VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt
cæ truyÒn ë B¾c Bé
T×m hiÓu lµng ViÖt cæ truyÒn, dï cè t×nh tù h¹n chÕ l¹i
trong vïng ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, vµ chñ yÕu trong
ph¹m vi cho phÐp cña tµi liÖu ®iÒn d· d©n téc häc, lµ mét con
®öêng dµi, trªn ®ã t«i ®ang cè ®i nèt chÆng ®Çu: chÆng tËp hîp
tµi liÖu. Trong hoµn c¶nh Êy, kh«ng thÓ ®öa ra mét m« thøc
chung, cµng kh«ng thÓ tr×nh bµy nh÷ng biÕn thÓ kh¸c nhau t¹i
nh÷ng khu vùc kh¸c nhau.
§iÒu duy nhÊt lµm ®öîc trong lóc nµy lµ nªu lªn, theo mét
trËt tù nµo ®ã (dï cã phÇn vò ®o¸n), nh÷ng c©u hái mµ t«i ®· vÊp
ph¶i trong qu¸ tr×nh t×m hiÓu trªn thùc ®Þa, ®ång thêi thö gi¶i
®¸p chóng trong khung mét bøc tranh chung, víi ®iÒu kiÖn ®õng
quªn r»ng mçi cè g¾ng gi¶i ®¸p chØ lµ mét gi¶ thuyÕt lµm viÖc,
mµ råi ®©y ngöêi ®i ®iÒn d· sÏ cã dÞp thay thÕ döíi ¸nh s¸ng cña
tµi liÖu míi.
Mét tËp hîp nh÷ng vÊn ®Ò, dï ®öîc tr×nh bµy döíi d¹ng
nµo, kh«ng ph¶i lµ mét hå s¬ lu«n lu«n cô thÓ, vµ kh«ng khái
nh¾c nhë ®Õn mét ®Ò cö¬ng, mµ tÝnh s¬ löîc ¾t sÏ lµm cho nhiÒu
ngöêi kh«ng võa lßng. ChÝnh v× thÕ mµ ngay tõ giê ngöêi viÕt
224
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
cÇn ®Õn tÊt c¶ tÊm lßng réng löîng cña ngöêi ®äc.
I. M¶ng c¬ cÊu tæ chøc trong bøc tranh
toµn c¶nh vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn
C¬ cÊu tæ chøc lµ mét khÝa c¹nh cña c¬ cÊu x· héi - chÝnh
trÞ. Nh×n trªn mét b×nh diÖn kh¸c, ®Êy còng lµ mét thµnh phÇn
cña kiÕn tróc thöîng tÇng. Bëi nh÷ng lý do dÔ hiÓu, khÝa c¹nh
Êy cña lµng ViÖt cæ truyÒn tõng ®öîc mét sè t¸c gi¶ Ph¸p ë §«ng
Dö¬ng löu ý, mµ löu ý ngay tõ khi c«ng cuéc b×nh ®Þnh vïng ®Êt
míi chiÕm chöa hoµn toµn chÊm døt(1). Tuy nhiªn, sèng vµ viÕt
trong kh«ng khÝ häc thuËt cña ®o¹n cuèi thÕ kû tröíc vµ ®o¹n
®Çu thÕ kû nµy, kh«ng cã trong tay mét khung quy chiÕu nµo lín
h¬n c¸c x· héi Hy La thêi viÔn cæ, vµ, ®èi víi nh÷ng ngöêi cÇm
bót vµo nöa sau thÕ kû tröíc th× lµ Phuyxten ®¬ Cul¨ngi¬
(Fustel de Coulanges) vµ m« h×nh “thµnh bang cæ ®¹i”(2) hä
quan t©m ®Õn c¸c c¬ cÊu “duy lý” (lµng, x·, bé m¸y chÝnh quyÒn
ë cÊp x·...), h¬n lµ ®Õn c¸c c¬ cÊu tö¬ng ®èi Èn tµng (nh÷ng tæ
chøc “d©n gian” nhö gi¸p, phe...). Mét ®iÒu cÇn nãi ngay, ®Ó
tr¸nh mäi hiÓu lÇm v« Ých, lµ sè lín nh÷ng t¸c gi¶ gäi lµ “§«ng
Dö¬ng” nµy, dï dÝnh chÆt vµo sù kiÖn vµ bé m¸y thuéc ®Þa,
nhöng cã lÏ chÝnh bëi vai trß cña hä trong bé m¸y Êy, ®· cã nhiÒu
cè g¾ng ®Ó nh×n mét c¸ch kh¸ch quan lµng x· ViÖt cæ truyÒn, mµ
hä kh«ng tiÕc lêi ca ngîi, vÝ chóng víi mét sè thiÕt chÕ “d©n chñ”
cña phö¬ng T©y ®ö¬ng ®¹i. Dï sao, con m¾t cña ngöêi sÜ quan
®· tham gia c«ng cuéc b×nh ®Þnh, cña vÞ viªn chøc cao cÊp ë
thuéc ®Þa, cña nhµ truyÒn gi¸o... kh«ng thóc ®Èy hä quan t©m
®óng møc ®Õn c¬ së kinh tÕ cña lµng ViÖt cæ truyÒn, cµng kh«ng
t¹o ®iÒu kiÖn cho hä ®Æt kiÕn tróc thöîng tÇng (trong ®ã cã c¬
cÊu tæ chøc) lªn trªn c¬ së kinh tÕ mµ xem xÐt. §iÒu ngé nghÜnh
225
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
lµ nh÷ng ngöêi ®Çu tiªn ®¶ kÝch th¼ng vµo c¬ cÊu cæ truyÒn cña
lµng x· ViÖt, ®Æc biÖt lµng x· ViÖt ë B¾c Bé, mµ ®¶ kÝch l¾m lóc
s©u cay, l¹i chÝnh lµ mét sè trÝ thøc ViÖt Nam ®öîc ®µo t¹o tõ
tröêng häc Ph¸p. KÓ ra, kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn: döíi m¾t
cña tÇng líp ngöêi Ýt nhiÒu ®· ¢u hãa vÒ mÆt tö töëng vµ cã xu
höíng c¶i lö¬ng nµy, lµng x· cæ truyÒn, víi c¸c cæ tôc cña nã,
trong ®ã kh«ng thiÕu g× nh÷ng hñ tôc, lµ mét trong nh÷ng
chöíng ng¹i vËt lín nhÊt trªn con ®öêng c¶i c¸ch (nghÜa lµ ¢u
hãa) mµ hä mong mái yªu cÇu(3).
Tõ C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 ®Õn nay, dï ®· dÇn dÇn
thÊy ®öîc vai trß cña lµng x· trong lÞch sö nãi chung, vµ lÞch sö
chèng ngo¹i x©m nãi riªng cña d©n téc, c¸c nhµ nghiªn cøu ViÖt
Nam quan t©m ®Õn x· héi cæ truyÒn chØ míi dµnh ®öîc th× giê
vµ c«ng søc ®Ó böíc ®Çu ®i vµo c¬ së kinh tÕ, vµ mét phÇn cña c¬
cÊu x· héi, phÇn hîp thÓ giai cÊp. Néi dung cña cuéc th¶o luËn
mµ ViÖn Sö häc ®Þnh tæ chøc quanh chñ ®Ò lµng x· ViÖt Nam cæ
truyÒn vµo ®Çu nh÷ng n¨m 70 lµ mét b»ng chøng(4).
Nhö vËy, c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn, trong mèi
quan hÖ biÖn chøng víi c¬ së kinh tÕ vµ hîp thÓ giai cÊp, vÉn cßn
cã thÓ ®öîc xem lµ mét kho¶ng trèng cÇn lÊp dÇn. Mµ còng ®·
®Õn lóc ph¶i b¾t tay vµo lÊp, Ýt nhÊt còng v× nh÷ng môc ®Ých sau
®©y:
1. TiÕn ®Õn mét bøc tranh toµn c¶nh lµng ViÖt cæ
truyÒn
§©y lµ môc ®Ých chÝnh, cã thÓ nãi lµ ®Þnh ®Ò më ®Çu, mµ
c¸c môc ®Ých kh¸c chØ lµ hÖ qu¶. “Lµng” lµ tÕ bµo sèng cña x· héi
ViÖt, lµ “s¶n phÈm tù nhiªn tiÕt ra tõ qu¸ tr×nh ®Þnh cö vµ céng
cö cña ngöêi ViÖt trång trät”(5). HiÓu ®öîc lµng ViÖt lµ cã trong
tay c¬ së tèi thiÓu vµ cÇn thiÕt ®Ó tiÕn lªn t×m hiÓu x· héi ViÖt
226
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
nãi riªng, vµ x· héi ViÖt Nam nãi chung, trong søc n¨ng ®éng
lÞch sö cña nã, trong øng xö céng ®ång vµ t©m lý tËp thÓ cña nã,
trong c¸c biÓu hiÖn v¨n hãa cña nã, c¶ trong nh÷ng ph¶n øng
cña nã tröíc t×nh huèng mµ lÞch sö ®ö¬ng ®¹i ®Æt nã vµo. §iÒu
®ã ®· râ rµng. Nhöng, nhö võa nãi trªn, bøc tranh lµng ViÖt cæ
truyÒn cña chóng ta cßn thiÕu nhiÒu m¶ng, trong ®ã, thuéc lo¹i
quan träng nhÊt, cã m¶ng c¬ cÊu tæ chøc.
§µnh r»ng c¬ cÊu tæ chøc chØ ra ®êi trªn mét c¬ së kinh tÕ
nhÊt ®Þnh. Vµ trong khu«n khæ cña c¬ cÊu x· héi - chÝnh trÞ
chung mµ nã chØ lµ mét bé phËn. Tuy nhiªn, víi tö c¸ch mét
thµnh phÇn cã tÝnh ®éc lËp tö¬ng ®èi cña kiÕn tróc thöîng tÇng,
nã ¶nh höëng trë l¹i c¬ së kinh tÕ vµ nh÷ng bé phËn kh¸c cña c¬
cÊu x· héi - chÝnh trÞ. ChÝnh v× vËy mµ chóng ta kh«ng mong g×
hiÓu ®öîc c¬ së kinh tÕ vµ c¬ cÊu x· héi - chÝnh trÞ cña “lµng
x·”(6) cho tö¬ng ®èi trän vÑn, nÕu chöa kÞp nãi ®Õn c¬ cÊu tæ
chøc vµ t¸c ®éng ngöîc l¹i cña nã. MÆt kh¸c, c¬ cÊu tæ chøc cña
lµng ViÖt cæ truyÒn (víi yÕu tè biÓu hiÖn vµ Èn tµng häp thµnh
nã) l¹i lµ khung c¶nh diÔn biÕn, h¬n thÕ n÷a, lµ ®iÒu kiÖn t©m
lý rÊt phøc t¹p, mµ chØ riªng c¬ së kinh tÕ vµ hîp thÓ giai cÊp
chöa ®ñ ®Ó minh gi¶i.
2. Gãp phÇn soi s¸ng thªm lÞch sö d©n téc döíi c¸c
triÒu ®¹i xöa
Cµng ngöîc dßng vÒ nh÷ng triÒu ®¹i xöa, ch¼ng h¹n tõ thÕ
kû XVIII trë vÒ tröíc, lÞch sö ViÖt Nam cµng dung qu¸ nhiÒu
vïng t¨m tèi. Biªn niªn sö vµ c¸c v¨n b¶n ch÷ H¸n hiÕm hoi cßn
sãt l¹i ®Õn h«m nay thöêng chØ cung cÊp ®öîc nh÷ng sù kiÖn lín
vÒ chÝnh trÞ, qu©n sù, th¶ng hoÆc mét vµi biÕn cè x· héi. Cã vËn
dông khÐo lÐo ®Õn mÊy tö töëng lÞch sö hiÖn ®¹i, ngöêi viÕt sö
còng chØ cã thÓ hiÓu râ h¬n b¶n chÊt cña tõng sù kiÖn hay biÕn
227
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
cè ®öîc ph¶n ¸nh, qu¸ l¾m lµ nèi liÒn c¸c sù kiÖn vµ biÕn cè Êy
l¹i thµnh mét s¬ ®å tiÕn hãa Ýt nhiÒu ®¸ng tin cËy. Cßn nhö h×nh
dung sao cho cô thÓ h¬n m«i tröêng diÔn biÕn cña c¸c sù kiÖn vµ
biÕn cè Êy, ®Æt gi¶ thuyÕt ®Ó bæ sung thªm nh÷ng khÝa c¹nh míi
cho c¸c sù kiÖn vµ biÕn cè Êy, gi¶i thÝch nh÷ng kh¸i niÖm mµ thö
tÞch cæ chØ nªu tªn gäi ®ö¬ng thêi chø kh«ng tr×nh râ néi
dung(7)..., tröíc nh÷ng nhiÖm vô ®ã chóng ta ®µnh bã tay, giái
l¾m th× còng cã thÓ ®öa ra mét vµi øc ®o¸n thiÕu c¬ së, mµ c¶
ngöêi viÕt lÉn ngöêi ®äc ®Òu liÖu tröíc r»ng cã lÏ sÏ ch¼ng bao
giê minh x¸c næi. Mét bøc tranh toµn c¶nh vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn
sÏ cung cÊp cho ngöêi viÕt lÞch sö d©n téc döíi c¸c triÒu ®¹i xöa
mét c«ng cô tham kh¶o tèt, ®Ó lÊy c¶m høng tõ ®Êy, mµ thö
th«ng nh÷ng chç t¾c võa nªu.
Lµng ViÖt “cæ truyÒn” nãi ®©y, mµ chóng ta ®ang mong
muèn ®öîc ng¾m trªn mét bøc tranh toµn c¶nh, tÊt nhiªn kh«ng
thÓ lµ lµng ViÖt “cæ”, kh«ng thÓ lµ lµng ViÖt döíi nh÷ng triÒu ®¹i
xöa. Phö¬ng ph¸p d©n téc häc kh«ng cho phÐp ngöîc dßng thêi
gian qu¸ xa nhö thÕ. Tuy nhiªn, lµng ViÖt cæ truyÒn, dï chØ cæ
truyÒn döíi d¹ng ®öîc ®Þnh h×nh trong thêi NguyÔn, triÒu ®¹i
cuèi cïng (thÕ kû XIX), vµ nhÊt lµ trong chÕ ®é thuéc ®Þa, nghÜa
lµ vµo h«m tröíc cña C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945, vÉn thùc sù
“cæ truyÒn” trong chõng mùc nã lµ tÕ tµo cña mét x· héi §«ng
phö¬ng tiÒn c«ng nghiÖp, mµ mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm lín lµ
tÝnh ngöng ®äng tö¬ng ®èi. Trªn bøc tranh toµn c¶nh vÒ lµng
ViÖt cæ truyÒn, ¾t sÏ cã nhiÒu m¶ng, nhiÒu nÐt rÊt “míi”, nh÷ng
yÕu tè ra ®êi kh«ng bao l©u tröíc mèc thêi gian mµ ta chän lµm
chuÈn khi th¨m hái d©n téc häc. Nhöng, tõ tµi liÖu ®iÒn d· (kÕt
hîp víi thö tÞch cæ) ch¾c ch¾n chóng ta còng sÏ läc ra ®öîc mét
®«i nÐt ®äng l¹i (chÝ Ýt còng väng l¹i) tõ nh÷ng thêi xa xöa h¬n.
Nh÷ng dÊu tÝch (hay håi ©m) Êy, ®èi víi ngöêi viÕt cæ sö, cã thÓ
228
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
lµ nh÷ng gîi ý kh«ng thõa, thËm chÝ nh÷ng ®iÓm quy chiÕu bæ
Ých, khi mµ tµi liÖu cô thÓ do biªn niªn sö cung cÊp ®· ®öîc dïng
hÇu c¹n. Dï sao, c«ng viÖc tröíc m¾t lµ hoµn chØnh bøc tranh
toµn c¶nh nãi trªn, b»ng c¸ch bæ sung thªm nh÷ng m¶ng cßn bá
trèng, trong ®ã cã m¶ng c¬ cÊu tæ chøc.
3. Gãp thªm tµi liÖu thùc tÕ cho cuéc th¶o luËn chöa
chÊm døt vÒ phö¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸
Dï ®öîc ®Æt tªn lµ g×, th× cuéc th¶o luËn vÒ lµng x· ë ViÖt
Nam, do ViÖn Sö häc ®Ò xöíng c¸ch ®©y kho¶ng möêi n¨m(8)
vÉn thùc tÕ xoay quanh trôc phö¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸. Trªn
®Êt ViÖt Nam, cã tõng tån t¹i phö¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸ hay
kh«ng? NÕu cã, th× phö¬ng thøc Êy, ë ViÖt Nam, ®· kho¸c thªm
nh÷ng ®Æc ®iÓm g×? NÕu kh«ng, th× c¸i gäi lµ “c«ng x· n«ng th«n”
hay “c«ng x· l¸ng giÒng”, ë ViÖt Nam, thùc ra lµ c¸i g×, vµ b»ng
c¸ch nµo ®ã vÉn löu l¹i nh÷ng dÊu tÝch, cßn nhËn ra ®öîc, c¬
tÇng x· héi döíi c¸c triÒu ®¹i ®öîc xem lµ “phong kiÕn”.
Nh÷ng c©u hái c¬ b¶n Êy chöa ®öîc gi¶i ®¸p cho døt kho¸t,
th× cuéc tranh luËn ®· t¾t ®i trong löng l¬, phÇn nµo cã lÏ v×
thiÕu nh÷ng tµi liÖu sèng ®em vÒ tõ thùc ®Þa. Nh÷ng tµi liÖu
th«ng sö, rót tõ thö tÞch cæ ra, tõ ®ã soi s¸ng b»ng c¸c c«ng tr×nh
vÒ phö¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸ cña nhiÒu nhµ sö häc quèc tÕ
®ö¬ng thêi, míi cã kh¶ n¨ng gióp ®Æt vÊn ®Ò vµ gîi lªn nhiÒu c©u
hái míi, chöa ®ñ søc nÆng ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. Ngµnh kh¶o cæ
häc trong nöíc, bÊy giê ®ang bËn rén tröíc nh÷ng ph¸t hiÖn míi
vÒ thêi s¬ sö, kh«ng tham gia cuéc th¶o luËn. Ngµnh d©n téc häc,
cßn trøng nöíc, chØ d¸m tham gia tõ xa b»ng mét hai b¶n tham
luËn e dÌ. Nhö vËy, chöa thÓ nãi lµ cuéc tranh luËn ®· chÊm døt.
Nã chØ t¹m ngõng..., h¼n ®Ó chê ®îi tµi liÖu míi. Råi ®©y, sÏ cã
lóc l¹i bïng lªn, t«i tin thÕ, dï chØ v× hµnh tr×nh cña ý thøc ViÖt
229
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
Nam tõ trªn ba mö¬i n¨m nay lµ mét cuéc tù t×m tröêng kú, tù
t×m kh«ng mái mÖt, ®Ó cßn tiÕn lªn n÷a. Ph¶i gãp tµi liÖu cÇn gãp
vµo, cã bøc tranh thùc sù lµ toµn c¶nh vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn, mµ
ngµnh d©n téc häc ViÖt Nam cã tr¸ch nhiÖm bæ sung thªm mét
sè m¶ng, trong ®ã cã m¶ng c¬ cÊu tæ chøc.
4. Gãp phÇn vµo c«ng cuéc ®iÒu tra c¬ b¶n ®Ó x©y
dùng n«ng nghiÖp lín
V« vµn lµng ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé lµ nh÷ng
tÕ bµo sèng, vèn sinh thµnh mét c¸ch tù nhiªn, ra ®êi mµ kh«ng
ph¶i th«ng qua bµn tay nÆn t¹o cña chÝnh quyÒn trung ö¬ng,
tõng tån t¹i l©u dµi víi mét diÖn m¹o vµ c¸ tÝnh riªng biÖt cho
tõng lµng, nªn ®öîc c¸c triÒu ®¹i nèi tiÕp nhau trªn ®Êt ViÖt
Nam xem nhö nh÷ng “cÊu kiÖn ®óc s½n”: “... Mçi triÒu ®¹i, tïy
nhu cÇu tæ chøc hµnh chÝnh - x· héi cña m×nh, l¾p ghÐp (c¸c cÊu
kiÖn Êy) l¹i theo thiÕt kÕ nµy hay thiÕt kÕ kia, x©y nªn nh÷ng
®¬n vÞ phøc hîp h¬n: nhÊt x· nhÊt th«n, nhÊt x· nhÞ th«n, nhÊt
x· tam th«n...”(9). Nhö vËy, hîp thÓ vµ diÖn m¹o cña x· cã thÓ
®æi thay, lµng ch¼ng v× thÕ mµ thay ®æi, nÕu ta kh«ng tÝnh ®Õn
nh÷ng biÕn chuyÓn nhá nhÆt vµ khã nhËn diÔn ra hµng giê
trong tõng tÕ bµo mét. Tõ 1945 ®Õn nay, qua hai cuéc kh¸ng
chiÕn, qua C¶i c¸ch ruéng ®Êt, råi phong trµo hîp t¸c hãa, ®èi
víi sinh mÖnh cña lµng cò, chÝnh quyÒn c¸ch m¹ng xö sù kh«ng
kh¸c tröíc lµ bao: “VÒ mÆt ph©n chia ®Þa vùc vµ tæ chøc c¸c ®¬n
vÞ tô cö, lµng cò vÉn tån t¹i”(10). Dï ®öîc gäi lµ th«n vµ ®ãng vai
mét thµnh phÇn cÊu thµnh cña “®¹i x·” míi(11), dï ®· hãa th©n
thµnh mét hîp t¸c x·, thËm chÝ mét ®éi s¶n xuÊt ho¹t ®éng
trong khu«n khæ hîp t¸c x· toµn x·, tõng lµng cò, cho ®Õn nay,
vÉn gi÷ l¹i diÖn m¹o c¬ b¶n cña mét tÕ bµo, víi mét khu ®Êt tô
cö riªng, mét tªn gäi riªng, vµ Ýt nhiÒu truyÒn thèng riªng.
230
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
ChØ víi chñ trö¬ng x©y dùng n«ng nghiÖp lín x· héi chñ
nghÜa trªn n«ng th«n toµn quèc, do §¹i héi §¶ng Céng s¶n ViÖt
Nam lÇn thø IV ®Ò ra, lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö d©n téc, sù tån
t¹i cña lµng cò míi ®öîc ®Æt thµnh vÊn ®Ò. Thùc ra, chöa mét
nghÞ quyÕt nµo cña nhµ nöíc nªu lªn viÖc gi¶i thÓ lµng cò. ë c¬
së, ®¬n vÞ liªn hîp c«ng - n«ng nghiÖp cña n«ng th«n x· héi chñ
nghÜa sÏ lµ huyÖn. Nhöng, xung quanh thÞ trÊn huyÖn, víi c¸c
trô së chÝnh trÞ, v¨n hãa xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp cña nã, mét vïng
n«ng th«n réng lín sÏ cÇn ®öîc cÊu tróc hãa l¹i, sao cho thÝch
hîp víi phö¬ng thøc lao ®éng vµ sinh ho¹t cña n«ng nghiÖp lín.
Nãi ®©u xa, mét trong nh÷ng nhu cÇu tröíc m¾t, Ýt nhÊt còng
theo ý kiÕn cña mét sè chuyªn viªn, lµ dån nh÷ng ®iÓm tô cö lÎ
tÎ l¹i, biÕn thæ cö cò thµnh ®Êt canh t¸c, nh»m më réng diÖn tÝch
trång trät. Trong tröêng hîp ®ã, ch¼ng h¹n, cßn nªn cè gi÷ diÖn
m¹o cña tõng lµng cò trªn ®Êt tô cö míi, hay ph¶i ch¨ng cÇn gi¶i
cÊu tróc nh÷ng lµng cò? Gi¶i ph¸p thø nhÊt cã lîi ®Õn ®©u, cã
h¹i ®Õn ®©u? Trong chõng mùc nµo “t×nh lµng nghÜa nöíc”,
trong khung céng c¶m cña lµng cò, cã thÓ h¹n chÕ tÇm nh×n cña
ngöêi n«ng d©n míi, k×m ch©n hä l¹i, l«i hä trë vÒ víi nh÷ng ¶o
väng hµi hßa quen thuéc cña thÕ giíi n«ng th«n cò? NÕu thùc
tiÔn cña n«ng th«n ViÖt Nam hiÖn nay ®ßi hái gi¶i ph¸p thø hai,
th× ph¶i lµm nh÷ng g× ®Ó t¹o l¹i, b»ng nh÷ng h×nh thøc d©n téc
quen thuéc víi ngöêi n«ng d©n ViÖt Nam, mét sîi d©y céng c¶m
míi, trªn vïng ®Êt tô cö míi?
§Ó tr¶ lêi nh÷ng c©u hái trªn, vµ nhiÒu c©u hái kh¸c cïng
lo¹i (tÊt sÏ lÇn löît n¶y ra trong qu¸ tr×nh x©y dùng n«ng nghiÖp
lín), chØ qui chiÕu vµo nhu cÇu tröíc m¾t cña ®öêng lèi, hay vËn
dông lý luËn chÝnh trÞ chung th«i, h¼n lµ chöa ®ñ. Cßn ph¶i hiÓu
biÕt lµng cò trong c¸c thµnh phÇn cña nã, trong c¸ch g¸ l¾p c¸c
thµnh phÇn Êy l¹i víi nhau, trong phö¬ng thøc vËn hµnh cña
231
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
tæng thÓ, trong øng xö t©m lý cña nh÷ng con ngöêi ®· sèng hµng
thÕ kû liÒn trong lßng tæng thÓ ®ã. ë ®©y h¬n ë ®©u c¶, mét bøc
tranh toµn c¶nh vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn lµ rÊt cÇn thiÕt, trong ®ã
tÊt nhiªn kh«ng thÓ thiÕu m¶ng c¬ cÊu tæ chøc.
II. Nh÷ng chiÒu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ
truyÒn
Mét trong nh÷ng ®iÒu g©y cho¸ng tröíc tiªn cho ngöêi ®i
t×m hiÓu lµng ViÖt cæ truyÒn trªn thùc ®Þa lµ tÝnh chÊt phøc t¹p
cña c¬ cÊu tæ chøc. Trong giíi h¹n cña mét lµng, cö d©n n«ng
th«n tù tËp hîp l¹i b»ng nhiÒu h×nh thøc tæ chøc kh¸c nhau, mçi
h×nh thøc cã chøc n¨ng riªng, tiªu chuÈn nhËn thµnh viªn riªng.
Nhöng, b»ng ho¹t ®éng cña m×nh, tõng h×nh thøc, dï Ýt nhiÒu,
®Òu gãp phÇn vµo vËn hµnh cña lµng, xem nhö mét tæng thÓ.
Nhö vËy, vÊn ®Ò c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn ®ßi hái
ngöêi nghiªn cøu nã ph¶i lÇn löît dß vµo tõng h×nh thøc tæ chøc,
tröíc khi l¾p r¸p c¸c h×nh thøc Êy l¹i ®Ó thÊy cho ®öîc vËn hµnh
cña tæng thÓ. Nªu lªn tröíc sau tõng lo¹i h×nh mét, dõng l¹i
tröíc néi dung cã thÓ s¬ ®o¸n cña tõng lo¹i h×nh, bµn qua mét
hai vÊn ®Ò mµ néi dung Êy tÊt yÕu ®Æt ra, t«i muèn nh©n thÓ lµm
mét c«ng ®«i viÖc: khoanh dÇn c¸ch ®Æt vÊn ®Ò nghiªn cøu c¬ cÊu
tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn, ®ång thêi, öím tröíc ®öêng ®i
lèi l¹i cña dßng lËp luËn.
A. Ba th«ng sè c¬ b¶n
Ba th«ng sè nµy cã liªn quan ®Õn c¬ së kinh tÕ vÒ hîp thÓ
giai cÊp cña lµng ViÖt cæ truyÒn. Chóng, tÊt nhiªn, kh«ng ph¶i
lµ nh÷ng h×nh thøc tæ chøc, nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c nhau cña c¬
cÊu tæ chøc. Tuy nhiªn, nhö ®· nãi trªn, chØ cã thÓ hiÓu ®öîc c¬
cÊu tæ chøc “trong mèi quan hÖ biÖn chøng víi c¬ së kinh tÕ vµ
hîp thÓ giai cÊp”. Hai nÒn t¶ng Êy, ®Ó t×m hiÓu lµng ViÖt cæ
232
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
truyÒn, thùc ra, ®· ®öîc böíc ®Çu biÕt ®Õn, ®Æc biÖt lµ qua
nh÷ng tµi liÖu vµ sè liÖu rót ra tõ cuéc C¶i c¸ch ruéng ®Êt ®·
thµnh c«ng c¸ch ®©y h¬n hai mö¬i n¨m, vµ qua nh÷ng c«ng
tr×nh gÇn ®©y h¬n vÒ th«ng sö ViÖt Nam thêi gäi lµ “phong
kiÕn”. MÆc dÇu nh÷ng d÷ kiÖn do c¸c tµi liÖu vµ c«ng tr×nh nãi
trªn cung cÊp cßn xa møc hoµn chØnh, cßn chøa qu¸ nhiÒu vïng
tranh tèi tranh s¸ng, c¸c nhµ chÝnh trÞ vµ chuyªn viªn vÒ cæ sö
còng ®· tõ ®Êy läc ra ®öîc mét sè nhËn xÐt c¬ b¶n. H·y ghi l¹i
®©y Ýt nhÊt lµ ba ®iÒu cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn c¬ cÊu cña lµng
ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé.
1. ChÕ ®é ruéng ®Êt tö, vµ sù tån t¹i cña c«ng ®iÒn
c«ng thæ
Ruéng ®Êt cña lµng, vèn lµ c«ng h÷u, nhö chóng ta cã
quyÒn gi¶ thiÕt, ®· tr¶i qua mét qu¸ tr×nh tö h÷u hãa l©u dµi.
Qu¸ tr×nh nµy më mµn tõ bao giê, vµ diÔn ra döíi nh÷ng h×nh
thøc cô thÓ nµo? Kh«ng râ. VÒ mÆt nµy, biªn niªn sö cña ta còng
kh¸ m¬ hå. C¨n cø vµo lêi gi¶ng cña c¸c chuyªn viªn vÒ cæ sö
(xem Phô lôc I), t«i xin ghi l¹i sau ®©y mét sè mèc nèi tiÕp nhau
®¸nh dÊu qu¸ tr×nh nãi trªn:
- ThÕ kû XII: Vua Lý ThÇn T«ng quy ®Þnh mét sè thÓ thøc
ph¸p lý vÒ viÖc mua b¸n ruéng ®Êt gi÷a tö nh©n vµ tö nh©n.
§iÒu ®ã chøng tá r»ng, tõ tröíc ®Êy, ®· cã ruéng ®Êt tö (h¼n
chöa nhiÒu) vµ hiÖn töîng mua b¸n ruéng tö;
ThÕ kû XIII: Vua TrÇn Th¸i T«ng, kh«ng râ v× lý do g×, b¸n
mét sè “quan ®iÒn” (mµ cã nhµ sö häc hiÓu lµ ruéng c«ng cña
lµng) cho tö nh©n;
- §Çu thÕ kû XV: §Ó phôc håi n«ng nghiÖp sau chiÕn tranh
gi¶i phãng d©n téc, vua Lª Th¸i Tæ cho nhËp ruéng hoang v¾ng
chñ vµo ruéng c«ng cña lµng (“quan ®iÒn”). ThÕ lµ mét sè ruéng
233
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
®Êt tö ®öîc c«ng h÷u hãa trë l¹i;
- Tõ cuèi thÕ kû XV ®Õn cuèi thÕ kû XVIII: Ba thÕ kû nµy
®öîc ®¸nh dÊu, qua biªn niªn sö, bëi hiÖn töîng mµ c¸c nhµ viÕt
sö xöa cø gäi mét c¸ch chung chung lµ “biÕn c«ng vi tö”;
- GÇn gi÷a thÕ kû XVIII: LÇn ®Çu tiªn, mét nhµ nöíc trªn
®Êt miÒn B¾c nöíc ta (trong tröêng hîp nµy, lµ chÝnh quyÒn
cña chóa TrÞnh) ®¸nh thuÕ ruéng tö. §Õn lóc nµy, tØ lÖ mµ ruéng
®Êt tö chiÕm trªn toµn bé diÖn tÝch canh t¸c h¼n ®· ®¹t ®Õn mét
møc kh¸ cao, khiÕn triÒu ®×nh nhËn thÊy r»ng, nÕu tiÕp tôc
kh«ng ®¸nh thuÕ vµo ruéng ®Êt tö, th× c«ng quü sÏ rÊt thiÖt thßi;
- §Çu thÕ kû XIX: Nh÷ng §Þa b¹ Gia Long (ra ®êi döíi
triÒu vua NguyÔn ®Çu tiªn), mµ mét sè Ýt cßn ®Õn tay ta h«m
nay, cho thÊy r»ng sè löîng ruéng ®Êt tö t¹i tõng x· ë ®ång
b»ng vµ trung du B¾c Bé, ®Õn lóc bÊy giê, ®· ¸t h¼n sè löîng
ruéng c«ng. RÊt tiÕc r»ng chöa cã mét c«ng tr×nh nµo s¬ kÕt
nh÷ng sè liÖu do c¸c v¨n b¶n nãi trªn cung cÊp. Dï sao, öu thÕ
cña ruéng ®Êt tö vµo thêi Êy Ýt nhÊt còng ®öîc nãi lªn qua sù
kiÖn sau ®©y: Minh MÖnh, vua thø hai triÒu NguyÔn, ®· cã lóc
®Þnh gi¶i quyÕt nh÷ng m©u thuÉn x· héi trong n«ng th«n b»ng
c¸ch biÕn mét sè ruéng tö trë l¹i thµnh ruéng c«ng.
Qu¸ tr×nh ®öîc ®¸nh dÊu b»ng nh÷ng mèc võa nªu trªn,
nhö vËy, ®· diÔn ra qua h¬n s¸u thÕ kû. §ã lµ chöa tÝnh ®Õn thêi
gian (cã thÓ dµi d»ng dÆc) mµ ruéng tö lÎ tÎ xuÊt hiÖn dÇn tröíc
khi cã nh÷ng quy ®Þnh cña Lý ThÇn T«ng. Vµ tÊt nhiªn, qu¸
tr×nh ®· kÐo dµi h¬n s¸u thÕ kû ®ã vÉn chöa thÓ chÊm døt víi
nh÷ng n¨m ®Çu triÒu NguyÔn, mµ, vÒ sau döíi thêi Ph¸p thuéc,
cßn ®ßi hái ®öîc ®Èy m¹nh thªm trong khung c¶nh mét thÞ
tröêng ®· ®æi míi (dï cho thÞ tröêng thuéc ®Þa chØ lµ “ga xÐp” cña
m¹ng löíi trao ®æi tö b¶n chñ nghÜa). DiÔn biÕn hÕt søc chËm
234
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
ch¹p cña qu¸ tr×nh “biÕn c«ng vi tö” ¾t h¼n b¾t nguån tõ nhiÒu
nguyªn nh©n kinh tÕ - x· héi, mµ råi ®©y c¸c nhµ nghiªn cøu cæ
sö sÏ dÇn dÇn bãc ra cho chóng ta thÊy. Riªng ®èi víi t«i, mét
trong nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh cã thÓ lµ sù v¾ng mÆt cña
nguån bu«n b¸n n¨ng ®éng, ®Æc biÖt lµ mét luång ngo¹i thö¬ng
thöêng xuyªn. Nhöng ®Êy l¹i lµ chuyÖn kh¸c.
Giê ®©y, ®iÒu ®¸ng löu ý h¬n, ®èi víi c©u chuyÖn ®ang bµn,
lµ: bªn c¹nh ruéng ®Êt tö, m·i ®Õn rÊt gÇn ®©y, ngay tröíc cuéc
C¶i c¸ch ruéng ®Êt håi 1953- 1956, lµng nµo còng cßn l¹i mét sè
ruéng ®Êt c«ng, nhiÒu Ýt tïy ®Þa phö¬ng, tïy tröêng hîp cô thÓ,
nhöng kh«ng lµng nµo kh«ng cã. Sau ®©y lµ mét thèng kª tæng
qu¸t rót ra tõ cuéc ®iÒu tra håi cè do ñy ban C¶i c¸ch ruéng ®Êt
trung ö¬ng tiÕn hµnh vµo n¨m 1953 t¹i 3.653 x· ë miÒn B¾c
ViÖt Nam, vÒ t×nh h×nh ph©n bè ruéng ®Êt gi÷a c¸c thµnh phÇn
x· héi kh¸c nhau tröíc ngµy bïng næ C¸ch m¹ng th¸ng T¸m
235
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
1945.
BiÓu I(12)
Tõ thèng kª trªn, ta h·y t¹m thêi läc ra mét sè liÖu th«i:
ruéng ®Êt c«ng (“b¸n c«ng b¸n tö”)(13) chØ chiÕm 25% cña tæng
diÖn tÝch canh t¸c. KÓ ra, vÒ kho¶n nµy, vµ còng trong thêi gian
Êy, b¸o chÝ cßn lÎ tÎ ®öa ra nh÷ng con sè kh¸c kh«ng khíp víi tû
lÖ trªn, thËm chÝ rÊt xa tû lÖ trªn (5%; 4,1%...). Kh«ng cã g× l¹:
®Êy lµ nh÷ng sè liÖu håi cè; ®· thÕ, chóng l¹i ®öîc ®óc tõ nh÷ng
cuéc ®iÒu tra tiÕn hµnh t¹i nhiÒu vïng kh¸c nhau. Dï sao, ®iÒu
cã thÓ ghi nhËn, nhö mét hiÖn töîng kh¸ch quan, lµ tû lÖ thÊp
hay tö¬ng ®èi thÊp cña ruéng ®Êt c«ng. TÝnh c«ng h÷u cña toµn
bé ®Êt ®ai canh t¸c lµ ®Æc tröng sè mét cña c¸i c«ng x· n«ng th«n
xöa mµ c¸c nhµ kinh ®iÓn thöêng nh¾c ®Õn. Víi lµng ViÖt cæ
truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, chóng ta kh«ng thÓ nu«i
¶o töëng gÆp l¹i c¸i c«ng x· Êy, mµ, tr¸i l¹i, ®øng tröíc mét x·
héi n«ng th«n trong ®ã quyÒn tö h÷u vÒ ®Êt ®ai canh t¸c ®· ®öîc
x¸c lËp qua mét qu¸ tr×nh l©u dµi. Nhö vËy, nÕu nhö c¬ cÊu tæ
chøc cña lµng x· ViÖt cæ truyÒn cßn dïng mét sè nÐt “d©n chñ”
nµo ®ã, kÓ c¶ trong sinh ho¹t chÝnh trÞ, th× còng khã lßng mµ gi¶i
thÝch chóng thuÇn b»ng dÊu tÝch ®Ëm ®µ cña c«ng x· n«ng th«n
xöa.
2. Sù ph©n hãa giai cÊp
Còng víi qu¸ tr×nh tö h÷u hãa ruéng ®Êt, tÇng líp ®Þa chñ
xuÊt hiÖn, lín m¹nh lªn, tù x¸c lËp dÇn thµnh giai cÊp, thay thÕ
c¸c vö¬ng hÇu n¾m th¸i Êp lín thêi Lý - TrÇn ë vÞ trÝ nÒn mãng
x· héi cña tËp ®oµn l·nh ®¹o nhµ nöíc qu©n chñ: m·i ®Õn tröíc
cuéc C¶i c¸ch ruéng ®Êt cña thêi hiÖn ®¹i (1953 - 1956), giai cÊp
nµy vÉn tån t¹i gi÷a lµng x· ViÖt víi tö c¸ch chñ nh©n kinh tÕ
236
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
cña x· héi n«ng th«n. §Æc tÝnh cña nã, nhö ®· lé râ qua C¶i c¸ch
ruéng ®Êt, kh«ng chØ lµ diÖn tÝch chiÕm h÷u cña tõng hé, mµ
tröíc hÕt lµ phö¬ng thøc khai th¸c ruéng ®Êt. Vµ c¶ hÖ qu¶ cña
phö¬ng thøc Êy, tøc quan hÖ gi÷a ngöêi vµ ngöêi ®· h×nh thµnh
trong khung khai th¸c nãi trªn. Vèn chiÕm h÷u nhiÒu diÖn tÝch
canh t¸c h¬n, so víi tõng hé thuéc c¸c thµnh phÇn x· héi kh¸c
trong cïng lµng x· (tÝnh theo b×nh qu©n nh©n khÈu), mçi hé ®Þa
chñ kh«ng chñ yÕu khai th¸c ruéng ®Êt thuéc quyÒn tö h÷u cña
m×nh b»ng c¸ch trùc tiÕp lao ®éng, mµ tröíc hÕt th«ng qua h×nh
thøc ph¸t canh cña ®Þa chñ, tøc t¸ ®iÒn, trªn vïng ®ång b»ng vµ
trung du B¾c Bé, chñ yÕu lµ bÇn n«ng, tÇng líp ngöêi mµ quyÒn
tö h÷u qu¸ h¹n hÑp ®èi víi ruéng ®Êt, kh«ng thÓ ®¶m b¶o cho
tõng hé mét cuéc sèng t¹m no ®ñ, buéc lßng ph¶i lÜnh canh cña
ngöêi chñ ruéng. BÇn n«ng bÞ rµng buéc vµo ®Þa chñ bëi ®Þa t«,
mµ h×nh thøc phæ biÕn trong n«ng th«n cæ truyÒn B¾c Bé: lµ “t«
rÏ”, mét lo¹i ®Þa t« hiÖn vËt qua ®ã chñ ruéng vµ t¸ ®iÒn chia
nhau hoa lîi cña m¶nh ruéng ph¸t canh theo mét tû lÖ ®öîc tËp
qu¸n ®Þa phö¬ng Ên ®Þnh s½n (thöêng mçi bªn lÊy mét nöa: “t«
rÏ ®«i”).
Quan hÖ ®Þa chñ, bÇn n«ng hay ph¸t canh - lÜnh canh víi
®Þa t« lµm dÊu nèi gi÷a hai vÕ, lµ quan hÖ kinh tÕ - x· héi chÝnh,
t«i muèn nãi lµ ®öêng viÒn ph¸c nªn diÖn m¹o c¬ b¶n cña x· héi
cæ truyÒn ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé. MÆc dÇu nhö
vËy, nã kh«ng lo¹i trõ khái ®êi sèng mét sè quan hÖ kh¸c gi÷a
ngöêi vµ ngöêi trªn b×nh diÖn kinh tÕ: gi÷a phó n«ng vµ cè
n«ng; gi÷a trung n«ng víi nhau; gi÷a trung n«ng vµ mäi thµnh
phÇn x· héi kh¸c. Vèn cã d«i ra Ýt nhiÒu ruéng ®Êt ngoµi diÖn
tÝch trùc canh cña m×nh, tõng hé phó n«ng ph¶i viÖn ®Õn søc lao
®éng lµm thuª. Cung cÊp søc lao ®éng nµy cho c¸c hé phó n«ng
237
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
lµ tÇng líp cè n«ng, gåm nh÷ng ngöêi hÇu nhö “kh«ng m¶nh ®Êt
c¾m dïi”, do ®ã mµ “khè r¸ch ¸o «m”, ®· thÕ l¹i thöêng thuéc
diÖn “tø c« v« th©n”, kh«ng hä hµng lµm n¬i nö¬ng tùa. Chen
vµo gi÷a hai ®èi cùc cña tõng mèi quan hÖ, ®Þa chñ vµ bÇn n«ng,
gi÷a phó n«ng vµ cè n«ng, lµ tÇng líp trung n«ng kh¸ ®«ng ®¶o,
mµ thµnh viªn lµ nh÷ng hé sèng b»ng søc lao ®éng cña b¶n th©n
triÓn khai trªn ruéng ®Êt thuéc quyÒn tö h÷u cña chÝnh quan hÖ
gi÷a tõng hé trung n«ng vµ c¸c hé kh¸c trong lµng, trong xãm,
dï thuéc thµnh phÇn x· héi nµo, trªn c¬ b¶n, chØ cã thÓ lµ quan
hÖ céng cö, vµ tö¬ng trî khi cÇn thiÕt.
KÓ ra, nh÷ng nÐt “ký häa” trªn ®©y vÒ ®Æc thï cña tõng
giai cÊp hay tÇng líp trong x· héi n«ng th«n cæ truyÒn ë ®ång
b»ng vµ trung du B¾c Bé còng cÇn ®öîc bæ sung cho ®Çy ®ñ s¾c
®é h¬n. §Þa chñ lÊy ®Þa t« lµm nguån sèng chÝnh, nhöng còng
thöêng thuª möín nh©n c«ng. Phó n«ng bãc lét søc lao ®éng cña
ngöêi lµm thuª, nhöng Ýt nhiÒu còng ph¸t canh thu t«. Ngöîc
l¹i, c¶ phó n«ng lÉn ®a sè ®Þa chñ nhá, dï chñ yÕu sèng b»ng bãc
lét, vÉn dµnh mét phÇn cña diÖn tÝch chiÕm h÷u ®Ó trùc canh.
Trung n«ng kh«ng bãc lét ai, vµ kh«ng bÞ ai bãc lét, nhöng th¶ng
hoÆc còng ph¸t canh vµ thuª nh©n c«ng, ®Æc biÖt vµo nh÷ng lóc
neo tóng søc lao ®éng. BÇn n«ng quanh n¨m cµy rÏ cho ®Þa chñ,
nhöng gÆp lóc n«ng nhµn, còng cã thÓ v¸c cuèc ®i lµm thuª vµi
buæi... Lîi dông ®êi sèng thiÕu thèn cña ®a sè hé n«ng d©n lao
®éng, nh÷ng ®Þa chñ s½n tiÒn mÆt vµ thãc g¹o thÆng dö nhÊt cßn
lµm giµu thªm b»ng c¸ch cho vay nÆng l·i. Tãm l¹i, chóng ta
®øng tröíc mét x· héi n«ng th«n ®Ých thùc, ®· ph©n hãa giai cÊp,
trong ®ã ®· xuÊt hiÖn nhiÒu h×nh thøc bãc lét, dï cho, trªn thùc
tiÔn, ranh giíi gi÷a c¸c giai cÊp, c¸c tÇng líp x· héi cã phÇn nhße
ra, mµ nguyªn nh©n lµ quyÒn tö h÷u ®èi víi ®Êt ®ai canh t¸c.
238
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
Nhöng ®iÒu ®ã, ta sÏ bµn sau.
Dï sao, còng v× lý do Êy mµ ngöêi n«ng d©n sèng trong
lµng x· xöa kia kh«ng hÒ ph©n biÖt c¸c thµnh phÇn x· héi mét
c¸ch rµnh rät nhö trªn c¸c biÓu thèng kª cô thÓ cña tõng hé
chung sèng víi hä trong ngâ, trong xãm, trong lµng. Nhöng, vÒ
mÆt ph©n lo¹i, döíi m¾t hä, gi÷a hai cùc dÔ nhËn cña x· héi
n«ng th«n - mét nhóm nhá vµi “«ng bµ”, “«ng ch¸nh”, vµ mét sè
®«ng h¬n nh÷ng ngöêi “kh«ng m¶nh ®Êt c¾m dïi” - , lµ c¶ mét
phæ réng gåm bao th©n phËn kinh tÕ ch¼ng kh¸c nhau lµ mÊy
mµ tù ph©n khái nhau chØ b»ng s¾c ®é. Tuy nhiªn, còng kh«ng
thÓ v× vËy mµ nãi, nhö mét sè t¸c gi¶ nöíc ngoµi, r»ng viÖc ph©n
®Þnh thµnh phÇn giai cÊp trong n«ng th«n ViÖt Nam, håi C¶i
c¸ch ruéng ®Êt, kh«ng xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn x· héi kinh tÕ, mµ
chØ nh»m tháa m·n häc thuyÕt ®Êu tranh giai cÊp. Ph¶i ch¨ng
ngöêi tr¸ch cø ®· bÞ ¸m ¶nh bëi diÖn tÝch chiÕm h÷u h¹n hÑp cña
tõng hé thuéc c¸c thµnh phÇn bÞ quy lµ bãc lét, mµ kh«ng quan
t©m ®óng møc ®Õn then chèt cña vÊn ®Ò, phö¬ng thøc khai th¸c
®Êt ®ai?
3. Mét x· héi tiÓu n«ng
§Ó cã mét ý niÖm vÒ diÖn chiÕm h÷u ruéng ®Êt tö cña tõng
thµnh phÇn x· héi trong n«ng th«n cæ truyÒn ViÖt B¾c Bé, ngoµi
biÓu thèng kª sè I ra, chóng ta cã thÓ tham kh¶o thªm nh÷ng sè
239
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
liÖu sau ®©y. Còng nhö biÓu sè I, c¸c biÓu sè II(14) vµ sè III(15)
®Òu ®öîc thiÕt lËp trªn c¬ së nh÷ng cuéc ®iÒu tra håi cè tiÕn
hµnh håi C¶i c¸ch ruéng ®Êt, vµ ®Òu ph¶n ¸nh t×nh h×nh ®ªm
tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945.
BiÓu II
BÞ chó: BiÓu nµy ®öîc thiÕt lËp trªn c¬ së nh÷ng sè liÖu thu thËp
®öîc qua mét cuéc ®iÒu tra håi cè tiÕn hµnh trong C¶i c¸ch ruéng ®Êt
t¹i 68 x· ë B¾c ViÖt Nam.
biÓu III
BÞ chó: BiÓu nµy ®öîc thiÕt lËp trªn c¬ së nh÷ng sè liÖu thu thËp
®öîc qua mét cuéc ®iÒu tra håi cè tiÕn hµnh trong C¶i c¸ch ruéng ®Êt
t¹i 39 x· vµ 31 th«n ë B¾c ViÖt Nam.
MÆc dÇu mçi biÓu mang mét tÝnh chÊt riªng, v× nh»m mét
môc ®Ých kh¸c víi môc ®Ých cña c¸c biÓu kia, c¶ ba biÓu (I, II,
III) ®Òu héi tô víi nhau ®Ó Ýt nhiÒu minh häa cho tÝnh chÊt ph©n
t¸n cña quyÒn tö h÷u ®èi víi ruéng ®Êt ë ®ång b»ng vµ trung du
B¾c Bé. §iÓn h×nh vÒ mÆt nµy, trong thêi Ph¸p thuéc, lµ tØnh
B¾c Ninh cò (nay lµ mét phÇn cña tØnh Hµ B¾c). T¹i ®Êy, gi÷a
lóc cuéc C¶i c¸ch ruéng ®Êt ®ang ®öîc tiÕn hµnh, t«i tõng gÆp
mét ®Þa chñ mµ quyÒn tö h÷u ®èi víi tö liÖu s¶n xuÊt n«ng
nghiÖp chØ trïm lªn kh«ng ®Çy n¨m mÉu B¾c Bé ruéng ®Êt, víi
240
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
“mét ch©n tr©u” (tøc mét phÇn tö con tr©u, v× y chung tr©u víi
mét vµi hé lèi xãm). §©y ®©u ph¶i lµ mét tröêng hîp qu¸ ®Æc
biÖt: cø xÐt sè löîng vµ tØ lÖ c¸c hé ®Þa chñ cïng lo¹i Êy trªn biÓu
II th× râ. Tãm l¹i, v× nhiÒu lý do - mµ chöa mét nhµ nghiªn cøu
nµo ®Æt vÊn ®Ò phanh phui cho thËt kü - trong ®ã cã thÓ kÓ ®Õn
tÝnh chÊt c¾t vôn g¾n víi phö¬ng thøc trång lóa nöíc, råi th× Ýt
nhiÒu truyÒn thèng c«ng x·, phÇn nµo ®ã c¶ ¸p lùc d©n sè cµng
vÒ sau cµng ®Ì lªn ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé..., nhöng cã lÏ
tröíc hÕt do v× tèc ®é chËm ch¹p ®¸nh dÊu qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn
cña ®Êt ®ai canh t¸c tõ c«ng sang tö nhö ®· nªu trªn kia, mµ
quyÒn tö h÷u vÒ ruéng ®Êt ë ®©y cø vôn ra nhö thÕ. Nhö vËy,
trong tõng lµng mét, ®Þa chñ lín (chiÕm h÷u tõ 50 mÉu B¾c Bé
trë lªn) kh«ng nhiÒu, l¾m khi v¾ng mÆt h¼n, ®Þa chñ nhá (chiÕm
h÷u tõ 20 mÉu B¾c Bé trë xuèng, cho ®Õn 5 mÉu), cïng víi trung
n«ng, ®Æc biÖt trung n«ng líp trªn (t«i muèn nãi nh÷ng hé trung
n«ng kh¸ gi¶, tröíc hÕt, v× ®ñ diÖn tÝch ®Ó tù canh nu«i th©n),
häp thµnh mét bé phËn d©n cö kh¸ ®«ng ®¶o vµ rÊt n¨ng ®éng
vÒ mäi mÆt. C¸c biÓu sè II vµ sè III, tuy chØ míi cung cÊp ®öîc
mét vµi sè liÖu cã gi¸ trÞ chØ sè (indicateurs) th«i, nhöng trong
mét chõng mùc nhÊt ®Þnh, cã nãi lªn ®iÒu ®ã.
Víi t×nh h×nh nãi trªn vÒ quyÒn tö h÷u vÒ ruéng ®Êt ë ®ång
b»ng vµ trung du B¾c Bé, mÆc cho hiÖn töîng ph©n hãa giai cÊp
g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh tö h÷u hãa c«ng ®iÒn c«ng thæ, chóng ta
vÉn ®øng tröíc mét x· héi tiÓu n«ng ®óng víi tªn gäi cña nã,
trong ®ã diÖn chiÕm h÷u cña ®a sè ®Þa chñ kh«ng ®ö¬ng næi sù
so s¸nh víi ®iÒn s¶n cña tõng chñ tr¹i (fermier, farmaer) th«ng
thöêng ë ¢u - Mü.
Mét ®Æc ®iÓm ®¸ng löu ý cña c¸i x· héi tiÓu n«ng nµy:
ngöêi ViÖt vÉn cã tËp qu¸n chia ruéng ®Êt tö cho con trai, kh«ng
chØ cho con c¶, mµ c¶ cho c¸c con thø, diÖn tÝch chiÕm h÷u tö
241
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
nh©n cø vôn ra sau nh÷ng lÇn thõa kÕ: diÖn tÝch tö h÷u cµng
thu hÑp, ngöêi chiÕm h÷u cµng dÔ ph¸ s¶n, ph¶i b¸n hay cÇm cè
ruéng ®Êt ®i. Víi quyÒn tù do mua b¸n tö liÖu s¶n xuÊt trong
chÕ ®é tö h÷u ruéng ®Êt tö dÔ dµng bÞ chuyÓn dÞch tõ tay gia
®×nh nµy qua tay gia ®×nh kia, mµ chØ trong vßng vµi thÕ hÖ.
Ph©n t¸n - tËp trung - ph©n t¸n... §ã lµ qui luËt biÕn chuyÓn cña
ruéng ®Êt tö ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, döíi chÕ ®é cò.
C©u nãi ®Çu miÖng cña n«ng d©n “kh«ng ai giµu ba hä, kh«ng ai
khã ba ®êi” lµ thÕ.
Tãm l¹i, tõng lµng ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du
B¾c Bé, cã thÓ nãi nãi lµ mét “biÓn” tiÓu n«ng tö h÷u, trong ®ã
tõng hé n«ng d©n tù do, dï thuéc giai cÊp hay thµnh phÇn x· héi
nµo, vÉn lµ mét tÕ bµo kinh tÕ ®éc lËp, víi “lý töëng” vö¬n lªn
riªng rÏ cña nã. Vö¬n lªn vÒ mÆt kinh tÕ, ®· ®µnh. Nh÷ng hé
nghÌo nhÊt vö¬n lªn ®Ó cã mét “gia s¶n”: chót Ýt ruéng tö, vµ mét
m¶nh thæ cö víi mét ng«i nhµ. Nh÷ng hé kh¸ h¬n vö¬n lªn ®Ó
më réng thªm gia s¶n: thªm ruéng ®Êt tö, vµ cã “nhµ ngãi c©y
mÝt”... Vö¬n lªn c¶ vÒ mÆt x· héi n÷a, v× râ rµng, cho dï cã lµ
mét tiÓu thÕ giíi, víi lòy tre vµ ch©n trêi riªng cña nã, th× lµng
ViÖt cæ truyÒn còng ®· bÞ tÝch hîp tõ l©u ®êi råi vµo thang t«n ti
cña mét nhµ nöíc qu©n chñ trung ö¬ng tËp quyÒn. §Ó thÊy cho
hÕt tÝnh dai d¼ng cña søc vö¬n lªn Êy, cã lÏ còng cÇn nh¾c l¹i
quan niÖm vÒ thêi gian cña ngöêi n«ng d©n sèng trong mét x·
héi tröíc c«ng nghiÖp, ®· thÕ l¹i kh«ng chÞu nh÷ng t¸c ®éng bÊt
ngê hµng ngµy cña mét thÞ tröêng thùc sù n¨ng ®éng: trong vßng
quay ®Òu ®Òu vµ khÐp kÝn cña “bèn mïa, xu©n l¹i, thu qua” tõng
ngöêi cã c¶ cuéc ®êi ®Ó thùc hiÖn “lý töëng” riªng rÏ cña m×nh;
h¬n thÕ n÷a, cã thÓ göi g¾m kú väng cña m×nh cho c¸c thÕ hÖ con
ch¸u vÒ sau.
TÊt c¶ t×nh h×nh kÓ trªn buéc chóng ta ph¶i dõng l¹i trong
242
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
chèc l¸t tröíc trung n«ng vµ ®Þa chñ nhá, hai mÉu ngöêi ®iÓn
h×nh cña x· héi tiÓu n«ng. VÒ mÆt tiÓu sö kinh tÕ, ngöêi trung
n«ng, kÓ c¶ trung n«ng líp trªn, chöa quªn ®öîc tiÒn kiÕp bÇn
cè n«ng cña gia ®×nh m×nh. Nhöng, vÒ mÆt ý thøc x· héi, ngöêi
trung n«ng, nhÊt lµ trung n«ng líp trªn, vö¬n mét c¸ch cã hÖ
thèng lªn ®Þa vÞ kinh tÕ cña phó n«ng vµ ®Þa chñ, mét ®Þa vÞ mµ
ngöêi trong cuéc c¶m thÊy kh«ng qu¸ xa tÇm tay cña m×nh. VÞ
trÝ trung gian Êy khiÕn ngöêi trung n«ng dÔ tiÕp xóc víi tÊt c¶
nh÷ng tÇng líp trªn, lÉn tÇng líp döíi. MÆt kh¸c, tuyÖt ®¹i ®a
sè ®Þa chñ trong tõng lµng x·, nhö ta ®· biÕt, vèn lµ ®Þa chñ nhá,
tröêng hîp mét b¸ hé mµ diÖn tÝch chiÕm h÷u qu¸ lín, cho phÐp
ph¸t huy ¶nh höëng c¸ nh©n ®Õn møc lÊn ¸t uy thÕ cña c¸c ®Þa
chñ kh¸c cïng lµng x·, lµ tröêng hîp hiÕm. Gi÷a ®Þa chñ nhá víi
nhau, vÉn x¶y ra kh«ng thiÕu g× m©u thuÉn, nhöng thöêng lµ
m©u thuÉn lÆt vÆt, ©m thÇm vµ kÐo dµi, khiÕn hä cã thÓ sèng
chung lµng, chung xãm trong thÕ “b»ng mÆt, kh«ng b»ng lßng”
bÒ ngoµi th× xëi lëi, nhöng bªn trong l¹i gÇm ghÌ lÉn nhau, cho
®Õn khi nhiÒu m©u thuÉn nhá tÝch tô l¹i, lµm bïng næ mét m©u
thuÉn lín, ®Çu mèi cña nh÷ng vô kiÖn cã khi d©y döa tõ n¨m
nµy qua n¨m kh¸c. C¸c m©u thuÉn nhá, lín Êy lµ nh÷ng kÏ hë,
qua ®ã mét sè trung n«ng líp trªn n¨ng ®éng nhÊt l¸ch mòi dao
cña hä vµo, cã thÓ ®Ó kiÕm lêi (vÝ nhö mua l¹i b»ng gi¸ tö¬ng ®èi
hêi nh÷ng ruéng ®Êt nµo mµ ®Þa chñ b¸n ra ®Ó ®ñ tiÒn theo
kiÖn), nhöng chñ yÕu lµ ®Ó tù n©ng cao uy thÕ tröíc mÆt d©n
lµng. Kh«ng cã g× l¹, nÕu ®a sè “thÇy dïi” trong n«ng th«n B¾c
Bé tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 lµ trung n«ng líp trªn, mµ
nÐt ®Æc biÖt nhÊt trªn diÖn m¹o vµ trong øng xö ®· ®öîc ng«n
ng÷ b×nh d©n ®óc kÕt l¹i döíi mét h×nh thøc c« ®äng: “®©m bÞ
thãc, chäc bÞ g¹o”. Råi ®©y chóng ta sÏ cßn thÊy r»ng tuyÖt ®¹i
®a sè ®¹i diÖn cña chÝnh quyÒn qu©n chñ ë cÊp lµng x· còng lµ
trung n«ng, ®Æc biÖt trung n«ng líp trªn. §iÒu nµy ®· ®öîc x¸c
243
- Xem thêm -