n lý vµ sö dông ®Êt bÒn v÷ng. Nghiªn cøu nµy cÇn thiÕt ph¶i xem xÐt trªn ph-¬ng diÖn ph¸p lý kÕt hîp ph¸t huy kÕ thõa nh÷ng mÆt tÝch cùc kiÕn thøc b¶n ®Þa trong lÜnh vùc qu¶n lý, sö dông ®Êt. X· C- NÐ, C- P¬ng, Ea Dr«ng thuéc huyÖn Kr«ng Buk tØnh §¾c L¾c cã tæng diÖn tÝch tù nhiªn lµ 26.013ha lµ 3 x· miÒn nói thuéc diÖn ®Æc biÖt khã kh¨n, ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña c¸c hé n«ng d©n g¾n víi s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp. §Ó cã ®-îc c¸c lo¹i s¶n phÈm ®¸p øng nhu cÇu thÞ tr-êng, n¨ng suÊt c©y trång cao, æn ®Þnh, phï hîp víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn, duy tr× vµ b¶o vÖ ®é ph× nhiªu ®Êt th× c«ng t¸c qu¶n lý vµ quy ho¹ch sö dông ®Êt cã sù tham gia cña ng-êi d©n ®Þa ph-¬ng lµ mét viÖc lµm rÊt cÇn thiÕt. 4 CH¦¥NG 1 TæNG QUAN VÊN §Ò NGHI£N CøU 1.1- Trªn thÕ giíi: Tæng diÖn tÝch tù nhiªn cña hµnh tinh chóng ta lµ 14,8 x 10 9ha, trong ®ã nh÷ng lo¹i ®Êt tèt thÝch hîp cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp chØ chiÕm 12,6% cßn l¹i nh÷ng lo¹i ®Êt xÊu nh-: ®Êt hoang hãa, ®Êt nói chiÕm 40,5%. Theo ®¸nh gi¸ cña FAO - UNESCO vÒ ®Êt thÕ giíi nh- sau: 20% diÖn tÝch ®Êt ë vïng qu¸ l¹nh, 20% diÖn tÝch ®Êt ë vïng qu¸ kh«, 20% diÖn tÝch ®Êt ë vïng qu¸ dèc, 10% diÖn tÝch ®Êt cã tÇng ®Êt máng, 10% diÖn tÝch ®Êt cã thÓ lµm ®ång cá. Nh-ng cho ®Õn nay diÖn tÝch ®Êt trång trät míi chiÕm 1.500 triÖu ha nghÜa lµ 10% tæng diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn. Trong c¸c ch©u th× Ch©u ¢u cã tû lÖ sö dông ®Êt cao nhÊt (31%), cßn Ch©u óc cã tû lÖ thÊp nhÊt (1,2%)[1]. Riªng ë Ch©u ¸, mÆc dï chiÕm 38% d©n sè cña thÕ giíi nh-ng chØ cã 20% diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp trong ®ã 77% ®Êt canh t¸c. §Êt dèc Ch©u ¸ chiÕm kho¶ng 35% tæng diÖn tÝch ®Êt cña c¸c n-íc ®ang ph¸t triÓn [39]. TËp qu¸n trång lóa n-íc ®· lµm cho vïng §«ng Nam ¸ cã tû lÖ sö dông ®Êt phï sa rÊt cao (41%), trong khi ë Ch©u Phi chØ cã 9%, Nga 6%, T©y ¢u 3%, Mü vµ óc 1% [1]. ë miÒn nhiÖt ®íi Èm, phÇn lín ®é mµu mì cña ®Êt chØ n»m ë líp ®Êt mÆt dµy mét vµi cm. NÕu nh÷ng líp ®Êt nµy bÞ lé ra kh«ng ®-îc b¶o vÖ th× nh÷ng trËn m-a vµ b·o m¹nh th-êng xuyªn x¶y ra ë miÒn nhiÖt ®íi Èm sÏ nhanh chãng bµo mßn lµm mÊt ®é ph× cña líp ®Êt mÆt ®Ó l¹i líp ®Êt xÊu bªn d-íi ®é ph× thÊp. MiÒn nhiÖt ®íi Èm l¹i lµ n¬i sinh sèng cña hµng tr¨m triÖu n«ng d©n, hÇu hÕt møc sèng ng-êi d©n ë ®©y rÊt thÊp, ®a sè hä gieo trång trªn nh÷ng ®¸m ®Êt nhá ë c¸c s-ên ®åi dèc cã nguy c¬ xãi mßn lín. §èi víi hä vÊn ®Ò khèng chÕ xãi mßn ®Êt lµ cùc kú quan träng v× ®Êt ®ai bÞ xãi mßn th× ®é ph× bÞ tôt xuèng nhanh chãng, n¨ng suÊt c©y trång gi¶m vµ hä ph¶i ®èi mÆt víi n¹n ®ãi hoÆc ph¶i di chuyÓn ®Õn chç kh¸c [17]. 5 ë §«ng Nam ¸, vïng cao, ®åi nói t-¬ng ph¶n víi vïng ®ång b»ng. Vïng ®Êt ®åi nói ®é dèc cao vµ ®Êt th-êng nghÌo nµn. ë nh÷ng n¬i nµy, ng-êi d©n th-êng sö dông nh÷ng c©y trång c¹n do ®iÒu kiÖn thiÕu n-íc, trõ mét sè n¬i cã ®iÒu kiÖn t-íi tiªu th× bao giê hä còng tËn dông ®Ó trång lóa n-íc. HÇu hÕt c¸c n-íc thuéc §«ng Nam ¸ lµ c¸c n-íc ®ang ph¸t triÓn nªn viÖc qu¶n lý vµ sö dông ®Êt kh«ng hîp lý, ®· lµm t¨ng lò lôt ë h¹ nguån, ®äng bïn ë thung lòng, c¸c c«ng tr×nh chøa n-íc vµ ®· biÕn §«ng Nam ¸ thµnh khu vùc xãi mßn m¹nh nhÊt trªn thÕ giíi. C¸c vïng cao, ®Êt ®ai bÞ suy tho¸i mét c¸ch nghiªm träng. Xãi mßn ®Êt ®· ¶nh h-ëng ®Õn 1,79 triÖu km 2 ë Trung Quèc, g©y nªn 5 tû tÊn ®Êt bÞ bµo mßn hµng n¨m. C¸c chÊt dinh d-ìng chøa trong líp ®Êt bÞ bµo mßn t-¬ng ®-¬ng víi 5 triÖu tÊn ph©n ho¸ häc [34]. D©n sè ë vïng cao ®ang gia t¨ng, g©y søc Ðp ®èi víi n«ng d©n ph¶i canh t¸c trªn c¸c vïng ®Êt dèc vµ kÐm mµu mì h¬n, nhÊt lµ thêi gian bá ho¸ ®Êt canh t¸c ng¾n. §iÒu nµy ®· lµm gi¶m ®é mµu mì cña ®Êt. NhiÒu n¬i ë vïng cao chÞu ®ùng xãi mßn nghiªm träng nh- 40% vïng l-u vùc s«ng Jratunseluna ë trung t©m ®¶o Java In®«nªsia ®ang bÞ tho¸i ho¸. TiÒm n¨ng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp trªn ®Êt ®åi nói trªn thÕ giíi lµ rÊt lín nh-ng hiÖu qu¶ canh t¸c trªn nh÷ng lo¹i ®Êt nµy cßn rÊt thÊp mµ nguyªn nh©n chÝnh xãi mßn vµ tho¸i ho¸ ®Êt. Trªn thÕ giíi cã kho¶ng 12 tû tÊn ®Êt bÞ tr«i ra s«ng, biÓn h»ng n¨m. Víi l-îng ®Êt mÊt ®i nh- vËy cã thÓ s¶n xuÊt ra 5 triÖu tÊn l-¬ng thùc. Hµng ngµn hå chøa n-íc ë vïng nhiÖt ®íi bÞ c¹n dÇn, tuæi thä cña nhiÒu ®Ëp chøa n-íc vµ thuû ®iÖn bÞ rót ng¾n [9]. Xãi mßn ®· vµ ®ang thùc sù lµ nguyªn nh©n thu hÑp diÖn tÝch ®Êt canh t¸c ë mét sè n-íc trªn thÕ giíi, lµ yÕu tè chÝnh g©y nªn ®Êt trèng ®åi nói träc, lµm cho ®Êt mÊt søc s¶n xuÊt vµ lµm thiÖt h¹i ®Õn nÒn kinh tÕ cña mét sè n-íc trªn thÕ giíi. Trong 40 n¨m qua thÕ giíi ®· bÞ mÊt ®i 1/5 líp ®Êt mµu mì ë c¸c vïng do canh t¸c kh«ng hîp lý, thiÕu hiÓu biÕt vÒ kü thuËt, thiÕu vèn vµ ®Çu t- trang thiÕt bÞ. Trung b×nh hµng n¨m kho¶ng 6-7 triÖu ha ®Êt bÞ xãi mßn vµ lµm gi¶m søc s¶n xuÊt. §Ó ph¸t triÓn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng trªn nh÷ng lo¹i ®Êt nµy, 6 tr-íc tiªn ph¶i chó träng nh÷ng kü thuËt sö dông ®Êt hiÖu qu¶, th©m canh ®Ó b¶o vÖ n©ng cao ®é ph× nhiªu cña ®Êt dèc, lo¹i ®Êt bÞ ¶nh h-ëng cña xãi mßn vµ röa tr«i liªn tôc. Mét sè n-íc ë khu vùc §«ng Nam ¸ nh- ë Philippin, viÖc trång c¸c b¨ng c©y xanh chèng xãi mßn rÊt cã hiÖu qu¶ trªn ®Êt dèc. Kü thuËt trång c©y theo ®-êng ®ång møc vµ lµm bËc thang cïng c¸c b¨ng xanh ch¾n dßng ch¶y, lµm gi¶m xãi mßn ®-îc tiÕn hµnh phæ biÕn ë B¾c Th¸i Lan. NhÞp ®é t¨ng tr-ëng trong c¶ hai mÆt d©n sè vµ ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi trong 3 thËp kû qua ®· lµm c¹n kiÖt c¸c nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn. §Ó t×m thøc ¨n, chÊt ®èt, n¬i c- tró, ng-êi nghÌo ë c¸c n-íc ®ang ph¸t triÓn buéc ph¶i thùc hiÖn c¸c viÖc lµm kh«ng l©u bÒn: ChÆt ®èt rõng, l¹m dông hoÆc sö dông kh«ng tèt ®Êt n«ng nghiÖp. ViÖc sö dông ®Êt kh«ng hîp lý lµm cho ®Êt dèc dÔ bÞ tæn th-¬ng. Mçi n¨m trªn thÕ giíi cã 11 triÖu ha rõng bÞ chÆt h¹, 5-7 triÖu ha ®Êt bÞ mÊt kh¶ n¨ng s¶n xuÊt (FAO-UNEP-1983). FAO ®· tæng kÕt vµ chØ ra r»ng xãi mßn ®Êt ®ãng vai trß chñ yÕu trong viÖc lµm suy tho¸i ®Êt, ®Æc biÖt ë c¸c n-íc nhiÖt ®íi Èm vµ nã liªn quan chÆt chÏ ®Õn m«i tr-êng tù nhiªn, ®iÒu kiÖn kinh tÕ - v¨n hãa - x· héi, chÝnh s¸ch, chÕ ®é, ph-¬ng thøc sö dông ®Êt [1]. Trªn thÕ giíi cã kho¶ng 6,2 tû ng-êi, theo tµi liÖu FAO th× thÕ giíi ®ang sö dông 1,46 tû ha ®Êt n«ng nghiÖp, trong ®ã ®Êt dèc, ®åi nói chiÕm 65,9%. Còng theo FAO (1980), th«ng b¸o t×nh h×nh sö dông ®Êt n«ng nghiÖp toµn thÕ giíi víi lo¹i h×nh qu¶ng canh vµ du canh chiÕm tíi 45%. Tû lÖ nµy qu¸ lín ®· lµm h¹n chÕ viÖc khai th¸c tiÒm n¨ng vµ c©y trång lµm suy tho¸i ®Êt. D©n sè thÕ giíi ngµy cµng t¨ng, diÖn tÝch canh t¸c trªn ®Çu ng-êi ngµy cµng gi¶m ®i mét c¸ch ®¸ng kÓ. Do vËy, ®Ó nu«i sèng loµi ng-êi ngµy cµng ®«ng ®óc, th× ë c¸c n-íc ®ang ph¸t triÓn ng-êi ta ph¶i ®i theo hai h-íng t¨ng n¨ng suÊt c©y trång vµ më réng diÖn tÝch ®Êt canh t¸c, sö dông kü thuËt tiªn tiÕn vµ ph©n bãn hîp lý, lîi dông ®Êt mét c¸ch tæng hîp kh¶ n¨ng ®Êt cã thÓ ®em l¹i nh-ng kh«ng thÓ quªn ®-îc lµ ph¶i t¸i t¹o søc s¶n xuÊt cña ®Êt, hay cã thÓ nãi mét c¸ch kh¸c lµ sö dông ®Êt tæng hîp vµ bÒn v÷ng. 7 Trªn thÕ giíi tr¶i qua nhiÒu thÕ kû, trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, con ng-êi ®· cã nh÷ng ph-¬ng thøc sö dông ®Êt thay ®æi mét c¸ch phï hîp víi tõng ®èi t-îng cô thÓ. §øng tr-íc nhu cÇu l-¬ng thùc cña thÕ giíi c¸c nhµ khoa häc ®· t×m tßi, nghiªn cøu thö nghiÖm mét sè m« h×nh sö dông ®Êt trªn ph¹m vi toµn cÇu vµ ®· ®¹t ®-îc mét sè kÕt qu¶ kh¶ quan. NhiÒu c«ng tr×nh nh-: dïng c©y hä ®Çu, c©y ph©n xanh trång xen víi c©y trång chÝnh cã t¸c dông che phñ, chèng ®-îc sù röa tr«i, bµo mßn ®Êt vµ ¸nh s¸ng trùc x¹ cña mÆt trêi ®ång thêi h¹n chÕ ®-îc sù mÊt mïa, t¨ng ®¹m cho ®Êt, cung cÊp mét l-îng ph©n bãn ®¸ng kÓ cho c©y trång, cã t¸c dông b¶o vÖ ®Êt tèt (Coste 1935, Bertard 1967, Prillenet 1990) [19]. Theo Zakhatop, Lucton, Sevich th× viÖc bãn ph©n h÷u c¬ cã t¸c dông chèng xãi rÊt tèt (kho¶ng 40,4% so víi kh«ng bãn). ViÖc sö dông ph©n bãn lµ biÖn ph¸p chèng xãi mßn cã hiÖu qu¶, bãn ph©n thóc ®Èy c©y sinh tr-ëng tèt, t¹o ®é che phñ. Khi bãn ph©n h÷u c¬ ®Êt sÏ cã cÊu tróc tèt h¬n, kh¶ n¨ng ngÊm n-íc cao h¬n, thóc ®Èy vi sinh vËt ho¹t ®éng nhê vËy tÝnh chÊt ®Êt ®-îc c¶i thiÖn [19]. Mét sè ph-¬ng thøc sö dông ®Êt cã hiÖu qu¶ cao l©u bÒn trªn ®Êt dèc ®ã lµ m« h×nh SALT (Slopping Agricultural Land Technology) ®· ®-îc Trung t©m ph¸t triÓn ®êi sèng n«ng th«n Basptit Mindanao Philippines tæng kÕt, hoµn thiÖn vµ ph¸t triÓn tõ gi÷a n¨m 1997 ®Õn nay [15]. C¸c m« h×nh ®ã kh«ng chØ ®-îc øng dông vµ ph¸t triÓn réng r·i ë Philippines mµ cßn ®-îc c¸c nhãm céng t¸c Quèc tÕ vµ khu vùc ghi nhËn vµ øng dông. - M« h×nh SALT1 kü thuËt canh t¸c ®Êt n«ng nghiÖp. §©y lµ m« h×nh tæng hîp dùa trªn c¬ së phèi hîp tèt c¸c biÖn ph¸p b¶o vÖ ®Êt ®èi víi s¶n xuÊt l-¬ng thùc. Kü thuËt canh t¸c n«ng nghiÖp trªn ®Êt dèc víi c¬ cÊu c©y ®-îc sö dông ®Ó ®¶m b¶o SALT1: 75% diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp (50% lµ c©y hµng n¨m vµ 25% c©y l©u n¨m) ®-îc æn ®Þnh vµ cã hiÖu qu¶ vµ 25% c©y l©m nghiÖp. 8 - M« h×nh SALT2 (Simple Agrolivestock Technology). §©y lµ m« h×nh kinh tÕ n«ng sóc kÕt hîp ®¬n gi¶n víi c¬ cÊu 40% cho n«ng nghiÖp + 20% l©m nghiÖp + 20% ch¨n nu«i + 20% lµm nhµ ë vµ chuång tr¹i. - M« h×nh SALT3 (Sustainable Agro- Forest Technology) Kü thuËt canh t¸c l©m nghiÖp bÒn v÷ng. §©y lµ m« h×nh sö dông ®Êt tæng hîp dùa trªn c¬ së kÕt hîp trång rõng quy m« nhá víi viÖc s¶n xuÊt l-¬ng thùc thùc phÈm. C¬ cÊu sö dông ®Êt thÝch hîp ë ®©y lµ 40% ®Êt dµnh cho n«ng nghiÖp, 60% dµnh cho l©m nghiÖp. - M« h×nh SALT4 (Small AgroFruit Likelihood Technology). M« h×nh kü thuËt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp víi c©y ¨n qu¶ quy m« nhá: Trong m« h×nh nµy, ngoµi ®Êt ®ai dµnh cho n«ng nghiÖp - l©m nghiÖp, c©y hµng rµo xanh cßn dµnh ra 1 phÇn ®Ó trång c©y ¨n qu¶. C¬ cÊu sö dông ®Êt dµnh cho l©m nghiÖp 60%, n«ng nghiÖp 15% vµ c©y ¨n qu¶ 25%. §©y lµ m« h×nh ®ßi hái ®Çu t- cao c¶ vÒ nguån lùc, vèn vµ kü thuËt canh t¸c. Mét sè hÖ thèng n«ng l©m kÕt ë §«ng Nam ¸: ë Philippines: C¸c khu vùc trång rõng ®-îc xen canh víi hoa mµu n«ng nghiÖp cã sù tham gia cña ng-êi d©n [34]. HÖ thèng n«ng l©m nghiÖp ë Trung Quèc: HÖ thèng n«ng nghiÖp dùa vµo c©y gç (rõng + c©y c«ng nghiÖp) víi quy m« lín ®Ó s¶n xuÊt gç, vÝ dô nh-: HÖ thèng c©y linh s©m xen c©y hoa mµu trång trong giai ®o¹n khi míi trång rõng vµ mét sè n«ng l©m kÕt hîp kh¸c cña Trung Quèc nh- trång xen c©y hoa mµu víi Paulownia sp [34]. HÖ thèng Taungya c¶i tiÕn ë Th¸i Lan: Trong hÖ thèng nµy, kÕt hîp gi÷a c©y vµ vËt nu«i ®-îc thùc hiÖn tr-íc tiªn trong c¸c ch-¬ng tr×nh trång rõng cña ChÝnh phñ, môc tiªu x©y dùng l¹i rõng víi lo¹i c©y trång TÕch [34]. HÖ thèng n«ng l©m kÕt hîp ë In®«nªsia [34]: 9 + HÖ thèng Pekarangan: V-ên hé Pekarangan lµ mét sù kÕt hîp c©y ng¾n ngµy, c©y l©u n¨m vµ vËt nu«i (bao gåm gia sóc) trong c¸c khu vùc quanh nhµ. Nã lµ mét hÖ thèng canh t¸c hç t-¬ng víi ranh giíi ®-îc x¸c ®Þnh ®Ó phôc vô mét lo¹t c¸c chøc n¨ng kh¸c nhau vÒ kinh tÕ, sinh häc tù nhiªn vµ v¨n ho¸ x· héi. HÖ thèng v-ên hé xuÊt ph¸t tõ trung t©m ®¶o Java vµ ph¸t triÓn sang §«ng vµ T©y Java vµo gi÷a thÕ kû 18. + HÖ thèng Kebun-talun: HÖ thèng Kebun-talun bao gåm 3 giai ®o¹n ph¸t triÓn: kebun (v-ên), kebun campuran (v-ên hçn giao) vµ talun (v-ên hçn giao xen c©y rõng hay v-ên rõng). Giai ®o¹n mét, kebun bao gåm khai hoang rõng vµ canh t¸c hoa mµu ng¾n ngµy. C¸c hoa mµu nµy chñ yÕu ®-îc dïng trong n«ng hé, mét phÇn Ýt ®Ó b¸n. Trong giai ®o¹n kebun, hÖ thèng cã ba tÇng (theo chiÒu th¼ng ®øng) víi hoa mµu ng¾n ngµy chiÕm -u thÕ: tÇng thÊp nhÊt bao gåm c¸c lo¹i thùc vËt bß s¸t mÆt ®Êt cao kho¶ng 30cm; tÇng cao tõ 50cm ®Õn 1m chiÕm -u thÕ bëi rau xanh vµ tÇng trªn bao gåm b¾p, thuèc l¸, khoai m× hoÆc d©y leo hä ®Ëu mäc trªn giµn tre. Sau hai n¨m, c©y con cña c¸c lo¹i l©u n¨m b¾t ®Çu ph¸t triÓn khiÕn diÖn tÝch ®Êt ®Ó canh t¸c hoa mµu ng¾n ngµy gi¶m xuèng. Khi ®ã kebun tõ tõ chuyÓn sang kebun campuran, trong ®ã hoa mµu ng¾n ngµy sÏ ®-îc trång xen kÏ víi c¸c c©y l©u n¨m ®ang ph¸t triÓn. VÒ gi¸ trÞ kinh tÕ v-ên t¹p th× Ýt h¬n v-ên chuyªn canh, nh-ng vÒ gi¸ trÞ sinh häc tù nhiªn th× cao h¬n. Sù ®a d¹ng tù nhiªn trong kebun campuran còng t¨ng c-êng vÊn ®Ò b¶o tån ®Êt, n-íc. Xãi mßn trong hÖ thèng talun ®-îc h¹n chÕ ë møc tèi thiÓu, bëi v× c©y bôi thÊp vµ vËt rông rÊt nhiÒu. Khi c©y bôi thÊp vµ th¶m vËt rông mÊt ®i th× xãi mßn cã thÓ gia t¨ng. Trong kebun campuran, nh÷ng c©y chÞu ®-îc bãng nh- khoai m«n chiÕm lÜnh kho¶ng kh«ng phÝa d-íi 1m, khoai m× h×nh thµnh tÇng thø hai tõ 1m ®Õn 2m vµ tÇng thø ba lµ chuèi vµ c©y l©u n¨m. Sau khi thu ho¹ch hoa mµu ng¾n ngµy trong kebun campuran, c¸nh ®ång cã thÓ ®-îc bá hoang kho¶ng 2-3 n¨m ®-îc chiÕm -u thÕ bëi c©y l©u niªn. Trong giai ®o¹n nµy ®-îc biÕt nh- talun vµ lµ giai ®o¹n cao ®Ønh cña hÖ thèng kebun- talun. Talun ®-îc chiÕm -u thÕ bëi sù kÕt hîp c©y l©u niªn vµ tre, h×nh thµnh 3 tÇng. Giai ®o¹n talun cã thÓ kÌm theo mét sù ®a d¹ng cña 10 h×nh d¹ng nh- kho¶ng rõng nhá (cung cÊp chÊt ®èt hoÆc vËt liÖu x©y dùng), tre vµ sù kÕt hîp c©y l©u niªn. VÒ nghiªn cøu hÖ thèng canh t¸c vµo n¨m 1990, FAO ®· xuÊt b¶n cuèn "Ph¸t triÓn hÖ thèng canh t¸c". C«ng tr×nh chØ râ ph-¬ng ph¸p tiÕp cËn n«ng th«n tr-íc ®©y lµ ph-¬ng ph¸p tiÕp cËn mét chiÒu tõ trªn xuèng, ®· kh«ng ph¸t huy tiÒm n¨ng n«ng tr¹i vµ céng ®ång n«ng th«n. Th«ng qua nghiªn cøu vµ thùc tiÔn Ên phÈm ®· nªu lªn ph-¬ng h-íng tiÕp cËn míi - ph-¬ng ph¸p tiÕp cËn cã sù tham gia cña ng-êi d©n, nh»m ph¸t triÓn c¸c hÖ thèng trang tr¹i trong céng ®ång n«ng th«n trªn c¬ së bÒn v÷ng. HÖ thèng n«ng tr¹i lµ c¸c n«ng hé ®-îc chia lµm 3 phÇn c¬ b¶n [32]. - N«ng hé ®¬n vÞ ra quyÕt ®Þnh. - Trang tr¹i vµ c¸c ho¹t ®éng. - C¸c thµnh phÇn ngoµi trang tr¹i. ë ®©y ®· sö dông ®¸nh gi¸ nhanh n«ng th«n cã sù tham gia cña ng-êi d©n vµo viÖc nghiªn cøu c¸c hÖ thèng canh t¸c. Theo Robert Chambers (1985) cã c¸c c¸ch tiÕp cËn sau ®©y [20-12-33]: - TiÕp cËn Sondeo cña Peter Hildebrand (Hildebrand 1981). - TiÕp cËn "N«ng th«n - trë l¹i - vÒ n«ng th«n" cña Robert Rhoades (Rhoades, 1982). - C¸ch sö dông côm kiÕn nghÞ cña L.W. Hanrring ton (1984). - C¸ch tiÕp cËn theo tµi liÖu cña Robert Chambers. "Nghiªn cøu n«ng nghiÖp cho n«ng d©n nghÌo" phÇn 2 : Mét sù biÕn ho¸ tåi tÖ (®ång t¸c gi¶ Javice Jiggins, trong Agricaltural Adminnistration and Extension). - C¸ch tiÕp cËn "ChuÈn ®o¸n vµ thiÕt kÕ cña ICRAF" (Raintree). - Ch-¬ng tr×nh n«ng nghiÖp quèc tÕ - b¶n ph©n tÝch theo vïng c¸c hÖ canh t¸c cña tr-êng ®¹i häc Cornel (Garrett vµ céng sù, 1987). Nh×n chung, c¸c c¸ch tiÕp cËn ®ã ®Òu xem xÐt ®¸nh gi¸ nhanh nh- mét qu¸ tr×nh häc tËp liªn tôc vµ ®ang tiÕp diÔn, qua ®ã c¸c kÕt qu¶ cña mçi giai 11 ®o¹n ®Òu ®-îc sö dông ®Ó ®¸nh gi¸ l¹i vÊn ®Ò vµ c¸c biÖn ph¸p ®· dù kiÕn. NhiÒu kü thuËt ®iÒu tra vµ pháng vÊn ®-îc x©y dùng qua c¸c c¸ch tiÕp cËn ®ã cã kh¶ n¨ng ¸p dông tèt ®èi víi l©m nghiÖp céng ®ång, ®Æc biÖt lµ nhu cÇu coi hÖ canh t¸c nh- mét tæng thÓ ®Ó xem xÐt c¸c vÊn ®Ò theo quan ®iÓm cña tõng n«ng d©n c¸ thÓ vµ c¶ céng ®ång nhãm, nhÊt lµ cÇn hiÓu c¸c vÊn ®Ò sö dông ®Êt t¸c ®éng ®Õn viÖc ®Ò xuÊt quyÕt ®Þnh cña n«ng d©n nh- thÕ nµo. Nh÷ng rµng buéc ®Æc biÖt ®èi víi "n«ng d©n nghÌo" còng rÊt quan träng trong viÖc thiÕt kÕ c¸c biÖn ph¸p can thiÖp vÒ trång c©y l©m nghiÖp vµ n«ng nghiÖp, vÒ c¶i t¹o ®ång cá ch¨n nu«i hoÆc c¸c ®Çu vµo, nguån lùc chung yªu cÇu ph¶i cã sù ®ãng gãp lao ®éng cña céng ®ång. VÒ mÆt ph-¬ng ph¸p, b¶n h-íng dÉn [20-33] quan t©m tíi c¸c vÊn ®Ò sau: - Cung cÊp c¸c chØ dÉn ®Ó x©y dùng mét khung c¶nh ®¸ng tin cËy nh»m tiÕn hµnh pháng vÊn. - TiÕp thu th«ng tin qua c¸c ph¹m trï quen thuéc ë ®Þa ph-¬ng, ®Æc biÖt lµ c¸c mÆt cÇn ®o vµ -íc tÝnh thêi gian. - T¹o nªn viÖc liªn hÖ tèt ®èi víi ng-êi ph¶i tr¶ lêi tr-íc khi ®i vµo c¸c vÊn ®Ò tÕ nhÞ. - KhuyÕn khÝch ng-êi ®-îc hái tham gia th¶o luËn vÒ c¸c lÜnh vùc quan träng ®èi víi hä. - Th¶o luËn c¸c kÕt qu¶ suèt trong qu¸ tr×nh pháng vÊn cïng víi tæ. - KiÓm tra chÐo th«ng tin quan s¸t vµ sö dông c¸c kü thuËt lÊy mÉu. Thùc ra "Sù tham gia" (Participation) ®· xuÊt hiÖn vµ ®-a vµo tõ vùng cña RRA tõ gi÷a thËp kû 70. - N¨m 1985 t¹i Héi nghÞ RRA ë §¹i häc Khonkean (Th¸i Lan) tõ "Sù tham gia/ ng-êi tham gia" ®-îc sö dông víi sù tiÕp tôc cña RRA. - §Õn thêi ®iÓm n¨m 1987 - 1988 ng-êi ta chia ph-¬ng ph¸p RRA ra 4 lo¹i sau: 12 + RRA cïng tham gia (Participatory RRA). + RRA th¨m dß (Exploratory RRA). + RRA chñ ®Ò (Topical RRA). + RRA gi¸m s¸t (Monitoring RRAS). Trong ®ã RRA cïng tham gia lµ giai ®o¹n chuyÓn ®æi ®Çu tiªn sang PRA. Còng trong thêi ®iÓm 1988, t¹i hai ®Þa ®iÓm trªn thÕ giíi cïng thùc hiÖn hai ch-¬ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n, trong ®ã RRA cïng tham gia ®-îc sö dông t-¬ng tù nh- PRA. (1) ë Kenya v¨n phßng m«i tr-êng Quèc gia hîp t¸c víi ®¹i häc Clack thùc hiÖn RRA ë Mbusayi, mét céng ®ång ë huyÖn Machakos. Mét kÕ ho¹ch qu¶n lý tµi nguyªn cÊp th«n b¶n ®-îc x©y dùng th¸ng 9/1998. Sau ®ã ng-êi ta m« t¶ RRA nµy nh- mét PRA vµ ®-a ra ph-¬ng ph¸p trong hai cuèn sæ tay h-íng dÉn. (2) Ch-¬ng tr×nh hç trî ph¸t triÓn n«ng th«n Aga Khan (Ên §é) b¾t ®Çu sö dông PRA cã sù tham gia cña ng-êi d©n. Nh- vËy PRA ®-îc h×nh thµnh cïng mét thêi ®iÓm (1998) t¹i Kenya vµ Ên §é. Tõ n¨m 1990 - 1991, cuéc bïng næ sö dông PRA t¹i Ên §é vµo c¸c ch-¬ng tr×nh dù ¸n ph¸t triÓn n«ng th«n, l©m nghiÖp x· héi vµ c¸c n-íc kh¸c ë Ch©u ¸, Ch©u Phi, c¸c dù ¸n ph¸t triÓn n«ng th«n nh-: Nepal, Th¸i Lan, Philippin, Trung Quèc [36]. TiÕp theo ®ã lµ sù tiÕp nhËn RRA cña c¸c tæ chøc quèc tÕ nh-: IIED, Ford. Foundation, SIDA, CRS. HiÖn t¹i ®· cã tµi liÖu chuyªn kh¶o vÒ PRA ë møc ®é Quèc tÕ. - §Õn n¨m 1994 ®· cã hai cuéc héi th¶o Quèc tÕ vÒ PRA t¹i Ên §é, ®Õn nay cã h¬n 30 n-íc ®· vµ ®ang ¸p dông PRA vµo ph¸t triÓn c¸c lÜnh vùc: + Qu¶n lý tµi nguyªn thiªn nhiªn. 13 + Sö dông ®Êt trong n«ng l©m nghiÖp. + C¸c ch-¬ng tr×nh x· héi vµ xãa ®ãi gi¶m nghÌo. +Y tÕ vµ an toµn l-¬ng thùc. Trªn ®©y lµ nh÷ng tµi liÖu liªn quan tíi vÊn ®Ò sö dông ®Êt ®ai, hÖ thèng sö dông ®Êt, hÖ thèng canh t¸c cïng ph-¬ng ph¸p tiÕp cËn n«ng th«n míi trªn thÕ giíi ®· ®-îc nghiªn cøu vµ ¸p dông ë nhiÒu quèc gia. Cã thÓ coi ®©y lµ c¬ së ®Ó c¸c n-íc ¸p dông trong quy ho¹ch sö dông ®Êt cÊp vi m«. Tõ cuèi thËp kû 70 nhiÒu nhµ nghiªn cøu quan t©m ph¸t triÓn c¸c ph-¬ng ph¸p thu nhËp th«ng tin cho quy ho¹ch. C¸c ph-¬ng ph¸p ®iÒu tra ®¸nh gi¸ cïng tham gia nh- ®¸nh gi¸ nhanh n«ng th«n (RRA), n«ng d©n tham gia ®¸nh gi¸ (PRA), ph-¬ng ph¸p ph©n tÝch c¸c hÖ thèng canh t¸c cho quy ho¹ch sö dông ®Êt ®-îc nghiªn cøu réng r·i. Nh÷ng thö nghiÖm ph-¬ng ph¸p RRA vµo thËp kû 80 vµ ph-¬ng ph¸p PRA ®Çu thËp kû 90 trong ph¸t triÓn n«ng th«n vµ lËp kÕ ho¹ch sö dông ®Êt ®-îc thùc hiÖn trªn 30 n-íc ph¸t triÓn (Chambers 1994) [41] cho thÊy -u thÕ cña c¸c ph-¬ng ph¸p nµy trong quy ho¹ch. VÒ vÊn ®Ò quy ho¹ch sö dông ®Êt cã sù tham gia cña ng-êi d©n ®· ®-îc nhiÒu nhµ khoa häc trªn thÕ giíi nghiªn cøu vµ c«ng bè kÕt qu¶. VÊn ®Ò quy ho¹ch sö dông ®Êt cã sù tham gia cña ng-êi d©n ®· ®-îc Holm Uibrig ®Ò cËp kh¸ ®Çy ®ñ vµ toµn diÖn [43]. T¸c gi¶ ph©n tÝch mét c¸ch ®Çy ®ñ vÒ mèi quan hÖ gi÷a c¸c c«ng t¸c cã liªn quan nh- quy ho¹ch rõng, vÊn ®Ò ph¸t triÓn n«ng th«n, quy ho¹ch sö dông ®Êt, ph©n cÊp h¹ng ®Êt vµ ph-¬ng ph¸p tiÕp cËn míi trong quy ho¹ch sö dông ®Êt. Còng trong ch-¬ng tr×nh héi th¶o Quèc tÕ t¹i ViÖt Nam n¨m 1998 vÊn ®Ò vÒ quy ho¹ch sö dông ®Êt lµng b¶n ®· ®-îc FAO ®Ò cËp mét c¸ch kh¸ chi tiÕt c¶ vÒ mÆt kh¸i niÖm lÉn sù tham gia trong viÖc ®Ò xuÊt c¸c chiÕn l-îc quy ho¹ch sö dông ®Êt vµ giao ®Êt cÊp lµng b¶n [42]. 14 N¨m 1985, mét nhãm chuyªn gia t- vÊn quèc tÕ vÒ quy ho¹ch sö dông ®Êt ®-îc tæ chøc FAO thµnh lËp mét quy tr×nh quy ho¹ch sö dông ®Êt víi bèn c©u hái: 1) C¸c vÊn ®Ò nµo ®ang tån t¹i vµ môc tiªu quy ho¹ch lµ g× ? 2) Cã c¸c ph-¬ng ph¸p sö dông ®Êt nµo ? 3) Ph-¬ng ¸n nµo lµ tèt nhÊt ? 4) Cã thÓ vËn dông vµo thùc tÕ nh- thÕ nµo ? Dent (1988) [38] kh¸i qu¸t quy ho¹ch sö dông ®Êt trªn 3 cÊp kh¸c nhau vµ mèi quan hÖ cña c¸c cÊp: KÕ ho¹ch sö dông ®Êt cÊp quèc gia, cÊp vïng (tØnh, huyÖn) cÊp céng ®ång (x·, th«n). Dent ®· cã c«ng trong viÖc kh¸i qu¸t vµ ®Þnh h-íng quy ho¹ch sö dông ®Êt cÊp ®Þa ph-¬ng. Maydell 1984 [40] cho r»ng 4 ®iÓm chÝnh trong qu¸ tr×nh quy ho¹ch n«ng l©m nghiÖp t¹i c¸c n-íc nhiÖt ®íi lµ: 1) Ph©n tÝch xu h-íng nghÜa lµ ph©n tÝch hiÖn tr¹ng vµ ph¸t triÓn. 2) X¸c ®Þnh môc tiªu vµ nhiÖm vô. 3) Ph©n tÝch ph-¬ng ph¸p. 4) §¸nh gi¸. 1.2 - ë ViÖt Nam: ChØ thÞ cña Ban chÊp hµnh Trung -¬ng §¶ng th¸ng 11 n¨m 1983 nªu râ: "Giao ®Êt, giao rõng lµ cÇn thiÕt". Theo tinh thÇn NghÞ quyÕt 10 cña Bé chÝnh trÞ th¸ng 4 n¨m 1988: "LÊy kinh tÕ hé gia ®×nh lµ ®¬n vÞ kinh tÕ c¬ b¶n". LuËt b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng ra ®êi n¨m 1991, theo ®iÒu 8 cña luËt nµy th× cÊp x· lµ ®¬n vÞ hµnh chÝnh thÊp nhÊt cã nhiÖm vô ®iÒu tra, x¸c ®Þnh c¸c lo¹i rõng, ph©n ®Þnh ranh giíi rõng, ®Êt trång rõng trªn b¶n ®å vµ ngoµi thùc ®Þa, thèng kª theo dâi diÔn biÕn t×nh h×nh rõng, ®Êt trång rõng,... trªn ®Þa ph-¬ng m×nh. §iÒu 7 luËt b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng quy ®Þnh trªn ph¹m vi c¸c 15 x·, c¨n cø vµo môc ®Ých sö dông ®Ó ph©n chia vµ x¸c ®Þnh ranh giíi 3 lo¹i rõng phßng hé, rõng s¶n xuÊt, rõng ®Æc dông [26]. LuËt ®Êt ®ai n¨m 1993 kh¼ng ®Þnh vai trß cña cÊp x· trong qu¶n lý vµ sö dông ®Êt ®ai t¹i ®Þa ph-¬ng [30]. Trong 7 néi dung qu¶n lý Nhµ n-íc vÒ ®Êt ®ai, ®iÒu 13 luËt ®Êt ®ai 1993 cã 4 néi dung mµ cÊp x· cïng víi c¸c c¬ quan cÊp trªn thùc hiÖn, ®ã lµ: - §iÒu tra kh¶o s¸t, ®o ®¹c, ®¸nh gi¸ vµ ph©n h¹ng, lËp b¶n ®å ®Þa chÝnh. - Quy ho¹ch vµ kÕ ho¹ch ho¸ viÖc sö dông ®Êt. - §¨ng ký ®Êt ®ai, lËp vµ qu¶n lý sæ ®Þa chÝnh, qu¶n lý c¸c hîp ®ång sö dông ®Êt, thèng kª, kiÓm kª ®Êt. - Gi¶i quyÕt tranh ch¸p vÒ ®Êt ®ai, khiÕu n¹i, tè c¸o c¸c vi ph¹m trong ph¹m vi qu¶n lý vµ sö dông ®Êt ®ai cña ®Þa ph-¬ng. LuËt ®Êt ®ai còng quy ®Þnh vµ ph©n biÖt râ trong ®iÒu 17 vÒ néi dung quy ho¹ch vµ kÕ ho¹ch sö dông ®Êt ®ai trong ph¹m vi cÊp x· lµ ph©n ®Þnh, x¸c ®Þnh gianh giíi vµ lËp kÕ ho¹ch sö dông c¸c lo¹i ®Êt [30]. Nh- vËy, c¶ hai luËt quan träng ®Òu kh¼ng ®Þnh vai trß cÊp x· trong quy ho¹ch vµ sö dông ®Êt. §Æc biÖt NghÞ ®Þnh 02/CP ngµy 15/01/01994 cña ChÝnh phñ ban hµnh "Quy ®Þnh vÒ viÖc giao ®Êt l©m nghiÖp cho tæ chøc, hé gia ®×nh c¸ nh©n sö dông l©u dµi vµo môc ®Ých l©m nghiÖp" [28]. NghÞ ®Þnh 01/CP ngµy 04/01/1995 quy ®Þnh vÒ viÖc giao kho¸n ®Êt vµ sö dông ®Êt vµo môc ®Ých n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp vµ thuû s¶n trong c¸c Doanh nghiÖp Nhµ n-íc[27]. NghÞ ®Þnh 163/1999/N§-CP ngµy 16/11/1999 vÒ giao ®Êt, cho thuª ®Êt l©m nghiÖp cho tæ chøc, hé gia ®×nh vµ c¸ nh©n sö dông æn ®Þnh, l©u dµi vµo môc ®Ých l©m nghiÖp [29]. MÆc dï kh«ng ®Ò cËp ®Õn quy ho¹ch sö dông ®Êt n«ng nghiÖp x· nh-ng NghÞ ®Þnh 64/CP ra ngµy 27/03/1993 còng nãi ®Õn vai trß cña cÊp x· trong 16 viÖc giao ®Êt n«ng nghiÖp trong ®iÒu 8, 12, 15 cña quyÕt ®Þnh vÒ giao ®Êt n«ng nghiÖp [31]. Ngµy 15/04/1991, Tæng côc Qu¶n lý ruéng ®Êt ra Th«ng t- sè 106/QHKT h-íng dÉn quy ho¹ch sö dông ®Êt cÊp x·, Th«ng t- nµy chñ yÕu ®Ò cËp ®Õn quy ho¹ch sö dông ®Êt n«ng nghiÖp [35]. Ngµy 06/01/1991, Chñ tÞch Héi ®ång Bé tr-ëng (nay lµ Thñ T-íng ChÝnh phñ) ®· ra quyÕt ®Þnh sè 364/CT vÒ viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng tranh chÊp ®Êt ®ai liªn quan ®Õn ®Þa giíi hµnh chÝnh tØnh, huyÖn, x·. §Ó ph¸t triÓn kinh tÕ n«ng - l©m nghiÖp, §¶ng vµ Nhµ n-íc ta ®· ban hµnh mét sè chñ tr-¬ng chÝnh s¸ch cô thÓ sau: - ChØ thÞ sè 202/TTg ngµy 28/06/1991 cña Thñ t-íng ChÝnh phñ vÒ cho vay vèn s¶n xuÊt n«ng - l©m - ng- nghiÖp víi møc -u ®·i. - QuyÕt ®Þnh sè 264/CT ngµy 22/07/1992 cña Chñ tÞch Héi ®ång Bé tr-ëng (nay lµ Thñ t-íng ChÝnh phñ) vÒ chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch ®Çu t- ph¸t triÓn nghÒ rõng. QuyÕt ®Þnh nµy ra ®êi phÇn nµo gi¶i quyÕt ®-îc nh÷ng khã kh¨n vÒ vèn cho c©y trång n«ng - l©m nghiÖp. ë vïng ®Þnh canh ®Þnh c- Nhµ n-íc hç trî cho vay vèn ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ kh«ng lÊy l·i. - Th«ng t- liªn bé sè 11-TT/LB ngµy 17/07/1992 cña Bé tµi chÝnh - Bé l©m nghiÖp vÒ h-íng dÉn thi hµnh quyÕt ®Þnh sè 264/CT. - NghÞ quyÕt sè 14/CP ngµy 02/03/1992 cña ChÝnh phñ ban hµnh vÒ chÝnh s¸ch cô thÓ cho vay vèn s¶n xuÊt n«ng - l©m - ng- nghiÖp. - QuyÕt ®Þnh sè 245/1998/Q§-TTg ngµy 21/12/1998 cña Thñ t-íng ChÝnh phñ vÒ viÖc thùc hiÖn tr¸ch nhiÖm qu¶n lý Nhµ n-íc thuéc c¸c cÊp vÒ rõng vµ ®Êt l©m nghiÖp . Nh÷ng quyÕt ®Þnh, nghÞ quyÕt trªn cña ChÝnh phñ lµ c¬ së cho viÖc quy ho¹ch sö dông ®Êt cÊp x·. Trong giai ®o¹n nµy c¸c nhµ khoa häc trong n-íc ®· ®-a ra c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña m×nh liªn quan tíi vÊn ®Ò quy ho¹ch sö dông ®Êt nh-: 17 C«ng tr×nh "Sö dông ®Êt tæng hîp vµ bÒn v÷ng" cña NguyÔn Xu©n Qu¸t n¨m 1996 [15], t¸c gi¶ ®· nªu ra nh÷ng ®iÒu cÇn biÕt vÒ ®Êt ®ai, ph©n tÝch t×nh h×nh sö dông ®Êt ®ai còng nh- c¸c m« h×nh sö dông ®Êt tæng hîp vµ bÒn v÷ng, m« h×nh khoanh nu«i vµ phôc håi rõng ë ViÖt Nam, ®ång thêi còng b-íc ®Çu ®Ò xuÊt tËp ®oµn c©y trång thÝch øng cho c¸c m« h×nh sö dông ®Êt tæng hîp vµ bÒn v÷ng. Trong c«ng tr×nh "§Êt rõng ViÖt Nam" [3], NguyÔn Ngäc B×nh ®-a ra nh÷ng quan ®iÓm nghiªn cøu vµ ph©n lo¹i ®Êt rõng trªn c¬ së ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña ®Êt rõng ViÖt Nam. VÒ lu©n canh, t¨ng vô, trång xen, trång gèi vô ®Ó sö dông hîp lý ®Êt ®ai ®· ®-îc nhiÒu t¸c gi¶ nh- Ph¹m V¨n ChiÓu (1964), Bïi Huy §¸p (1977), Vò Tuyªn Hoµng (1987), Lª Träng Cóc (1971), NguyÔn Ngäc B×nh (1987), Bïi Quang To¶n (1991) ®Ò cËp tíi. Theo c¸c t¸c gi¶ trªn th× viÖc lùa chän hÖ thèng c©y trång phï hîp trªn ®Êt dèc lµ rÊt thiÕt thùc ®èi víi c¸c vïng ®åi nói phÝa B¾c ViÖt Nam. VÊn ®Ò trång xen mét sè c©y n«ng nghiÖp víi c©y l©m nghiÖp nh»m t¨ng thªm thu nhËp cho nh©n d©n rÊt cÇn thiÕt ®· ®-îc Bïi Ngäc Nh©m ®Ò cËp, ®-a ra mét sè m« h×nh vµ c«ng thøc tèt nhÊt [13]. Hµ Quang Kh¶i, §Æng V¨n Phô (1997) trong ch-¬ng tr×nh tËp huÊn hç trî l©m nghiÖp x· héi cña tr-êng §¹i häc L©m nghiÖp ®· ®-a ra kh¸i niÖm vÒ hÖ thèng sö dông ®Êt vµ ®Ò xuÊt mét sè hÖ thèng vµ kü thuËt sö dông ®Êt bÒn v÷ng trong ®iÒu kiÖn ViÖt Nam [8], trong ®ã c¸c t¸c gi¶ ®· ®i s©u ph©n tÝch vÒ: Quan ®iÓm vÒ tÝnh bÒn v÷ng, kü thuËt vÒ sö dông ®Êt bÒn v÷ng, c¸c chØ tiªu ®¸nh gi¸ vÒ tÝnh bÒn v÷ng trong c¸c hÖ thèng vµ kü thuËt sö dông ®Êt. ViÖt nam lµ mét quèc gia cã diÖn tÝch ®åi nói chiÕm 2/3 tæng diÖn tÝch tù nhiªn c¶ n-íc, n»m trong khu vùc nhiÖt ®íi giã mïa nãng Èm, m-a nhiÒu tËp trung theo mïa víi c-êng ®é lín cïng víi sù canh t¸c l¹c hËu cña d©n téc thiÓu sè sèng ë vïng ®åi nói ®· lµm cho hiÖn t-îng xãi mßn röa tr«i x¶y ra hÕt søc nghiªm träng. §èi víi hä vÊn ®Ò khèng chÕ xãi mßn ®Êt ®ai lµ cùc kú quan träng v× khi ®Êt ®ai bÞ xãi mßn, röa tr«i th× ®é ph× ®Êt gi¶m xuèng ¶nh h-ëng rÊt lín ®Õn n¨ng suÊt c©y trång. §Ó qu¶n lý sö dông ®Êt tæng hîp vµ bÒn v÷ng, 18