Tài liệu VOX-POP trong chương trình phát thanh Việt Nam hiện nay

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- VŨ THỊ LUYẾN VOX-POP TRONG CHƢƠNG TRÌNH PHÁT THANH VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Báo chí học Mã ngành: 60.32.01 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Đặng Thị Thu Hương Xác nhận đã chỉnh sửa theo yêu cầu của Hội đồng Hà Nội - 2013 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong bất cứ công trình khoa học nào. Tác giả luận văn Vũ Thị Luyến LỜI CẢM ƠN Tác giả luận văn xin gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất đến TS. Đặng Thị Thu Hương người đã trực tiếp hướng dẫn tôi thực hiện luận văn tận tình giúp đỡ, hướng dẫn khoa học và tạo nhiều điều kiện để học viên hoàn thành luận văn đúng thời hạn. Tác giả cũng xin trân trọng cảm ơn các thầy, cô giáo ở Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, lãnh đạo và phóng viên Đài Tiếng nói Việt Nam, Đài Phát thanh – Truyền hình Hà Nội, Đài Phát thanh – Truyền hình Thanh Hóa đã tạo điều kiện thuận lợi trong việc khảo sát tư liệu, giúp đỡ tác giả hoàn thành luận văn này. Trong điều kiện hạn chế về thời gian, kiến thức, kinh nghiệm nghiên cứu khoa học có hạn, luận văn còn bộc lộ những thiếu sót nhất định, rất mong nhận được sự chỉ dẫn thêm của Hội đồng bảo vệ luận văn./. Hà nội, năm 2013 Học viên: Vũ Thị Luyến MỤC LỤC MỤC LỤC ........................................................................................................ 0 MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................ 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ............................................................................ 2 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................ 4 4. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 5 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu. ................................................................ 5 6. Ý nghĩa khoa học, lý luận và thực tiễn của đề tài ........................................ 6 7. Kết cấu luận văn ............................................................................................ 6 CHƢƠNG 1 LÝ LUẬN VỀ VOX-POP VÀ VÀI NÉT VỀ VIỆC SỬ DỤNG VOX-POP TRÊN PHÁT THANH VIỆT NAM HIỆN NAY. ........ 7 1.1. Khái niệm về vox-pop phát thanh .......................................................... 7 1.2. Nguồn gốc và sự ra đời của vox-pop trên thế giới ............................... 10 1.3. Vai trò và vị trí của vox-pop trên sóng phát thanh hiện đại ................. 11 1.4. Sự xuất hiện của vox-pop trên sóng phát thanh Đài TNVN và các đài PT địa phương trong cả nước ...................................................................... 25 1.5. Giới thiệu về các chương trình sử dụng vox-pop trên VOV, đài PT-TH Hà Nội và Thanh Hóa .................................................................................. 29 Tiểu kết chương 1 ........................................................................................ 33 CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG SỬ DỤNG VOX-POP TRÊN KÊNH PHÁT THANH NƢỚC TA NHỮNG NĂM GẦN ĐÂY ............................ 35 2.1. Tần số xuất hiện của vox-pop trên 3 đài............................................... 35 2.2. Các vấn đề mà vox-pop đề cập trong các chương trình được khảo sát 38 2.3. Các dạng vox-pop ................................................................................. 56 2.4. Kết cấu của vox-pop trong các chương trình ....................................... 61 Tiểu kết chương 2 ........................................................................................ 66 CHƢƠNG 3: THÀNH CÔNG, HẠN CHẾ VÀ GIẢI PHÁP GÓP PHẦN NÂNG CAO CHẤT LƢỢNG VOX-POP TRÊN SÓNG PHÁT THANH VIỆT NAM HIỆN NAY................................................................................ 68 3.1. Thành công và hạn chế của vox-pop trong các chương trình khảo sát trên sóng phát thanh Việt Nam hiện nay ..................................................... 68 3.2. Nguyên nhân những thành công và hạn chế trong việc sử dụng vox-pop trong các chương trình phát thanh Việt Nam hiện nay................................ 75 3.3. Quy trình tác nghiệp và kỹ năng thực hiện vox-pop ............................ 77 3.4. Những kiến nghị ................................................................................... 79 3.5. Những giải pháp nhằm góp phần nâng cao chất lượng vox-pop trên sóng phát thanh ............................................................................................ 81 Tiểu kết chương 3 ........................................................................................ 89 KẾT LUẬN .................................................................................................... 90 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 95 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Cuộc cách mạng công nghệ kỹ thuật số và sự bùng phát mạnh mẽ của mạng thông tin toàn cầu internet đã buộc người ta phải đặt ra những câu hỏi về sự tồn tại của các loại hình báo chí truyền thống như báo in, phát thanh và kể cả truyền hình. Trong bối cảnh đó, các loại hình báo chí truyền thống (nhất là báo in và phát thanh) đang phải gồng mình lên để tồn tại. Trong xu thế phát triển chung của các phương tiện truyền thông đại chúng, công chúng phát thanh hiện đại không chỉ mong muốn được tiếp nhận những thông tin mới một cách kịp thời, chính xác và hấp dẫn mà còn muốn được trực tiếp tham gia vào các chương trình phát thanh. Những người làm phát thanh phải thay đổi phương thức sản xuất chương trình cho phù hợp với tình hình mới và đáp ứng nhu cầu của công chúng. Sự thay đổi của phương thức sản xuất chương trình không chỉ dựa trên nền tảng của công nghệ, kỹ thuật mới mà còn đòi hỏi kỹ năng mới để tạo ra được chất lượng nội dung và hình thức mới và qua đó có thể hình thành công chúng phát thanh mới. Sự tồn tại và phát triển của vox-pop trong các chương trình phát thanh hiện nay đã góp phần nâng cao chất lượng chương trình và phần nào đáp ứng được nhu cầu của công chúng trong việc trực tiếp tham gia vào các chương trình phát thanh. Vox-pop là tên của một chương trình phát thanh nổi tiếng của Mỹ trước năm 1950. Nhưng tới năm 2003, vox-pop mới xuất hiện ở chương trình thời sự và chương trình tọa đàm của đài TNVN. Và hiện nay, vox-pop đã có mặt ở rất nhiều chương trình trên sóng phát thanh đài TNVN cũng như đài phát thanh cả nước. Có thể lấy ví dụ như các chương trình “Diễn đàn tuổi trẻ”, “Diễn đàn các vấn đề xã hội”, “Lời khuyên tài chính” hay một số chương trình thời sự, chương trình chuyên đề khác. Vox-pop là từ viết tắt của cụm từ voice of people có nghĩa là “tiếng nói của người dân”. Một số nhà báo phát thanh dịch là “lấy ý kiến quần chúng”. 1 Cũng có một số tài liệu gọi là “phỏng vấn dư luận” hoặc “phỏng vấn đường phố”. Nội dung của vox-pop là sự kết nối những ý kiến của cộng đồng về cùng một vấn đề, một sự kiện, một quyết định hành chính v.v… Và đây cũng là dạng thức làm phát thanh rất hiệu quả vì nó tạo được tiết tấu nhanh, mang hơi thở đời sống, thay đổi không gian, cấu trúc âm thanh trong tổng thể chương trình. Vox-pop trong các chương trình này có thể khác nhau về vị trí, cách thức tiếp cận, đối tượng… Nhưng tất cả đều nhằm một mục đích đó là cung cấp cho thính giả thông tin nhiều chiều, là đưa được tiếng nói, suy nghĩ, nguyện vọng của thính giả về một vấn đề, sự kiện nào đó lên sóng một cách hợp lý nhất. Nhận thấy vai trò, tầm quan trọng của vox-pop trên sóng phát thanh, các chương trình của đài TNVN nói riêng, đài phát thanh cả nước nói chung, đặc biệt những chương trình mang tính chất diễn đàn, giao lưu, trao đổi đã và đang ngày càng sử dụng nhiều vox-pop. Một số chương trình vox-pop được thực hiện thành công, tuy nhiên vẫn có nhiều chương trình bộc lộ hạn chế, và chưa thực sự hấp dẫn. Điều này đòi hỏi giới chuyên môn cần nghiên cứu, đúc rút kinh nghiệm, để tìm ra giải pháp nâng cao chất lượng vox-pop trên sóng phát thanh Việt Nam. Trong đề tài này, chúng tôi sẽ khảo sát nội dung và hình thức thực hiện vox-pop trên sóng phát thanh của đài TNVN, đài PT - TH Hà Nội, đài PT - TH Thanh Hóa để thấy được những ưu điểm và hạn chế trong việc sử dụng vox-pop ở các chương trình trên sóng phát thanh. Từ đó, đưa ra các giải pháp nhằm sử dụng vox-pop một cách có hiệu quả nhất. Đó là lý do tôi chọn đề tài “Vox-pop trong các chương trình phát thanh Việt Nam hiện nay” làm đề tài luận văn của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Nghiên cứu về báo phát thanh luôn là mảng đề tài thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu, nghiên cứu sinh, học viên và sinh viên. Các công trình nghiên cứu về lý luận báo phát thanh đã được công bố như lịch sử ra đời và phát triển của báo phát thanh, các dạng chương trình phát thanh, phương 2 thức xây dựng chương trình phát thanh trực tiếp, ngôn ngữ báo phát thanh, các công trình nghiên cứu về xu thế phát triển của báo phát thanh trên thế giới và ở Việt Nam . Các công trình nghiên cứu về các thể loại của báo phát thanh như phóng sự phát thanh, phỏng vấn phát thanh, tọa đàm trên sóng phát thanh… Nhưng đối với vox-pop trên sóng phát thanh Việt Nam hiện nay chúng tôi vẫn chưa tìm thấy một công trình khoa học nào ở Việt Nam nghiên cứu một cách có hệ thống, chuyên sâu về vox-pop. Có lẽ do vox-pop mới xuất hiện và phát triển ở Việt Nam chưa lâu, nên số lượng bài viết nghiên cứu về vox-pop còn rất khiêm tốn. Cho đến thời điểm hiện tại chúng tôi chỉ tìm thấy một bài viết được đăng tải chính thức (trên tập san nghiệp vụ) và một tài liệu dịch có liên quan đến vox-pop như sau: Bài viết “Vox-pop – Vài kinh nghiệm sản xuất” của nhà báo Thanh Huyền đài Phát thanh – Truyền hình Đồng Nai [14, tr 27-30]. Trong bài viết này tác giả Thanh Huyền đã giới thiệu “đôi điều về đặc trưng thể loại, tác giả đưa ra một số yêu cầu khi tác nghiệp như độ dài hợp lý cho một vox-pop, kết cấu về mặt nội dung và hình thức của vox-pop, cách chọn đối tượng để thực hiện vox-pop cũng như thời điểm thích hợp để sử dụng vox-pop”. Tuy nhiên, bài viết chủ yếu là những chia sẻ kinh nghiệm, hướng dẫn thao tác, kỹ năng thực hiện vox-pop cho các phóng viên phát thanh. Những vấn đề có tính lý luận hệ thống chưa được tác giả đề cập đến. Đồng thời, tác giả chưa có khảo sát, đánh giá về thực trạng sử dụng vox-pop trên sóng phát thanh hiện nay, chưa đánh giá ưu, nhược điểm để đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng vox-pop. Bên cạnh đó, trong chương 8 tài liệu dịch “Những kiến thức cơ bản về báo phát thanh” của tác giả Paul Chantler và Peter Stewart (do Đinh Thu Hằng, Học viện Báo chí và Tuyên truyền dịch có phần “Những cuộc phỏng vấn đặc biệt”. Paul Chantler và Peter Stewart đã đề cập đến vox-pop, nhưng tác giả chỉ đề cập tới vox-pop là cuộc phỏng vấn đặc biệt, là một phần nhỏ trong thể loại phỏng vấn và cách thức lựa chọn đối tượng, địa điểm để thực 3 hiện cuộc phỏng vấn đặc biệt đó như thế nào. Tác giả không đưa ra lý luận về vox-pop như về đặc điểm, nội dung, hình thức hay hiệu quả của vox-pop trên sóng phát thanh hiện đại… Đồng thời, vì là tài liệu dịch, nên không có thực trạng, và dẫn chứng về vox-pop của đài phát thanh tiếng Việt. Hai tài liệu mà chúng tôi tìm thấy về vox-pop tuy chưa đầy đủ và chưa có tính hệ thống, tính khoa học nhưng bước đầu giúp luận văn có được những gợi mở khi triển khai đề tài nghiên cứu về vox-pop. Trong luận văn này, chúng tôi sẽ hệ thống những vấn đề lý luận về voxpop, khảo sát thực trạng việc sử dụng vox-pop trên sóng phát thanh của đài TNVN, và một số đài địa phương (Hà Nội và Thanh Hóa), từ đó phân tích, đánh giá những ưu điểm và hạn chế trong việc sử dụng vox-pop trên sóng phát thanh, đồng thời đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao chất lượng và hiệu quả của vox-pop trên sóng phát thanh hiện nay. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu - Mục đích nghiên cứu: Trên cơ sở khảo sát hiện trạng việc sử dụng vox-pop ở đài Tiếng nói Việt Nam (TNVN), đài PT-TH Hà Nội, đài PT-TH Thanh Hóa luận văn đưa ra những kiến nghị, giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng vox-pop trên sóng phát thanh hiện nay, đồng thời bước đầu góp phần xây dựng lý luận về dạng thông tin mới này. Đề tài nghiên cứu thành công sẽ là tài liệu bổ ích cho phóng viên đang hoạt động nghiệp vụ phát thanh tại các đài phát thanh trong cả nước và làm tài liệu tham khảo cho giảng viên, sinh viên tại các trường đào tạo báo chí trong cả nước. - Nhiệm vụ nghiên cứu: Luận văn tìm hiểu, nghiên cứu những vấn đề chung về vox-pop như sự hình thành và phát triển của vox-pop trên thế giới và ở Việt Nam, tìm hiểu về khái niệm, đặc điểm của vox-pop, vai trò của vox-pop trên sóng phát thanh. Luận văn khảo sát nội dung và hình thức thể hiện của vox-pop trên các đài, chỉ ra ưu điểm, hạn chế của vox-pop qua một số chương trình của Đài 4 TNVN, Đài PT-TH Hà Nội và Đài PT-TH Thanh Hóa. Từ đó, luận văn đưa ra những kiến nghị, giải pháp nhằm góp phần nâng cao chất lượng vox-pop ở các chương trình mà đề tài khảo sát nói riêng và trên sóng phát thanh hiện đại của Việt Nam nói chung. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Để hoàn thành luận văn này, chúng tôi sử dụng các phương pháp nghiên cứu tài liệu, khảo sát, quan sát thực tế, thu thập, nghiên cứu, phân tích các chương trình phát thanh có sử dụng vox-pop. Chúng tôi sẽ tiến hành khảo sát, phân tích nội dung và hình thức vox-pop trên các chương trình của kênh VOV1 và VOV2 đài TNVN (từ tháng 1/2011 đến tháng 12/2011), vox-pop trên các chương trình phát thanh của đài PT-TH Hà Nội và đài PT-TH Thanh Hóa (từ tháng 1/2011 đến tháng 12/2011). Luận văn còn sử dụng phương pháp phỏng vấn sâu các phóng viên, những người đã thực hiện vox-pop ở các đài phát thanh để tìm hiểu quy trình thực hiện, những khó khăn và thuận lợi khi làm vox-pop và kinh nghiệm của từng nhà báo phát thanh để có chương trình vox-pop hiệu quả. 5. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu. - Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của luận văn là vấn đề vox-pop trên 2 kênh VOV1, VOV2 trên sóng đài TNVN, kênh phát thanh đài PT-TH Hà Nội và đài PT-TH Thanh Hóa. . - Phạm vi nghiên cứu: Luận văn tập trung khảo sát, nghiên cứu vox-pop trên sóng đài TNVN (từ tháng 1/2011 đến tháng 12/2011), đài PT-TH Hà Nội, đài PT-TH Thanh hóa (từ tháng 1/2011 đến tháng 12/2011). Các chương trình được khảo sát là bốn chương trình ở đài TNVN gồm “Diễn đàn tuổi trẻ”, “Diễn đàn các vấn đề xã hội”, “Lời khuyên tài chính”, “Khách mời chủ nhật”. “Chương trình thời sự” của đài PT-TH Thanh Hóa và “Chương trình 60 phút bạn và tôi” trên sóng phát thanh đài PT-TH Hà Nội. 5 6. Ý nghĩa khoa học, lý luận và thực tiễn của đề tài - Ý nghĩa khoa học, lý luận: Những kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ góp phần bổ sung, và làm phong phú thêm lý luận về báo chí phát thanh nói chung và bước đầu đưa ra những lý luận về vox-pop như: khái niệm, đặc điểm, vai trò, yêu cầu, và kỹ năng khi thực hiện vox-pop - Ý nghĩa thực tiễn: Kế t quả nghiên cứu của đề tài sẽ góp phầ n giúp các đài phát thanh trung ương và địa phương hiể u r õ hơn về vai trò , và tầm quan trọng của vox-pop, cũng như các khả năng vận dụng vox-pop nhằm nâng cao chất lượng chương trình phát thanh. Đồng thời, giúp các phóng viên phát thanh nhận thức rõ hơn về ưu điểm và hạn chế của vox-pop trong các chương trình phát thanh mà họ đã và đang thực hiện. Từ đó, có những giải pháp nâng cao chất lượng của các chương trình này. Luận văn cũng sẽ là tài liệu tham khảo, phục vụ cho công tác giảng dạy, nghiên cứu của giảng viên, sinh viên các trường đào tạo báo chí trong cả nước. 7. Kết cấu luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn gồm có 3 chương: - Chương 1. Một số vấn đề lý luận về vox-pop và vài nét về việc sử dụng vox-pop trên phát thanh Việt Nam - Chương 2. Khảo sát thực trạng sử dụng vox-pop trên kênh phát thanh nước ta những năm gần đây. - Chương 3. Thành công, hạn chế và giải pháp nâng cao chất lượng vox-pop trên sóng phát thanh Việt Nam hiện nay. 6 CHƢƠNG 1.LÝ LUẬN VỀ VOX-POP VÀ VÀI NÉT VỀ VIỆC SỬ DỤNG VOX-POP TRÊN PHÁT THANH VIỆT NAM HIỆN NAY 1.1. Khái niệm về vox-pop phát thanh Thu hút sự tham gia của thính giả vào chương trình phát thanh là một trong những mục tiêu quan trọng của phát thanh hiện đại, nhất là hiện nay, hình thức làm chương trình phát thanh trực tiếp ở các đài phát thanh từ trung ương đến địa phương trong cả nước đã ra đời và liên tục được tăng cường và mở rộng. Tuy nhiên, ngay cả trong những chương trình phát thanh trực tiếp vẫn còn thiếu, còn ít tiếng nói của thính giả. Vox-pop được đưa vào các chương trình phát thanh hiện nay đáp ứng được những đòi hỏi cấp thiết của phát thanh hiện đại. Vox-pop tạo thêm sự phong phú, đa dạng và sự xuất hiện tiếng nói của thính giả trong chuỗi hạt âm thanh trong chương trình phát thanh nhiều hơn. Vox-pop là tên viết tắt của cụm từ voice of people hoặc vox populi, tức tiếng nói của người dân, tiếng nói của dư luận quần chúng. Theo một số tài liệu (trang web) bằng tiếng anh như The News Manual online (www.mediacollege.com,http://www.thenewsmanual.net) định nghĩa : „Vox populi a Latin phrase that literally means voice of the people, is a term often used in broadcasting for interviews with members of the "general public". Có nghĩa là “Vox populi là một cụm từ La tinh có nghĩa là tiếng nói của người dân” – Đây là một thuật ngữ hay được sử dụng trong các cuộc phỏng vấn người dân trong cộng đồng… Vox-pop là một hình thức thông tin được sử dụng nhiều trên các phương tiện truyền thông để cung cấp một bản chụp của dư luận về một vấn đề, sự kiện. Đối tượng người phát biểu ngẫu nhiên được lựa chọn để cung cấp cho công chúng các quan điểm và phản ứng của họ về một chủ đề cụ thể và phản ứng như là một sự phản ánh phổ biến”. Trên thế giới cũng như ở Việt Nam có nhiều cách hiểu và cách lý giải khác nhau về vox-pop. 7 Các định nghĩa từ www.allwords.com định nghĩa vox-pop là một danh từ, với những cách hiểu như sau: - “Popular opinion derived from com-ments given informally member of the public” có nghĩa là nhiều ý kiến, quan điểm được rút ra từ những phát biểu về cùng một vấn đề, một nội dung thông tin của những thành viên trong cộng đồng). - “An interview in which such opinions are expressed”. Là một cuộc phỏng vấn mà trong đó trình bày các ý kiến được khác nhau. Còn theo như một số nghiên cứu về vox-pop từ những năm 1960 vox-pop được hiểu ngắn gọn hơn: “Shortened from vox populi”, tức là những ý kiến ngắn được nhà báo lấy từ dư luận quần chúng (Những ý kiến ngắn đến từ dư luận quần chúng được đưa lên báo chí). Theo các cuộc phỏng vấn sâu mà chúng tôi thực hiện với phóng viên đài TNVN, đài PT-TH Thanh Hóa, thì hiện nay cũng có khá nhiều cách hiểu khác nhau về vox-pop, ví dụ như: Phóng viên Chu Hiền (Đài TNVN) cho rằng: “Vox-pop là một thể loại báo chí phát thanh đưa ra các ý kiến liên tục về một vấn đề nào đó”. Phóng viên Hằng Nga (Đài TNVN) cho rằng: “Vox-pop là ý kiến của người dân về một vấn đề nào đó”. Phóng viên Thanh Mai (Đài TPTH Thanh Hóa) thì nói: “Vox-pop theo cách hiểu và cách làm hiện nay mà đài chúng tôi đang áp dụng là một dạng phỏng vấn vỉa hè hay còn gọi là phỏng vấn đường phố”. Phóng viên Thanh Huyền (Đài Phát thanh – Truyền hình Đồng Nai): “Vox-pop được xem như một thể loại, hoặc một dạng thức chương trình phát thanh, có thể đứng độc lập hoặc nằm trong tổng thể một chương trình lớn. Nội dung và cấu trúc của vox-pop là sự kết nối, chắt lọc, sắp xếp những ý kiến, thái độ, suy nghĩ có thể giống nhau nhưng cũng có thể trái ngược nhau) 8 của cộng đồng (đã được ghi âm trước đó) về cùng một vấn đề, một hiện tượng, một nhân vật, một sự kiện, một quyết định hành chính”[14, tr 27-30]. Trong bài viết “Vox-pop: Vài kinh nghiệm sản xuất” được đăng tải trên blog cá nhân (http://phanvantu.wordpress.com/2006/10/13/vox-pop-for- radio/) nhà báo Phan Văn Tú cho rằng: “Vox-pop được xem như là một thể loại, hoặc một dạng thức chương trình phát thanh, có thể đứng độc lập hoặc nằm trong tổng thể một chương trình lớn. Nội dung và cấu trúc của vox-pop là sự kết nối những ý kiến của cộng đồng (đã được ghi âm trước) về cùng một vấn đề, một hiện tượng, một nhân vật, một sự kiện, một quyết định hành chính v.v… Với vox-pop, nhà báo phát thanh không trực tiếp đưa ra ý kiến của mình, và thông thường, không để xuất hiện giọng nói của mình trên sóng. Vox-pop là sự chọn lọc, sắp xếp các ý kiến để tạo thành một chỉnh thể có chủ đề, có cấu trúc nội dung và hình thức hợp lý. Một vox-pop thường có các ý kiến trái ngược nhau, cũng có khi là những ý kiến đa dạng để bày tỏ thái độ hoặc sự đồng tình – không đồng tình… Vox-pop có thế mạnh của một thể loại báo chí nêu ra dư luận, định hướng dư luận, giúp thính giả định hướng hành vi. Đây cũng là dạng thức làm phát thanh rất hiệu quả vì nó tạo được tiết tấu nhanh, mang hơi thở đời sống và thay đổi không gian, cấu trúc âm thanh trong một tổng thể chương trình. Thể loại này khá phổ biến trong phát thanh hiện đại”. Khi vox-pop mới xuất hiện ở Việt Nam thì người ta gọi theo cách dịch nghĩa từ tiếng Anh. Theo đó vox-pop được hiểu là lấy ý kiến quần chúng. Một số tài liệu khác lại gọi vox-pop là phỏng vấn đường phố hay phỏng vấn dư luận. Cách gọi thông dụng và phổ biến nhất hiện nay là chùm ý kiến, tức là tập hợp ý kiến của người dân. Tuy nhiên, thuật ngữ chùm ý kiến vẫn chưa lột tả được hết ý nghĩa của vox-pop, vì tên gọi chùm ý kiến chỉ có một nghĩa đó là tập hợp nhiều ý kiến của mọi người. Do vậy, ở đài TNVN cũng như trong các bài nghiên cứu các tác giả vẫn dùng thuật ngữ vox-pop. Vì vậy tác giả luận văn cũng gọi tên dạng thức thông tin này là vox-pop. 9 Trên cơ sở những quan niệm khác nhau trên thế giới và cách hiểu về voxpop ở Việt Nam, tác giả luận văn xin đề xuất khái niệm “Vox-pop trong chương trình phát thanh” như sau: Vox-pop trong chương trình phát thanh là sự kết nối, sắp xếp, chọn lọc các ý kiến của quần chúng nhân dân về cùng một vấn đề, sự kiện, nhân vật, hiện tượng nào đó để tạo thành một chỉnh thể có cấu trúc nội dung và hình thức chặt chẽ, được chuyển tới thính giả qua sóng phát thanh. 1.2. Nguồn gốc và sự ra đời của vox-pop trên thế giới Vox-pop là một chương trình có phát sóng lần đầu tiên trên đài phát thanh KTRH (Houston, Mỹ) vào ngày 11 tháng 1 năm 1935. Với ý nghĩa là tiếng nói của nhân dân, vox-pop này bao gồm các cuộc phỏng vấn trên đường phố từ các địa điểm khác nhau và các nhóm người khác nhau. Câu hỏi bao gồm những câu như: Bạn có nghĩ rằng Hauptmann (Bruno) là phạm tội giết chết em bé Lindbergh? Hoặc câu hỏi: Người lính có nên được trả tiền thưởng? Cũng có những loại câu hỏi mà người được phỏng vấn có thể giành chiến thắng giải thưởng. Tuy nhiên, “vox-pop chính thức được đặt tên và được sử dụng trong một chương trình phát thanh nổi tiếng của Mỹ trước năm 1950 - .chương trình “The tonight show” của Steve Allen. Các phóng viên đã tiến hành thực hiện các cuộc phỏng vấn “những người trên phố”. Chương trình hài kịch này có sự tham gia của thính giả và các phóng viên đã biến chúng thành chương trình đêm khuya ăn khách lúc bấy giờ” [46]. Thông thường, các chương trình này được thực hiện ở những nơi công cộng, và người ta cho rằng chương trình này đưa ra những ý kiến rất thật. Bởi người tham gia chương trình không được sắp đặt trước, mà chỉ là sự chọn lựa ngẫu nhiên. Không chỉ xuất hiện trên phát thanh, mà trên sóng truyền hình, vox-pop cũng xuất hiện và thu nhiều kết quả. Các phóng viên truyền hình Mỹ cũng thường gọi tắt tên chương trình là vox-pop có nghĩa là “tiếng nói của người dân”. 10 Trong Tạp chí truyền hình ở Mỹ, chương trình này thường được nhắc đến dưới cái tên “Chương trình phỏng vấn người trên phố” – hay viết tắt là MOTS. Và cách thực hiện chương trình này cũng chính là cách người ta làm tổng kết về cuộc tổng bầu cử năm 2005 tại Vương Quốc Anh. Từ đây vox-pop xuất hiện thường xuyên trong các chương trình của truyền hình Mỹ, truyền hình Anh với mọi lĩnh vực trong đời sống thường ngày từ những vox-pop được thực hiện trong lĩnh vực chính trị như “Vox-pop: Diễn đàn – Các chính trị gia vốn đã xấu” (11/9/2012), “Vox-pop: Diễn đàn mở - Chính sách đối ngoại và bầu cử” (25/9/2012), tới những vox-pop kinh tế, những ngành nghề lao động chân tay như “Vox-pop: Sửa chữa ô tô với Gordon Fricke” (20/9/2012), hay “Vox-pop: Làm vườn” (13/9/2012) [47]. Có thể kết luận rằng vox-pop ra đời ở Mỹ và phát triển mạnh mẽ ở Mỹ, Anh từ năm 1950 và cho tới thời điểm hiện tại thì vox-pop đã là một dạng thông tin khá phổ biến trên thế giới. 1.3. Vai trò và vị trí của vox-pop trên sóng phát thanh hiện đại 1.3.1. Tăng thêm tính cạnh tranh cho phát thanh, tạo âm thanh sống động, tăng tính hấp dẫn cho phát thanh Hội nhập quốc tế tạo ra nhiều cơ hội để báo chí phát triển hiện đại, nhưng đồng thời cũng tạo ra không ít những khó khăn, thách thức. Hội nhập đòi hỏi báo chí vừa tiếp thu những kinh nghiệm, kỹ thuật hiện đại từ bên ngoài lại vừa phải phát huy những ưu điểm vốn có của mình. Phát thanh cũng vậy, để có thể cạnh tranh được với các loại hình báo chí, nhất là những loại hình báo chí “sinh sau đẻ muộn” như truyền hình, internet thì phát thanh phải vừa phát huy hết khả năng của mình lại vừa phải học tập những phương pháp, kỹ thuật làm báo hiện đại. Sự phát triển mạnh mẽ của khoa học kỹ thuật hiện đại đã tạo nên nhiều loại hình báo chí mới, với nhiều tính năng hiện đại. Sự xuất hiện của truyền hình với ưu thế vượt trội là những hình ảnh sát thực và sống động đã khiến cho phương tiện nhanh chóng trở thành phương 11 tiện truyền thông có vị trí cao trong đời sống xã hội. Báo mạng điện tử xuất hiện dường như làm thay đổi thói quen tiếp nhận của công chúng và gần như nó trở thành phương tiện truyền thông số một. Đây là phương tiện truyền thông kết hợp được một cách có hiệu quả những thế mạnh của cả báo in, phát thanh và truyền hình. Khi truyền hình xuất hiện người ta dự đoán nó sẽ thay thế phát thanh. Khi báo mạng điện tử xuất hiện người ta lại dự đoán nó sẽ thay thế các loại hình báo chí khác trong tương lai. Nhưng thực tế đã chứng minh rằng: Truyền hình không thay thế được phát thanh và báo mạng điện tử cũng không có khả năng thay thế các loại hình báo chí khác. Chúng cùng tồn tại và cùng phát triển. Phát thanh hiện đại vẫn đang cạnh tranh mạnh mẽ với các loại hình báo chí khác, vẫn đang tồn tại và phát triển. Ở Việt Nam, hệ thống phát thanh nói chung, đài phát thanh quốc gia (đài TNVN) và hệ thống đài phát thanh các tỉnh nói riêng có một vai trò vô cùng quan trọng đối với sự tồn tại và phát triển cộng đồng. Đài TNVN chính là cánh chim đầu đàn, quyết định hướng đi cho phát thanh Việt Nam hiện đại. Để phù hợp với xu thế hội nhập, đài TNVN đã xác định “đổi mới và nâng cao chất lượng nội dung các chương trình trên sóng phát thanh cùng với đổi mới mạnh mẽ công nghệ phát thanh theo hướng hiện đại hóa làm trục xoay trọng tâm cho toàn bộ hoạt động của đài TNVN”. Từ sự đổi mới của đài TNVN hệ thống đài phát thanh các tỉnh cũng được đổi mới, không những đổi mới về các phương tiện kỹ thuật trong sản xuất chương trình mà còn đổi mới và nâng cao chất lượng nội dung chương trình, đáp ứng nhu cầu thông tin và đòi hỏi của báo chí hiện đại. Với mục tiêu đó hệ thống đài phát thanh Việt Nam không ngừng đổi mới và phát triển, tạo điều kiện để phát thanh vẫn đứng vững và có một vị trí quan trọng trong lòng công chúng. Đồng thời, hướng đi ấy chính là cơ hội để đài TNVN học hỏi kinh nghiệm làm phát thanh hiện đại để cạnh tranh có hiệu quả với các loại hình báo chí khác. Hệ thống đài phát thanh Việt Nam hoàn 12 toàn có đủ năng lực và cơ hội để phát triển theo xu hướng hiện đại, để xứng đáng với mong đợi của nhân dân. Trong các chương trình phát thanh hiện đại vox-pop rất cần vì nó tạo nên sự sinh động, hấp dẫn. Cũng giống như các thể loại khác của phát thanh, voxpop cung cấp thông tin, định hướng dư luận, nâng cao vai trò của thính giả trên sóng phát thanh, đồng thời vox-pop còn góp phần tạo nên màu sắc âm thanh sống động, phong phú trên sóng. Nếu như trước đây, trong chuỗi hạt âm thanh của ngôn ngữ báo phát thanh trong các chương trình phát thanh bao gồm lời nói của phát thanh viên, biên tập viên, phóng viên, lời nói của nhân vật hành động, thì bây giờ, nó được bổ sung thêm một dạng lời nói nữa đó là lời nói của thính giả. Dạng lời nói này không chỉ làm cho âm thanh trong chương trình đa dạng hơn mà còn góp phần tạo nên thông tin thiết thực, sống động, mang hơi thở cuộc sống đến với bạn nghe đài. Hơn nữa, chính tiếng nói của thính giả trong chương trình đã đem lại sự tin tưởng, cảm giác gần gũi, tăng sự gắn bó giữa chương trình và thính giả, tạo được nhiều cung bậc âm thanh trên sóng phát thanh. Bởi khi thính giả tham gia vào chương trình, họ thực sự cảm nhận rằng chương trình đã dành cho họ, góp phần làm đa dạng âm thanh trên sóng phát thanh. Một chương trình phát thanh nếu chỉ có giọng nói của biên tập viên và phóng viên thì công chúng cảm thấy đơn điệu và thông tin một chiều, vì đó mới chỉ là giọng nói của “nhà đài”. Vì vậy, vox-pop là dạng thông tin rất có hiệu quả trong việc góp phần tạo nên sự đa dạng âm thanh trên sóng. Trong một buổi giao lưu với một ca sĩ, một diễn viên, có một đoạn băng ý kiến thể hiện tình cảm hoặc thái độ của nhiều đối tượng công chúng về ca sĩ, diễn viên ấy sẽ tạo nên hiệu quả bất ngờ (cả cho khách mời lẫn cho thính giả). Trong một buổi bình luận bóng đá trước giờ bóng lăn, một vox-pop dự đoán tỷ số trận đấu cũng tạo được “màu sắc” cho chương trình. Vox-pop cần cho các chương trình phát thanh hiện đại vì nó tương đối khách quan, tạo sự tin tưởng cao trong thính giả và quan trọng hơn cả là vox-pop có ngữ điệu, tiết tấu của 13 đời sống, bởi đây là một tác phẩm phát thanh được tạo ra từ những ý kiến của người dân, không thấy bóng dáng “ông nhà báo” trong tác phẩm. Một vox-pop thường có sự xuất hiện cùng một lúc các giọng nam, nữ, già, trẻ, các tầng lớp xã hội, các vùng miền… Các giọng nói lại có tiết tấu khác nhau, tạo nên sự sống động về âm thanh. Như vậy khi có một vox-pop thì thính giả sẽ được tiếp nhận giọng nói của rất nhiều người bên cạnh giọng nói quen thuộc của phóng viên, góp phần làm giảm sự nhàm chán do nghe mãi một giọng quen. Bên cạnh đó thì bức tranh âm thanh ngắn gọn từ vox-pop còn kích thích trí tưởng tượng của thính giả. Vì không có lời giới thiệu nên thính giả luôn phải hình dung xem ai đang nói, người đó làm gì, như thế nào… nó luôn gợi trí tò mò cho thính giả. Phát thanh tác động tới công chúng thông qua thính giác, vì vậy, mỗi lần thay đổi giọng nói trong chuỗi hạt âm thanh sẽ tác động tới tai nghe, làm cho công chúng chú ý hơn đến vấn đề đang đề cập. Vì vậy, trong khoảng thời lượng 1-2 phút với nhiều cung bậc giọng nói đan xen nhau sẽ tác động mạnh mẽ tới tai người nghe, giúp cho người nghe tiếp nhận đầy đủ thông tin mà tác giả muốn đưa tới. Sự đa dạng về âm thanh cũng là một yếu tố quan trọng giúp cho chương trình phát thanh hấp dẫn, sinh động, nó không chỉ làm cho chương trình hay về nội dung mà còn đặc sắc về hình thức, tiết tấu, là điều kiện cần để thu hút thính giả tham gia vào chương trình. Ví dụ như trong vox-pop chương trình Diễn đàn tuổi trẻ ngày 24/4/2011 có đủ giọng nữ, nam, miền Nam, miền Bắc, miền Trung. Hay như vox-pop chương trình Diễn đàn các vấn đề xã hội ngày 8/5/ 2011 có đủ giọng nam, nữ, già, trẻ. Tất cả các chất giọng ấy làm cho âm thanh trên sóng phát thanh sinh động, phong phú. Vox-pop phù hợp cho hầu hết các dạng chương trình (như chuyên đề, bình luận, văn nghệ, khoa giáo, thiếu nhi…). Trong một buổi giao lưu hay 14 một cuộc tọa đàm, phỏng vấn… vox-pop đem lại những thông tin khách quan, chân thực cho công chúng, từ nội dung đến hình thức thông tin, sự tham gia của thính giả vào chương trình tạo ra sự tương tác, sinh động tính thiết thực và hấp dẫn, thu hút bạn nghe đài đến với chương trình. 1.3.2. Vox-pop có vai trò cung cấp thông tin đa chiều, đa dạng trên sóng phát thanh Báo chí tồn tại và phát triển từ rất lâu, với sự đa dạng, phong phú các dạng bài khác nhau được thể hiện trên mặt báo, trên sóng phát thanh, truyền hình như tin, phóng sự, phản ánh, ghi nhanh, điều tra, các thể ký báo chí… Tuy nhiên, công chúng chỉ quen với cách tiếp nhận thông tin một chiều đến từ các nhà báo, phóng viên, biên tập viên. Vox-pop cung cấp thông tin cho công chúng không giống như các dạng bài báo đã nêu ở trên của báo phát thanh. Vox-pop không đi sâu phân tích, đánh giá về vấn đề cho thính giả mà vox-pop cung cấp những thông tin về ý kiến, nguyện vọng, tâm tư, tình cảm của người dân. Qua vox-pop thính giả sẽ được biết thái độ của từng đối tượng với hình thức thông tin mới này. Những ý kiến ấy vừa là của riêng từng cá nhân, nhưng cũng là ý kiến đại diện cho cộng đồng. Vai trò thông tin ở đây chỉ mang tính tương đối bởi nó không tuân theo tính chất thông tin như các dạng bài báo khác đó là trả lời cho câu hỏi 5W+1H, tức là đi sâu vào tìm hiểu, phân tích diễn biến, nguyên nhân, thực trạng sự kiện, vấn đề… mà thông tin ở đây là đưa tiếng nói của người dân đến với chính họ thông qua radio. Vì vậy, thông tin trong vox-pop không chỉ đòi hỏi thông tin phải thời sự, mới, nóng mà còn đòi hỏi tính trung thực của thông tin. Chân thực từ chính giọng nói, từ chính kiến của người dân. Những ý kiến được đưa ra trong vox-pop phải là suy nghĩ thật của công chúng về vấn đề, sự kiện, nhà báo không được định hướng trước, không được ép buộc câu trả lời, như thế mới đảm bảo tính chân thực của thông tin (thông tin ý kiến, tâm tư). 15