Tài liệu Vận dụng phương pháp dạy học theo dự án phần hóa học hữu cơ lớp 9

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC NGUYỄN THỊ THU DỊU VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC THEO DỰ ÁN PHẦN HÓA HỌC HỮU CƠ LỚP 9 LUẬN VĂN THẠC SỸ SƯ PHẠM HÓA HỌC HÀ NỘI – 2014 i ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC NGUYỄN THỊ THU DỊU VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC THEO DỰ ÁN PHẦN HÓA HỌC HỮU CƠ LỚP 9 LUẬN VĂN THẠC SỸ SƯ PHẠM HÓA HỌC Chuyên ngành: LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC (BỘ MÔN HÓA HỌC) Mã số: 60 14 01 11 Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Nguyễn Xuân Trường HÀ NỘI – 2014 ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành đề tài: “Vận dụng phương pháp dạy học theo dự án phần Hóa học hữu cơ lớp 9”, tôi đã nhận được sự động viên, giúp đỡ nhiệt tình của thầy cô, gia đình, bạn bè. Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới: - Ban giám hiệu, các cán bộ quản lý trường Đại học Giáo dục – Đại học Quốc gia Hà Nội cùng toàn thể các thầy cô giáo đã tham gia giảng dạy, giúp đỡ tôi trưởng thành trong quá trình học tập tại trường, đã tạo mọi điều kiện thuận lợi giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn. - PGS.TS Nguyễn Xuân Trường đã hướng dẫn nhiệt tình, sửa bản thảo, bổ sung, góp ý kiến, tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành đề tài. - Ban Giám Hiệu, các thầy cô giáo và các em học sinh trường THCS Lý Tự Trọng và THCS Nam Toàn tỉnh Nam Định đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong thời gian thực nghiệm sư phạm tại trường. - Gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã quan tâm giúp đỡ, động viên tôi trong suốt quá trình làm đề tài. Hà Nội, tháng 11 năm 2014 Tác giả Nguyễn Thị Thu Dịu i DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT CNTT&TT Công nghệ thông tin và truyền thông DHTDA Dạy học theo dự án ĐC Đối chứng GD – ĐT Giáo dục – Đào tạo GV Giáo viên HS Học sinh LĐTD Lược đồ tư duy PPDH Phương pháp dạy học PTHH Phương trình hóa học SGK Sách giáo khoa THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông TN Thực nghiệm TNSP Thực nghiệm sư phạm ii MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ......................................................................................................... i DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ...............................................................................ii DANH MỤC BẢNG ............................................................................................. vii DANH MỤC HÌNH .............................................................................................viii MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 1 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC VẬN DỤNG DẠY HỌC THEO DỰ ÁN ................................................................................... 6 1.1. Đổi mới phương pháp dạy học ở trường THCS................................................. 6 1.1.1. Sự cần thiết phải đổi mới PPDH ................................................................... 6 1.1.2. Đổi mới phương pháp dạy học ở Việt Nam .................................................... 7 1.1.3. Đổi mới phương pháp dạy học hóa học ở trường trung học ............................ 7 1.2. Dạy – Học tích cực ........................................................................................... 8 1.2.1. Tính tích cực học tập ..................................................................................... 8 1.2.2. Phương pháp dạy học tích cực trong dạy học Hóa học ................................... 8 1.2.2.1. Khái niệm phương pháp dạy học tích cực ................................................... 8 1.2.2.2. Nét đặc trưng của PPDH tích cực ................................................................ 8 1.3. Dạy học theo dự án – Một phương pháp dạy học tích cực ................................. 9 1.3.1. Khái niệm dạy học theo dự án ........................................................................ 9 1.3.2. Đặc điểm của dạy học theo dự án................................................................... 9 1.3.3. Các hình thức dạy học của dự án.................................................................. 10 1.3.3.1. Phân loại theo nội dung ............................................................................. 10 1.3.3.2. Phân loại theo sự tham gia của người học ................................................. 11 1.3.3.3. Phân loại theo quỹ thời gian ...................................................................... 11 1.3.4. Quy trình dạy học theo dự án ....................................................................... 11 1.3.4.1. Bước 1: Lập kế hoạch ............................................................................... 12 iii 1.3.4.2. Bước 2: Thực hiện dự án ........................................................................... 13 1.3.4.3. Bước 3: Tổng hợp kết quả ......................................................................... 13 1.3.4.4. Đánh giá kết quả học tập theo dự án.......................................................... 14 1.3.4.5. Một số lưu ý khi hướng dẫn học sinh học theo dự án ................................ 15 1.3.5. Ưu điểm và hạn chế của dạy học theo dự án ................................................ 16 1.3.5.1. Ưu điểm .................................................................................................... 16 1.3.5.2. Hạn chế..................................................................................................... 17 1.3.6. Điều kiện để dạy học theo dự án trong môn Hóa học đạt hiệu quả ............... 17 1.4. Một số kĩ thuật dạy học tích cực hỗ trợ dạy học theo dự án ............................. 17 1.4.1. Khái niệm kĩ thuật dạy học .......................................................................... 17 1.4.2. Kĩ thuật khăn phủ bàn .................................................................................. 18 1.4.3. Kĩ thuật đặt câu hỏi 5W1H........................................................................... 19 1.4.4. Kĩ thuật “KWL”........................................................................................... 20 1.4.5. Lập lược đồ tư duy....................................................................................... 22 1.4.5.1. Khái niệm lược đồ tư duy.......................................................................... 22 1.4.5.2. Cơ sở khoa học ......................................................................................... 22 1.4.5.3. Sử dụng lược đồ tư duy trong dạy học....................................................... 23 1.4.5.4. Cách thiết lập LĐTD ................................................................................. 23 1.4.5.5. Một số lưu ý khi tổ chức dạy học sử dụng LĐTD...................................... 24 1.5. Thực trạng việc sử dụng kĩ thuật dạy học và phương pháp DHTDA trong dạy học Hóa học lớp 9 tỉnh Nam Định ......................................................................... 25 1.5.1. Thực trạng dạy học ở trường THCS ............................................................. 25 1.5.2. Thực trạng việc sử dụng kĩ thuật dạy học và phương pháp DHTDA trong dạy học Hóa học lớp 9 tỉnh Nam Định ......................................................................... 26 CHƯƠNG 2: VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC THEO DỰ ÁN PHẦN HÓA HỌC HỮU CƠ LỚP 9 .............................................................................. 29 iv 2.1. Phân tích nội dung, cấu trúc chương trình phần Hóa học hữu cơ lớp 9 ............ 29 2.1.1. Mục tiêu của chương ................................................................................... 29 2.1.1.1. Mục tiêu của chương 4 “Hiđrocacbon. Nhiên liệu” ................................... 29 2.1.1.2. Mục tiêu của chương 5 “Dẫn xuất của Hiđrocacbon. Polime” ................... 30 2.1.2. Nội dung kiến thức trong chương ................................................................. 31 2.2. Xây dựng các dự án học tập chương 4 “Hiđrocacbon. Nhiên liệu” và chương 5 “Dẫn xuất của Hiđrocacbon. Polime” .................................................................... 32 2.2.1. Nguyên tắc lựa chọn nội dung kiến thức để xây dựng dự án học tập phần hữu cơ Hóa học lớp 9 ................................................................................................... 32 2.2.2. Quy trình thiết kế bài dạy theo phương pháp DHTDA ................................. 33 2.2.3. Đề xuất một số dự án thực hiện trong hai chương: “Hiđrocacbon. Nhiên liệu” và “Dẫn xuất của Hiđrocacbon. Polime” ................................................................ 34 2.2.3.1. Dự án nhỏ ................................................................................................. 34 2.2.3.2. Dự án trung bình ....................................................................................... 39 2.2.4. Hướng dẫn thực hiện một số dự án trung bình.............................................. 43 2.3. Thiết kế kế hoạch bài dạy vận dụng phương pháp dạy học theo dự án ............ 59 2.3.1. Giáo án một số bài dạy................................................................................. 59 2.3.1.1. Giáo án 1 .................................................................................................. 59 2.3.1.2. Giáo án 2 .................................................................................................. 65 2.3.2. Thiết kế bộ công cụ đánh giá dùng trong dạy học theo dự án ....................... 71 2.3.2.1. Phiếu đánh giá sản phẩm dự án ................................................................. 71 2.3.2.2. Phiếu đánh giá quá trình thực hiện dự án................................................... 77 CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ...................................................... 80 3.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm .................................................. 80 3.1.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm ................................................................... 80 3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm .................................................................. 80 v 3.2. Kế hoạch thực nghiệm sư phạm ...................................................................... 80 3.2.1. Lựa chọn đối tượng thực nghiệm ................................................................. 80 3.2.1.1. Phân tích đặc điểm HS ở hai trường thực nghiệm...................................... 80 3.2.2. Thời gian thực nghiệm ................................................................................. 82 3.2.3. Chuẩn bị cho thực nghiệm sư phạm ............................................................. 82 3.2.4. Tiến hành thực nghiệm ................................................................................ 83 3.2.4.1. Tiến hành các giờ dạy ............................................................................... 83 3.2.4.2. Phương tiện trực quan ............................................................................... 83 3.2.4.3. Kiểm tra kiến thức sau thực nghiệm .......................................................... 83 3.3. Kết quả thực nghiệm sư phạm......................................................................... 83 3.3.1. Phân tích kết quả thực nghiệm sư phạm ....................................................... 83 3.3.1.1. Các tham số đặc trưng ............................................................................... 83 3.3.1.2. Kết quả thực nghiệm sư phạm ................................................................... 84 3.3.1.3. Phân tích kết quả hai bài kiểm tra.............................................................. 90 3.3.2. Đánh giá kết quả dạy học theo dự án............................................................ 92 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ........................................................................ 97 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 100 PHỤ LỤC............................................................................................................ 102 vi DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1. Bảng phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích bài kiểm tra số 1 (Trường THCS Lý Tự Trọng) ................................................................................ 84 Bảng 3.2 . Bảng phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích bài kiểm tra số 1 (Trường THCS Nam Toàn) ................................................................................... 85 Bảng 3.3. Tổng hợp phân loại HS theo kết quả điểm ............................................. 86 Bảng 3.4. Tổng hợp các tham số đặc trưng ............................................................ 87 Bảng 3.5. Bảng phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích bài kiểm tra số 2 (Trường THCS Lý Tự Trọng) ................................................................................ 87 Bảng 3.6. Bảng phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích bài kiểm tra số 2 (Trường THCS Nam Toàn) ................................................................................... 88 Bảng 3.7. Tổng hợp phân loại HS theo kết quả điểm ............................................. 89 Bảng 3.8. Tổng hợp các tham số đặc trưng ............................................................ 90 vii DANH MỤC HÌNH Hình 1. 1. Sơ đồ quy trình DHTDA ....................................................................... 12 Hình 1. 2. Sơ đồ kĩ thuật “khăn phủ bàn”............................................................... 19 Hình 1. 3. Sơ đồ câu hỏi 5W1H ............................................................................. 19 Hình 1.4. LĐTD tổng kết kiến thức về của nhóm “Chuông gió”, lớp 9A1- trường THCS Lý Tự Trọng. .............................................................................................. 25 Hình 3.1. Đồ thị biểu diễn đường lũy tích kết quả bài kiểm tra số 1 (Trường THCS Lý Tự Trọng)......................................................................................................... 85 Hình 3.2. Đồ thị biểu diễn đường lũy tích kết quả bài kiểm tra số 1 (Trường THCS Nam Toàn) ............................................................................................................ 86 Hình 3.3. Biểu đồ phân loại HS theo kết quả ......................................................... 86 Hình 3.4. Đồ thị biểu diễn đường lũy tích bài kiểm tra số 2 (Trường THCS Lý Tự Trọng) ................................................................................................................... 88 Hình 3.5. Đồ thị biểu diễn đường lũy tích bài kiểm tra số 2 (Trường THCS Nam Toàn) .............................................................................................................................. 89 Hình 3.6. Biểu đồ phân loại HS theo kết quả ......................................................... 89 viii MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Giáo dục thế kỷ 21 chịu tác động của nhiều yếu tố, trong đó phải kể đến các yếu tố như sự phát triển nhanh chóng của khoa học, kỹ thuật đặc biệt là công nghệ thông tin,…Các yếu tố tác động trên đã dẫn đến những biến đổi cơ bản như sự thay đổi của mục tiêu giáo dục, không gian giáo dục và các loại hình đào tạo, phương tiện và phương pháp dạy học và giáo dục Việt Nam không phải là ngoại lệ. Trước đòi hỏi thực tiễn của Việt Nam trên con đường hội nhập và phát triển thì đổi mới giáo dục là hết sức cần thiết. Để thực hiện Chiến lược phát triển giáo dục Việt Nam 2011-2020, tại Hội nghị Trung ương 8 khóa XI, Ban Chấp hành Trung ương đã ban hành Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04/11/2013 về Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa – hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Theo đó mục tiêu đối với giáo dục phổ thông là nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, chú trọng giáo dục lý tưởng, truyền thống, đạo đức, lối sống, ngoại ngữ, tin học, năng lực và kỹ năng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Phát triển khả năng sáng tạo, tự học, khuyến khích học tập suốt đời. Bảo đảm cho HS có trình độ Trung học cơ sở (THCS) (hết lớp 9) có tri thức phổ thông nền tảng, đáp ứng yêu cầu phân luồng mạnh sau THCS; Trung học phổ thông (THPT) phải tiếp cận nghề nghiệp và chuẩn bị cho giai đoạn học sau phổ thông có chất lượng. Trong công cuộc đổi mới toàn diện ngành giáo dục, đổi mới phương pháp dạy học có ý nghĩa quyết định, cần được triển khai ở các môn học và cấp học. Một trong những định hướng đổi mới phương pháp dạy học (PPDH) hiện nay là vận dụng các PPDH tích cực đã được các nền giáo dục tiên tiến trên thế giới áp dụng vào thực tiễn dạy học một cách hiệu quả. Đó là những PPDH hiện đại định hướng vào người học, nhằm phát huy được năng lực nhận thức, năng lực độc lập sáng tạo phát hiện và giải quyết vấn đề của người học. Hơn nữa cùng với xu thế chung của đổi mới giáo dục, dạy học hóa học cũng cần có những đổi mới nhất định về hình thức và phương pháp. Mục tiêu của đổi mới trong dạy học hóa học phổ thông không chỉ dừng lại trang bị cho HS hệ thống kiến thức hóa học cơ bản mang tính hàn lâm 1 mà còn trang bị cho HS những kiến thức hóa học hiện đại, mang tính thực tiễn cao; hình thành và phát triển cho HS kỹ năng thực hành, vận dụng kiến thức hóa học để giải quyết các vấn đề trong thực tiễn cuộc sống. Để đạt được các mục tiêu trên có lẽ không thế thiếu được vai trò của dạy học theo dự án (DHTDA). PPDH theo dự án (Project - based Learning) là phương pháp tổ chức cho học sinh (dưới sự hướng dẫn của GV) cùng nhau giải quyết không chỉ về mặt lí thuyết mà còn về mặt thực tiễn một nhiệm vụ học tập có tính chất tổng hợp, tạo điều kiện cho HS cùng và tự quyết định trong tất cả các giai đoạn học tập, kết quả là tạo ra được một sản phẩm hoạt động nhất định. Mô hình dạy học này đã mang đến một PPDH phát huy tính tích cực, cải thiện trí nhớ, kĩ năng học tập, sức sáng tạo và tạo hứng thú học tập cho HS. Hóa học là môn khoa học vừa mang tính lí thuyết vừa mang tính thực nghiệm do đó PPDH theo dự án rất phù hợp để triển khai những ưu điểm của nó mang lại cho mục tiêu phát triển của bộ môn cũng như phù hợp với Điều 28.2 Luật Giáo dục Việt Nam và có thể áp dụng được ở các trường phổ thông nước ta trong điều kiện hiện nay. Hóa học THCS nói chung và Hóa học lớp 9 nói riêng đặt cơ sở nền tảng cho HS học tập chương trình Hóa học phổ thông. Tuy vậy phải nhìn nhận một cách khách quan rằng, hiện trạng dạy và học hóa học trong nhà trường THCS hiện nay chưa thực sự thực hiện tốt mục tiêu dạy học đối với bộ môn Hóa học. Bên cạnh đó việc nghiên cứu áp dụng PPDH dự án trong dạy học hóa học phổ thông ở nước ta còn nhiều hạn chế đặc biệt là bậc THCS. Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi lựa chọn đề tài: “Vận dụng phương pháp dạy học theo dự án phần Hóa học hữu cơ lớp 9” góp phần đổi mới PPDH, hình thành phương pháp tự học, thói quen tư duy sáng tạo, hiệu quả và tăng hứng thú học tập cho HS trong học tập môn Hóa học ở trường THCS. 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu và vận dụng PPDH theo dự án trong dạy học phần Hóa học hữu cơ lớp 9 nhằm tích cực hoá hoạt động học tập của HS, góp phần nâng cao chất lượng dạy và học môn Hóa học ở trường THCS. 2 3. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu lí luận về đổi mới PPDH, các PPDH tích cực, đi sâu vào phương pháp DHTDA và một số kĩ thuật dạy học hỗ trợ dạy học dự án. - Tìm hiểu thực trạng sử dụng PPDH theo dự án ở một số trường THCS ở tỉnh Nam Định. - Nghiên cứu cấu trúc nội dung và chuẩn kiến thức, kĩ năng chương trình hóa học ở phổ thông, đặc biệt là nội dung Hóa học lớp 9. - Nghiên cứu và vận dụng PPDH theo dự án thiết kế các đề tài dự án, tổ chức hoạt động học tập thực hiện dự án các bài học phần Hóa học hữu cơ lớp 9. - Thiết kế kế hoạch bài dạy theo PPDH dự án. - Thực nghiệm sư phạm đánh giá tính phù hợp và hiệu quả của các đề xuất ở các trường THCS tại tỉnh Nam Định. 4. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 4.1. Khách thể nghiên cứu Quá trình dạy học Hóa học lớp 9 trường THCS. 4.2. Đối tượng nghiên cứu Vận dụng PPDH theo dự án trong dạy học phần hữu cơ Hóa học lớp 9, tập trung nghiên cứu hoạt động của GV và kế hoạch thực hiện của HS. 5. Phạm vi nghiên cứu - Nội dung nghiên cứu: Phần hóa học hữu cơ lớp 9. - Địa bàn nghiên cứu: Một số trường THCS tỉnh Nam Định - Thời gian: Năm học 2013 - 2014 6. Giả thuyết khoa học Vận dụng phương pháp DHTDA một cách hợp lí kết hợp với một số kĩ thuật dạy học để thiết kế các hoạt động dạy học phần Hóa học hữu cơ lớp 9 thì sẽ tích cực hóa hoạt động nhận thức của HS, tăng hứng thú học tập, góp phần nâng cao chất lượng dạy học hóa học ở trường THCS. 3 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lí luận - Tổng quan các tài liệu trong nước và ngoài nước về lí luận dạy học có liên quan đến đề tài. - Sử dụng phối hợp các phương pháp phân tích, đánh giá, tổng hợp, hệ thống hóa, khái quát hóa… trong nghiên cứu các tài liệu có liên quan tới việc đổi mới PPDH, PPDH và kĩ thuật dạy học tích cực, PPDH theo dự án. 7.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Điều tra cơ bản thực trạng việc vận dụng các PPDH tích cực, PPDH theo dự án trong dạy học Hóa học. - Quan sát quá trình dạy học, trao đổi với chuyên gia, đồng nghiệp… - Thực nghiệm sư phạm để kiểm nghiệm giả thuyết khoa học của đề tài. 7.3. Phương pháp xử lí thông tin Sử dụng phương pháp thống kê toán học trong nghiên cứu khoa học giáo dục để xử lí kết quả thực nghiệm sư phạm. 8. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Phương pháp DHTDA đã được các nước phát triển nghiên cứu xây dựng cơ sở lí luận và coi đó là PPDH quan trọng để thực hiện quan điểm dạy học lấy HS làm trung tâm. Ban đầu, phương pháp DHTDA được sử dụng trong dạy học thực hành các môn kĩ thuật, về sau được dùng trong hầu hết các môn học khác, cả các môn khoa học xã hội. Hiện nay, PPDH theo dự án được sử dụng phổ biến trong các trường phổ thông và đại học trên thế giới, đặc biệt ở những nước phát triển như Mỹ, Đức, Bỉ… Ở Việt Nam, phương pháp DHTDA còn khá mới mẻ, việc nghiên cứu phương pháp này đang được quan tâm và vận dụng thông qua các dự án bồi dưỡng GV như dự án Việt – Bỉ: Nâng cao chất lượng đào tạo, bồi dưỡng giáo viên (GV) tiểu học và THCS các tỉnh miền núi phía Bắc Việt Nam (VIE 04.019.11). Việc áp dụng PPDH theo dự án được vận dụng trong dạy học ở trường THCS nhưng ở môn Hóa học trường phổ thông chưa được nghiên cứu và vận dụng một cách tích cực. Hiện nay đã có một số luận văn thạc sĩ và bài báo nghiên cứu về PPDH theo dự án: 4 - Trần Thị Thu Huệ (2010), Dạy học theo góc, theo dự án, theo hợp đồng trong dạy học Hóa học ở trường THPT, Tạp chí Giáo dục số 243, tr 51. - Dương Thanh Phong (2011), Vận dụng phương pháp dạy học theo dự án trong dạy học chương Hóa học và vấn đề phát triển kinh tế, xã hội, môi trường Hóa học 12 THPT, Luận văn thạc sĩ, Đại học Sư phạm Hà Nội. - Nguyễn Thị Thanh (2011), Vận dụng phương pháp dạy học theo dự án trong dạy học phần Hóa học phi kim Hóa học 10 nâng cao, Luận văn thạc sĩ, Đại học Sư phạm Hà Nội. - Nguyễn Thị Lợi (2013), Giáo dục môi trường thông qua dạy học dự án phần phi kim Hóa học 11, Luận văn thạc sĩ, Đại học Giáo dục, Đại học Quốc gia Hà Nội. - Trần Thị Mai (2013), Vận dụng phương pháp dạy học theo dự án trong dạy học phần phi kim Hóa học 11 nâng cao, Luận văn thạc sĩ, Đại học Sư phạm Hà Nội. Như vậy cho đến nay chưa có công trình nghiên cứu nào về áp dụng phương pháp DHTDA vào dạy học phần Hóa học hữu cơ lớp 9 được công bố. 9. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và khuyến nghị, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn được trình bày theo 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc vận dụng phương pháp DHTDA Chương 2: Vận dụng phương pháp DHTDA trong dạy học phần Hóa học hữu cơ lớp 9 Chương 3: Thực nghiệm sư phạm 10. Những đóng góp mới của đề tài - Đã tổng quan cơ sở lí luận về đổi mới PPDH hóa học PPDH theo dự án. - Đề xuất nguyên tắc lựa chọn nội dung kiến thức có thể sử dụng để xây dựng dự án học tập phần Hóa học hữu cơ lớp 9. - Đề xuất hệ thống đề tài dự án sử dụng trong dạy học phần Hóa học hữu cơ lớp 9. - Xác định quy trình thiết kế bài dạy theo phương pháp DHTDA. - Vận dụng thiết kế một số kế hoạch bài dạy có sử dụng PPDH theo dự án phần Hóa học hữu cơ lớp 9. 5 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC VẬN DỤNG DẠY HỌC THEO DỰ ÁN 1.1. Đổi mới phương pháp dạy học ở trường THCS Sự cần thiết phải đổi mới PPDH [5], [6], [7] * Những đòi hỏi từ sự phát triển của xã hội Hiện nay, với sự phát triển như vũ bão của công nghệ thông tin, kiến thức không còn là tài sản riêng của trường học. Công nghệ thông tin trở thành công cụ hỗ trợ tích cực trong dạy và học, là phương tiện dạy học hiện đại, hữu ích và hiệu quả. Vì vậy HS có thể tiếp nhận thông tin từ nhiều nguồn khác nhau. Điều đó đặt ra yêu cầu cấp bách cho giáo dục là cần đổi mới cách dạy và cách học. Vậy làm thế nào để HS có thể làm chủ, tự lực chiếm lĩnh kiến thức, tích cực, chủ động, sáng tạo, có kĩ năng giải quyết các vấn đề nảy sinh trong cuộc sống? Đây thực sự là những thách thức lớn đối với ngành giáo dục nói chung, nhà trường, GV nói riêng. * Những đòi hỏi từ sự phát triển kinh tế của đất nước Sự phát triển nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa và hòa nhập quốc tế đòi hỏi nước ta cần có nguồn nhân lực có trình độ đáp ứng được yêu cầu này. Như vậy, ngành giáo dục phải không ngừng đổi mới trong đó phải quan tâm đến đổi mới PPDH để đào tạo nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế xã hội. * Những đòi hỏi khi tính đến đặc điểm tâm - sinh lí của người học Mỗi HS đều có một cách học theo sở thích riêng còn gọi là phong cách học. Có HS thích học theo cách nghiên cứu tài liệu, có HS thích học qua trải nghiệm, khám phá, thực hành,… Do vậy trong dạy học cần quan tâm đến đặc điểm tâm – sinh lí, hứng thú và phong cách học của người học, đây là yếu tố thúc đẩy sự phát triển tối đa năng lực của người học. 6 Đổi mới phương pháp dạy học ở Việt Nam Phương hướng chung để đổi mới PPDH hiện nay là: - Chuyển từ mô hình dạy học một chiều sang dạy học tương tác hai chiều. Chuyển từ xu hướng dạy học “GV làm trung tâm” sang “HS làm trung tâm”, “Dạy học trong hoạt động”, “tích cực hóa người học”. - Sử dụng các phương pháp, các kĩ thuật dạy học tích cực, tăng cường tổ chức các hoạt động học tập, tăng cường sử dụng công nghệ thông tin và các phương tiện hiện đại một cách tối ưu nhất để hỗ trợ hoạt động dạy học. - Dạy HS cách tự học, cách tìm kiếm thông tin một cách nhanh chóng, chính xác, cập nhật. Đổi mới phương pháp dạy học hóa học ở trường trung học * Một số xu hướng đổi mới PPDH hóa học ở nước ta hiện nay: - Tăng cường tính tích cực, tìm tòi sáng tạo ở người học, tiềm năng trí tuệ nói riêng và nhân cách nói chung, thích ứng năng động với thực tiễn luôn đổi mới. - Tăng cường năng lực vận dụng tri thức đã học vào cuộc sống, sản xuất luôn biến đổi. - Chuyển dần trọng tâm của PPDH từ tính chất thông báo, tái hiện đại trà chung cho cả lớp sang tính chất phân hóa – cá thể hóa cao độ, tiến lên theo nhịp độ cá nhân. - Liên kết nhiều PPDH riêng lẻ thành tổ hợp PPDH phức hợp. Liên kết PPDH với các phương tiện kĩ thuật dạy học hiện đại tạo ra các tổ hợp PPDH có dùng phương tiện kĩ thuật dạy học. - Chuyển hóa phương pháp khoa học thành PPDH đặc thù của môn học. - Đa dạng hóa các PPDH phù hợp với các cấp học, bậc học, các loại hình trường học. * Để đổi mới PPDH hóa học, GV cần: - Sử dụng các yếu tố tích cực đã có ở các PPDH hóa học như phương pháp thực nghiệm, phương pháp nêu và giải quyết vấn đề, phương pháp trực quan,… 7 - Tiếp thu có chọn lọc một số quan điểm và phương pháp tích cực trong giáo dục hiện đại của một số nước trên thế giới như dạy học kiến tạo, dạy học hợp tác theo nhóm nhỏ, dạy học lấy HS làm trung tâm, dạy học tương tác,… - Lựa chọn các phương pháp phát huy tính tích cực của HS phù hợp với mục tiêu và nội dung từng loại bài hóa học nhất định, đối tượng HS cụ thể và điều kiện của từng vùng, từng địa phương. - Phối hợp một cách hợp lí một số phương pháp khác nhau nhằm phát huy cao độ hiệu quả giờ dạy học hóa học. 1.2. Dạy – Học tích cực [1], [6], [11] Tính tích cực học tập Tính tích cực học tập nói đến những gì diễn ra bên trong người học. Quá trình học tập tích cực nói đến những hoạt động chủ động của chủ thể , về thực chất là tích cực nhận thức, đặc trưng ở khát vọng hiểu biết, cố gắng trí tuệ và nghị lực cao trong quá trình chiếm lĩnh tri thức. Tính tích cực học tập nhằm làm chuyển biến vị trí của người học từ đối tượng tiếp nhận tri thức sang chủ thể tìm kiếm tri thức, để nâng cao hiệu quả học tập. Phương pháp dạy học tích cực trong dạy học Hóa học 1.2.1.1. Khái niệm phương pháp dạy học tích cực Thuật ngữ “Phương pháp dạy và học tích cực” được dùng để chỉ những PPDH nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học, bao gồm nhiều phương pháp, hình thức, kĩ thuật cụ thể khác nhau nhằm tích cực hóa, tăng cường sự tham gia của người học, tạo điều kiện cho người học phát triển tối đa khả năng học tập, năng lực sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề. 1.2.1.2. Nét đặc trưng của PPDH tích cực Các dấu hiệu đặc trưng của PPDH tích cực là: - Dạy học thông qua tổ chức các hoạt động của HS và chú trọng rèn luyện phương pháp tự học - Tăng cường hoạt động học tập của mỗi cá nhân, phối hợp với học hợp tác 8 - Dạy học chú trọng đến hứng thú của HS, nhu cầu và lợi ích của xã hội - Dạy học coi trọng hướng dẫn tìm tòi - Kết hợp đánh giá của thầy với tự đánh giá của trò 1.3. Dạy học theo dự án – Một phương pháp dạy học tích cực [2], [4], [6], [9], [15] Thuật ngữ “dự án”, tiếng anh là “ project”, có nguồn gốc từ tiếng La tinh có nghĩa là một đề án, một dự thảo hay một kế hoạch cần được thực hiện nhằm đạt mục đích đề ra. Khái niệm dạy học theo dự án DHTDA là một hình thức dạy học, trong đó người học thực hiện một nhiệm vụ học tập phức hợp, có sự kết hợp giữa lí thuyết và thực hành, có tạo ra các sản phẩm có thể giới thiệu. Học theo dự án (project work) là hoạt động học tập nhằm tạo cơ hội cho học sinh tổng hợp kiến thức từ nhiều lĩnh vực học tập và áp dụng một cách sáng tạo vào thực tiễn cuộc sống. Đặc điểm của dạy học theo dự án DHTDA có những đặc điểm sau: - Định hướng thực tiễn: Chủ đề của dự án xuất phát từ những tình huống thực tiễn của xã hội, nghề nghiệp và cuộc sống. Nhiệm vụ của dự án cần chứa đựng những vấn đề phù hợp với trình độ và khả năng của người học. - Có ý nghĩa thực tiễn xã hội: Các dự án học tập góp phần gắn việc học tập trong nhà trường với thực tiễn đời sống xã hội. Trong những trường hợp lí tưởng, việc thực hiện các dự án có thể mang lại những tác động xã hội tích cực. - Định hướng hứng thú người học: HS được tham gia chọn đề tài, nội dung học tập phù hợp với khả năng và hứng thú cá nhân. Ngoài ra hứng thú của HS cần được tiếp tục phát triển trong quá trình thực hiện dự án. - Tính phức hợp: Nội dung dự án có sự kết hợp tri thức của nhiều lĩnh vực hoặc môn học khác nhau nhằm giải quyết một vấn đề mang tính phức hợp. 9 - Định hướng hành động: Trong quá trình thực hiện dự án có sự kết hợp giữa nghiên cứu lí thuyết và vận dụng lí thuyết vào trong hoạt động thực tiễn, thực hành. Thông qua đó kiểm tra, củng cố mở rộng hiểu biết lí thuyết cũng như rèn luyện kĩ năng hành động, kinh nghiệm thực tiễn của người học. - Tính tự lực cao của người học: Trong DHTDA, người học cần tham gia tích cực và tự lực vào các giai đoạn của quá trình dạy học. GV chủ yếu đóng vai trò tư vấn, hướng dẫn, giúp đỡ. Tuy nhiên, mức độ tự lực cần phù hợp với kinh nghiệm, khả năng của HS và mức độ khó khăn của nhiệm vụ. - Cộng tác làm việc: Các dự án học tập thường được thực hiện theo nhóm, trong đó có sự cộng tác làm việc và sự phân công công việc giữa các thành viên trong nhóm. - Định hướng sản phẩm: Trong quá trình thực hiện dự án, các sản phẩm được tạo ra. Sản phẩm của dự án không giới hạn trong những thu hoạch lí thuyết, mà trong đa số trường hợp các dự án học tập tạo ra những sản phẩm vật chất của hoạt động thực tiễn, thực hành. Như vậy DHTDA đã tạo cơ hội để HS được tham gia tích cực vào hoạt động nghiên cứu, sáng tạo. Với những đặc điểm này, DHTDA là PPDH độc đáo, đa dạng và mang lại hiệu quả cao. Các hình thức dạy học của dự án Các loại dự án học tập có thể phân chia theo nội dung, theo thời gian thực hiện hoặc theo hình thức tham gia. 1.3.1.1. Phân loại theo nội dung • Dự án trong một môn học: trọng tâm nội dung nằm trong một môn học. Ví dụ: dự án thiết kế mô hình nhà máy hóa chất (môn Hóa học), ... • Dự án liên môn: trọng tâm nội dung nằm ở nhiều môn khác nhau. • Dự án ngoài môn học: Là các dự án không phụ thuộc trực tiếp vào các môn học, ví dụ dự án chuẩn bị cho các lễ hội trong trường, dự án tìm hiểu năng lượng mặt trời,… 10