Tài liệu Vai trò của vốn xã hội trong xây dựng nông thôn mới ( nghiên cứu trường hợp xã thượng mỗ, huyện đan phượng, thành phố hà nội)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN --------------*-------------- ĐỖ THỊ NGÂN VAI TRÕ CỦA VỐN XÃ HỘI TRONG XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI (Nghiên cứu trường hợp xã Thượng Mỗ, huyện Đan Phượng, thành phố Hà Nội) LUẬN VĂN THẠC SỸ NGÀNH XÃ HỘI HỌC Hà Nội - 2014 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN --------------*-------------- ĐỖ THỊ NGÂN VAI TRÕ CỦA VỐN XÃ HỘI TRONG XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI (Nghiên cứu trường hợp xã Thượng Mỗ, huyện Đan Phượng, thành phố Hà Nội) CHUY£N NGµNH: X· HéI HäC M· sè: 60 31 03 01 LUẬN VĂN THẠC SỸ NGÀNH XÃ HỘI HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TSKH Bùi Quang Dũng Chủ tịch Hội đồng chấm luận văn: PGS. TS Mai Quỳnh Nam Hà Nội - 2014 Lời cảm ơn Tác giả luận văn xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến toàn thể các Thầy giáo, Cô giáo trong khoa Xã hội học trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - những người đã tận tình giúp đỡ tác giả trong suốt thời gian làm luận văn! Đặc biệt, tác giả luận văn xin được gửi lời biết ơn sâu sắc nhất đến Giáo viên hướng dẫn – PGS. TSKH. Bùi Quang Dũng, người đã tận tình chỉ bảo và hướng dẫn cho tác giả để hoàn thành tốt luận văn này! Tác giả luận văn xin được gửi tới các Thầy giáo, Cô giáo lời chúc sức khỏe và hạnh phúc! Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, tháng Học viên Đỗ Thị Ngân năm 20 MỤC LỤC PHẦN 1 - MỞ ĐẦU........................................................................................ 5 1. Lý do lựa chọn đề tài.................................................................................. 5 2. Câu hỏi nghiên cứu .................................................................................... 6 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................. 6 4. Đối tượng, khách thể, phạm vi nghiên cứu ................................................ 7 5. Giả thuyết nghiên cứu ................................................................................ 7 6. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 7 7. Khung phân tích ......................................................................................... 9 PHẦN 2........................................................................................................... 10 NỘI DUNG NGHIÊN CỨU ......................................................................... 10 CHƢƠNG 1.................................................................................................... 10 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ........................................................... 10 1. Cơ sở lý luận ............................................................................................ 10 1.1. Bối cảnh thực hiện Chương trình MTQG về xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2011 – 2020 ở Việt Nam .............................................................. 10 1.2. Các khái niệm cơ bản ............................................................................ 14 1.2.1. Vốn xã hội ....................................................................................... 14 1.2.2. Nông thôn mới ................................................................................ 15 2. Lý thuyết áp dụng .................................................................................... 16 3. Tổng quan vấn đề nghiên cứu .................................................................. 19 3.1. Vấn đề vốn xã hội trong một số nghiên cứu quốc tế ......................... 19 3.2. Nghiên cứu VXH ở Việt Nam ........................................................... 26 4. Đặc điểm của địa bàn nghiên cứu ........................................................... 29 4.1. Đặc điểm về kinh tế, xã hội ............................................................... 29 4.2. Tình hình xây dựng Nông thôn mới .................................................. 31 CHƢƠNG 2.................................................................................................... 37 VỐN XÃ HỘI VÀ VAI TRÕ CỦA VỐN XÃ HỘI TRONG XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI TẠI XÃ THƢỢNG MỖ ............................................ 37 1 1. Nhận diện các kiểu, loại của VXH ở địa bàn nghiên cứu ........................ 37 2. Vai trò của VXH trong xây dựng cơ sở hạ tầng ...................................... 49 2.1. Nguồn vốn để thực hiện chương trình ............................................... 49 2.2. Vai trò của VXH trong xây dựng cơ sở hạ tầng ................................ 52 3. Vai trò của VXH trong phát triển kinh tế của địa phương ...................... 60 3.1. Vai trò của VXH trong phát triển sản xuất ........................................ 60 3.1.1. VXH trong hỗ trợ sản xuất nông nghiệp ..................................... 60 3.1.2. VXH trong hỗ trợ các hoạt động phi nông nghiệp ...................... 65 3.2. Vai trò của VXH trong cung cấp tín dụng ......................................... 68 PHẦN 3: KẾT LUẬN ................................................................................... 79 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 82 PHỤ LỤC ....................................................................................................... 86 I. Bộ công cụ................................................................................................... 86 II. Bộ tiêu chí Quốc gia về xây dựng Nông thôn mới ................................. 90 2 DANH MỤC VIẾT TẮT MTQG : Mục tiêu quốc gia NTM : Nông thôn mới PVS : Phỏng vấn sâu VXH : Vốn xã hội UBND : Ủy ban nhân dân 3 DANH MỤC BẢNG Bảng 1: Nghề nghiệp của người trả lời ............................................................. 8 Bảng 2: Danh sách các loại hình tổ chức xã hội tự nguyện ở Thượng Mỗ .... 46 Bảng 3: Tổng hợp các nguồn vốn xây dựng nông thôn mới xã Thượng Mỗ . 50 DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 1: Mạng lưới của các thành viên tham gia chơi “hụi”, “họ” ................ 76 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 1: Sự thay đổi về giá trị cơ cấu kinh tế của xã Thượng Mỗ giai đoạn 2010-2012....................................................................... 30 4 PHẦN 1 - MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài Nông thôn là nơi sinh sống của một bộ phận dân cư chủ yếu làm việc trong lĩnh vực nông nghiệp. Nước ta hiện nay vẫn là một nước nông nghiệp với hơn 70% dân cư đang sống ở nông thôn. Phát triển nông nghiệp nông thôn đã, đang và sẽ còn có vai trò quan trọng đối với việc ổn định kinh tế xã hội đất nước. Nghị quyết Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ X của Đảng xác định mục tiêu xây dựng nông thôn mới1 là: “Xây dựng nông thôn mới ngày càng giàu đẹp, dân chủ, công bằng, văn minh, có cơ cấu kinh tế hợp lý, quan hệ sản xuất phù hợp, kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội phát triển ngày càng hiện đại”. Chính vì vậy chiến lược phát triển nông thôn luôn luôn là một trong những ưu tiên trong các chính sách phát triển kinh tế xã hội của Đảng và Nhà nước. Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới, bắt đầu được triển khai từ năm 2009 với 11 xã2 thí điểm là sự tiếp nối những nỗ lực của Đảng và Nhà nước về phát triển nông thôn. Xây dựng nông thôn mới là chương trình phát triển nông thôn toàn diện với nhiều nội dung và bao trùm nhiều lĩnh vực đời sống kinh tế xã hội nông thôn. Xây dựng nông thôn mới cần nguồn lực đầu tư lớn và chủ yếu được huy động nguồn lực từ cộng đồng dân cư. Được hỗ trợ một phần từ nguồn vốn ngân sách khi thực hiện, nhưng so với các xã điểm, những thay đổi về cơ chế hỗ trợ từ nguồn vốn ngân sách khiến các xã triển khai sau này sẽ nhận được ít hơn hỗ trợ từ ngân sách, do đó việc thực hiện sẽ chủ yếu dựa trên nguồn lực 1 Chương trình xây dựng NTM bao gồm 19 tiêu chí (quy hoạch và thực hiện quy hoạch; giao thông; thủy lợi; điện; trường học; cơ sở vật chất văn hóa; chợ nông thôn; bưu điện; nhà ở dân cư; thu nhập; hộ nghèo; cơ cấu lao động; hình thức tổ chức sản xuất; giáo dục; y tế; văn hóa; môi trường; hệ thống tổ chức chính trị xã hội vững mạnh; an ninh, trật tự xã hội - Trích Quyết định số 800/QD-TTg ngày 04 tháng 6 năm 2010 của Thủ tướng Chính phủ), bao quát trên nhiều mặt của đời sống xã hội. Vùng nông thôn có thêm nguồn lực về cơ sở hạ tầng, vốn, cơ hội đào tạo nghề, tiếp cận khoa học kỹ thuật … phục vụ cho việc nâng cao đời sống của người dân. 2 Chương trình NTM triển khai thí điểm tại 11 xã , với những điều kiện về kinh tế - văn hóa – xã hội khác nhau, qua 2 năm thực hiện Đến nay có 01 xã (Tân Thông Hội – TP. HCM) hoàn thành 19 tiêu chí; 3 xã (Tam Phước Quảng Nam; Tân Hội - Lâm Đồng; Mỹ Long Nam - Trà Vinh) đạt 18 tiêu chí; 3 xã (Tân Thịnh - Bắc Giang; Thụy Hương - TP. Hà Nội; Định Hòa - Kiên Giang) đạt 17 tiêu chí: 1 xã (Tân Lập - Bình Phước) đạt 16 tiêu chí; 2 xã ( Hải Đường - Nam Định và Gia Phố - Hà Tĩnh) đạt 14 tiêu chí và xã Thanh Chăn - Điện Biên đạt 10 tiêu chí 5 huy động từ cộng đồng. Những khó khăn hiện tại của khu vực nông thôn khiến việc triển khai cần phải có những lựa chọn mục tiêu, bước đi phù hợp khi việc thực hiện chương trình, hướng tới hoàn thành là xã nông thôn mới theo các tiêu chí về nông thôn mới. Trong bối cảnh chính sách và thực tiễn nói trên, việc lựa chọn đề tài “Vai trò của vốn xã hội trong xây dựng Nông thôn mới” có ý nghĩa cấp thiết về mặt thực tiễn và lý luận. Về mặt thực tiễn, nghiên cứu vai trò vốn xã hội trong xây dựng Nông thôn mới sẽ giúp chúng ta sẽ hiểu sâu hơn về các mối quan hệ và các thể chế của địa phương, vai trò của chúng đối với phát triển nông thôn, đặc biệt là xây dựng nông thôn mới. Về mặt lý luận, quá trình xây dựng Nông thôn mới cũng là một “phòng thí nghiệm” cho phép nhận diện lại những nguyên tắc lý luận và nội dung của vấn đề vốn xã hội. 2. Câu hỏi nghiên cứu - Những kiểu VXH nào thực sự nổi bật tại địa bàn nghiên cứu? - Vai trò của VXH đối với xây dựng Nông thôn mới ở địa bàn nghiên cứu như thế nào? 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Luận văn nhằm tìm hiểu vai trò của vốn xã hội trong Chương trình xây dựng nông thôn mới tại xã Thượng Mỗ, huyện Đan Phượng, thành phố Hà Nội ở các nội dung về xây dựng cơ sở hạ tầng và phát triển kinh tế nông thôn. Từ đó, đề xuất các giải pháp phù hợp để phát huy vai trò của vốn xã hội trong việc triển khai chương trình xây dựng nông thôn mới tại địa bàn nghiên cứu. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Phân tích và làm rõ vai trò của VXH trong xây dựng Nông thôn mới; - Đề xuất một số giải pháp để phát huy hơn nữa vai trò của VXH trong xây dựng Nông thôn mới. 6 4. Đối tƣợng, khách thể, phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Vai trò của VXH trong việc xây dựng Nông thôn mới - Khách thể nghiên cứu: đại diện hộ gia đình, cán bộ quản lý thôn - xã, đại diện các ban – ngành – đoàn thể, trưởng dòng họ, các tổ chức xã hội tự nguyện … - Phạm vi nghiên cứu: Nghiên cứu trường hợp xã Thượng Mỗ, huyện Đan Phượng, thành phố Hà Nội từ khi triển khai thực hiện NTM đến thời điểm nghiên cứu và giới hạn nội dung nghiên cứu vai trò của VXH trong việc hoàn thiện các tiêu chí về cơ sở hạ tầng, trong phát triển kinh tế (tín dụng nông thôn, phát triển sản xuất) của địa bàn nghiên cứu. + Thời gian nghiên cứu: 2010 - 2013 5. Giả thuyết nghiên cứu - Vốn xã hội không chỉ tồn tại dưới hình thức các liên kết truyền thống (họ hàng, gia đình …) mà còn cả những hình thức liên kết mới: các tổ chức và đoàn thể tự nguyện … - VXH có thể giữ vai trò năng động và tích cực trong xây dựng Nông thôn mới 6. Phƣơng pháp nghiên cứu Nghiên cứu chủ yếu sử dụng các phương pháp định tính: - Phân tích tài liệu thứ cấp (báo cáo tổng kết của xã, BCTK của Chương trình NTM cấp xã, BCTK của các hội, đoàn thể …). - Phỏng vấn sâu: Tiến hành phỏng vấn sâu 30 trường hợp tại địa bàn nghiên cứu, bao gồm đại diện hộ gia đình, đại diện một số tổ chức/ hội tự nguyện, đại diện dòng họ và chính quyền. Đặc điểm nhân khẩu của người được phỏng vấn Trong tổng số 30 người được phỏng vấn, có 14 người là nam và 16 người là nữ. Đa số các trường hợp phỏng vấn đều nằm trong độ tuổi lao động, chỉ có 4 người là nằm ngoài độ tuổi lao động. 7 Những người được lựa chọn phỏng vấn phần lớn có thời gian sinh sống ổn định và lâu dài tại xã Thượng Mỗ. Có 02 trường hợp phỏng vấn là nữ ở địa phương khác lấy chồng về xã thì cũng đã cư trú tại địa bàn từ 18 đến 26 năm. Do vậy, những người được phỏng vấn đều có sự am hiểu về văn hóa, lối sống của địa phương. Về nghề nghiệp của người trả lời, do mục tiêu của đề tài là tìm hiểu vốn xã hội của người dân trong bối cảnh xây dựng nông thôn mới nên nghiên cứu đã lựa chọn các trường hợp phỏng vấn mang tính chất đại diện cho các hoạt động nghề nghiệp đang diễn ra trên địa bàn nghiên cứu. Trong đó, số người hoạt động trong lĩnh vực nông nghiệp chiếm tỷ lệ cao, bên cạnh đó là những trường hợp làm công chức, viên chức Nhà nước và hoạt động sản xuất, buôn bán nhỏ (Bảng 1). Bảng 1: Nghề nghiệp của ngƣời trả lời Nghề nghiệp Trƣờng hợp Công chức, viên chức 6 Buôn bán, sản xuất nhỏ 6 Nông dân 18 Tổng số 30 - Các dữ liệu thu thập được sẽ được tổng hợp, nhập, xử lý bằng phần mềm chuyên dụng trong khoa học xã hội là NVIVO 8.0 theo quy triǹ h sau : nhâ ̣p dữ liê ̣u (là nội dung phỏng vấn sâu các trường hợp nghiên cứu ) vào chương trin ̀ h NVIVO ; tạo các trường hợp để tập hợp các dữ liệu và o mô ̣t nhóm và tạo các giá trị liên quan ; xây dựng khung phân tích các thông tin thu được từ thực địa , gắn với khung phân tích vấn đề của đề tài ; tạo các và mã hóa thông tin ; xem la ̣i các thông tin đã đươ ̣c mã hóa và biể u diễn các mố quan hê ̣ từ thông tin đươ ̣c mã hóa. 8 i 7. Khung phân tích Điều kiện Kinh tế - xã hội Chương trình xây dựng nông thôn mới Vai trò của Vốn xã hội trong xây dựng nông thôn mới Xây dựng hạ tầng nông thôn Phát triển sản xuất 9 Cung cấp tín dụng nông thôn PHẦN 2 NỘI DUNG NGHIÊN CỨU CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1. Cơ sở lý luận 1.1. Bối cảnh thực hiện Chƣơng trình MTQG về xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2011 – 2020 ở Việt Nam Chương trình nông thôn mới được Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn và Ban Kinh tế Trung ương Đảng khởi xướng vào năm 2001 3 với ban đầu là 12 xã được lựa chọn làm điểm. Sau gần 10 năm thử nghiệm, từ một Chương trình cấp bộ nay đã phát triển thành một chương trình của Chính phủ4. Để cụ thể hóa quá trình thực hiện chương trình, chính phủ đã ban hành bộ tiêu chí quốc gia về nông thôn mới theo quyết định 491 ngày 16/4/2009 và quyết định 800 ngày 4/6/2010 của Thủ tướng chính phủ phê duyệt chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2010 – 2020. Hội nghị lần thứ 7 của Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa X cũng đã ra Nghị quyết số 26-NQ/TW ngày 05-8-2008 về nông nghiệp, nông dân, nông thôn. Ở nghị quyết này, vấn đề phát triển nông nghiệp, nông thôn và nông dân lần đầu tiên được đề cập một cách cơ bản và toàn diện, hướng tới phát triển nông nghiệp, nông thôn theo hướng hiện đại, hiệu quả, bền vững. Để có cơ sở thực tiễn trước khi triển khai trên diện rộng, Ban Bí thư TW Đảng (Khóa X) đã quyết định thành lập Ban Chỉ đạo thí điểm chương trình xây dựng nông thôn mới. Đề án về chương trình thí điểm mô hình nông thôn mới được xây dựng và thông qua, đề ra 5 quan điểm trong thực hiện Chương 3 Ban Kinh tế Trung ương Đảng, 2001, chỉ thị 49 về Xây dựng thí điểm mô hình nông thôn mới Đỗ Kim Chung, Một số vấn đề cần hoàn thiện trong triển khai chương trình nông thôn mới ở Việt nam, Kỷ yếu hội thảo “ Xây dựng nông thôn mới ở Việt Nam – Những vấn đề lý luận và thực tiễn”, Đại học Nông nghiệp Hà nội 4 10 trình xây dựng thí điểm mô hình nông thôn mới là: (1) Phát huy quyền làm chủ của nhân dân, các nội dung cụ thể của Chương trình trên địa bàn phải được nhân dân địa phương dân chủ bàn bạc, quyết định; (2) Dựa vào nội lực của cộng đồng là chính với sự hỗ trợ, giúp đỡ của chính quyền các cấp; (3) Phối hợp, kế thừa, phát huy kết quả của các chương trình, dự án đã và đang thực hiện trên địa bàn, những cơ sở hạ tầng đã được xây dựng; (4) Xây dựng nông thôn mới là nhiệm vụ của cả hệ thống chính trị; (5) Trong triển khai xây dựng thí điểm mô hình nông thôn mới được phép thực hiện một số cơ chế, chính sách đặc thù do các cơ quan có thẩm quyền ban hành. Đề án chọn ra 11 xã ở 11 tỉnh, thành phố để thực hiện thí điểm xây dựng mô hình nông thôn mới, các xã được chọn là những xã đại diện cho cho các vùng kinh tế- văn hóa khác nhau của cả nước với thời gian thực hiện đề án là 3 năm, từ năm 2009 đến năm 2011. Nghị quyết số 26 - NQ/TW của BCH Trung ương Đảng đã đưa ra mục tiêu: “Xây dựng nông thôn mới có kết cấu hạ tầng kinh tế-xã hội hiện đại, cơ cấu kinh tế và các hình thức tổ chức sản xuất hợp lý, gắn nông nghiệp với phát triển nhanh công nghiệp, dịch vụ, đô thị theo quy hoạch; xã hội nông thôn ổn định, giàu bản sắc văn hóa dân tộc; dân được nâng cao, môi trường sinh thái được bảo vệ; hệ thống chính trị ở nông thôn dưới sự lãnh đạo của Đảng được tăng cường”. Nội dung của xây dựng nông thôn mới được cụ thể hóa trong quyết định 800/QĐ-TTg của Thủ tướng chính phủ ngày 4/6/2010. Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới sẽ được thực hiện trong giai đoạn 2010 – 2020 với 11 nội dung bao gồm: qui hoạch xây dựng nông thôn mới; phát triển hạ tầng kinh tế xã hội; chuyển dịch cơ cấu, phát triển kinh tế, nâng cao thu nhập; giảm nghèo và an sinh xã hội; đổi mới và phát triển các hình thức tổ chức sản xuất có hiệu quả ở nông thôn; phát triển giáo dục – đào tạo ở nông 11 thôn; phát triển y tế, chăm sóc sức khỏe cư dân nông thôn; xây dựng đời sống văn hóa, thông tin và truyền thông nông thôn; cấp nước sạch và vệ sinh môi trường nông thôn; nâng cao chất lượng tổ chức Đảng và chính quyền, đoàn thể chính trị - xã hội trên địa bàn; giữ vững an ninh, trật tự xã hội nông thôn. Ngày 16/4/2009, Thủ tướng Chính phủ ban hành quyết định 491/QĐ-TTg về Bộ tiêu chí quốc gia về nông thôn mới. Theo quyết định này, xác định xã nông thôn mới gồm 19 tiêu chí được chia thành 5 nhóm: qui hoạch xây dựng nông thôn mới (1 tiêu chí); nhóm Xây dựng hạ tầng kinh tế - xã hội từng bước hiện đại (8 tiêu chí); kinh tế và tổ chức sản xuất (4 tiêu chí); văn hóa, xã hội môi trường (4 tiêu chí); hệ thống chính trị (2 tiêu chí). Trong quyết đinh này cũng đưa ra tiêu chí để xác định huyện nông thôn mới và tỉnh nông thôn mới. Huyện đạt tiêu chí huyện nông thôn mới khi 75% số xã trong huyện đạt xã nông thôn mới; và tỉnh nông thôn mới khi 80% số huyện trong tỉnh đạt huyện nông thôn mới. Như vậy, có thể thấy chương trình mục tiêu quốc xây dựng nông thôn mới hướng tới mục tiêu phát triển nông nghiệp, nông thôn một cách toàn diện. Nguyên tắc xây dựng nông thôn mới: xây dựng nông thôn mới theo phương châm phát huy vai trò chủ thể của cộng đồng dân cư địa phương là chính, Nhà nước đóng vai trò định hướng, ban hành các tiêu chí, quy chuẩn xã đặt ra các chính sách, cơ chế hỗ trợ và hướng dẫn. Các hoạt động cụ thể do chính cộng đồng người dân ở thôn, xã bàn bạc dân chủ để quyết định và tổ chức thực hiện. Xây dựng nông thôn mới được thực hiện theo phương châm thực hiện bằng nội lực cộng đồng địa phương là chính, nhà nước hỗ trợ một phần trực tiếp cho các xã điểm để phát huy sự đóng góp của người dân và cộng đồng. Cho nên, nguyên tắc huy động vốn để thực hiện đề án xây dựng nông thôn mới: huy động tối đa nguồn lực của địa phương để tổ chức triển khai thực 12 hiện đề án. Tổng kết thực hiện chương trình tại 11 xã điểm cho thấy và kết quả khảo sát tại 3 xã điểm của Viện Kinh tế Việt nam5 cho thấy: việc thực hiên chương trình hướng tới mục tiêu hoàn thành 19 tiêu chí xã nông thôn mới trong thời gian ngắn, trong khi nguồn lực người dân và cộng đồng hạn chế nên đã huy động quá sức của người dân. Ở Tân Thịnh, từ năm 2012 đến nay chính quyền xã đã không huy động vốn từ người dân để thực hiện thêm công trình nào nữa với lý do: để khoan sức dân. Do đó, xây dựng nông thôn mới cần thời gian để thực hiện cùng với sự lựa chọn bước thực hiện phù hợp điều kiện của mỗi địa phương. Với các tiêu chí đã hoàn thành vẫn cần được duy trì, và tiếp tục nâng cao; đối với các hạng mục thuộc kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội khi đưa vào sử dụng cũng cần vốn để vận hành, duy tu, bảo dưỡng, và vốn để thực hiện việc này sẽ được huy động từ người dân. Khó khăn nhất là tiêu chí thu nhập, nhất là đối với các xã thuần nông với đa số người dân có thu nhập chủ yếu từ sản xuất nông nghiệp, những biến động về thời tiết, dịch bệnh, giá nông sản... khiến thu nhập của nông dân luôn biến động. Biến động lớn trong sản xuất tác động trực tiếp tới tiêu chí thu nhập, giảm nghèo và huy động nguồn lực ở khu vực nông thôn. Các tiêu chí thuộc “phần cứng” của chương trình như kết cấu hạ tầng dễ thực hiện khi có vốn; tuy nhiên các tiêu chí “phần mềm” như trình độ kỹ năng sản xuất, văn hóa, ý thức cộng đồng thì cần thời gian dài để thực hiện. Vì vậy, cần xác định xây dựng nông thôn mới phải là quá trình lâu dài và liên tục, để từ đó xây dựng kế hoạch thực hiện, lựa chọn hạng mục ưu tiên phù hợp với điều kiện, năng lực và nhu cầu của người dân, đảm bảo tính liên tục của chương trình. 5 TS Trần Minh Yến, Xây dựng nông thôn mới, khảo sát và đánh giá, nxb khoa học xã hội, 2013 13 1.2. Các khái niệm cơ bản 1.2.1. Vốn xã hội Vốn xã hội (social capital) được quan niệm là một loại vốn, bên cạnh các loại vốn khác như vốn kinh tế, vốn văn hoá, vốn con người. Lyda Judson Hanifan được coi là người đầu tiên đưa ra khái niệm vốn xã hội vào năm 1916. Ông dùng khái niệm vốn xã hội để chỉ tình thân hữu, sự thông cảm lẫn nhau, cũng như tương tác giữa các cá nhân hay gia đình. Tuy nhiên, khái niệm vốn xã hội chỉ thực sự trở thành khái niệm khoa học quan trọng trong tác phẩm “Các hình thức của vốn” của chính Bourdieu năm 1986 (Smith & Kulynch, 2002: 154-155; Portes, 1998: 3). Đến nay, đã có nhiều tác giả đưa ra định nghĩa và cách giải thích khác nhau về vốn xã hội (Bourdieu, 1986; Coleman, 1988; Fukuyama, 2001, 2002; Lin, 1999, , 2001; Portes, 1998; Putnam, 1995, , 2000). Phân tích một cách khái quát các định nghĩa, cũng như các cách giải thích này đã cho thấy giữa các tác giả vừa có sự thống nhất lại vừa có cách hiểu khác nhau về vốn xã hội. Trước hết, các tác giả đều thống nhất với nhau ở chỗ cho rằng vốn xã hội gắn liền với mạng lưới xã hội, quan hệ xã hội, chẳng hạn, vốn xã hội kết nối với mạng lới xã hội tương đối bền vững (Bourdieu, 1986: 248-249), vốn xã hội nằm trong quan hệ xã hội (Coleman, 1988: 98-100), vốn xã hội ở trong mạng lưới xã hội Lin (2001: 24-25), mạng lưới xã hội là một thành tố của vốn xã hội (Putnam, 2000: 19), cần quan sát vốn xã hội thông qua mạng lưới xã hội (Portes, 1998: 8). Điểm gặp nhau thứ hai của nhiều tác giả khi bàn về vốn xã hội là việc họ dùng khái niệm nguồn lực để định nghĩa vốn xã hội. Điểm thống nhất thứ ba giữa các tác giả là ở chỗ họ đều quan niệm vốn xã hội được tạo ra thông qua việc đầu tư vào các quan hệ xã hội, hoặc mạng lưới xã hội, và các cá nhân có thể sử dụng vốn xã hội để tìm kiếm lợi ích. Điểm thống nhất thứ tư giữa nhiều tác giả khi đề cập đến vốn xã hội là vấn đề sự tin cậy và quan hệ qua lại/sự có đi-có lại (trust and recipocity). Bourdieu (1986: 248-249) định nghĩa vốn xã hội là nguồn lực dựa trên mạng lưới được thừa nhận hoặc quen biết, 14 trong đó các thành viên tương tác qua lại với nhau. Coleman (1988: 101 -108) khẳng định trách nhiệm, sự mong đợi và lòng tin là các hình thức của vốn xã hội. Chính trách nhiệm và mong đợi lẫn nhau đã tạo nên sự tin cẩn giữa các cá nhân. Fukuyama (2001: 7-8) quan niệm vốn xã hội gồm có chuẩn mực của sự có đi có lại, và vốn xã hội biểu thị sự tin cậy. Portes (1998: 7-8) lại nói sự trao đổi qua lại và lòng tin là những nguồn gốc của vốn xã hội. Trong nghiên cứu này, chúng tôi sử dụng khái niệm VXH của R. Putnam để làm cơ sở nghiên cứu và đánh giá về VXH tại địa bàn nghiên cứu. VXH theo quan niệm của Putnam được coi là công cụ để hướng tới sự thịnh vượng, đơn giản hóa sự hợp tác. Ông cho rằng VXH biểu thị cam kết công dân và là công cụ hướng tới sự thịnh vượng. Theo Putnam, VXH tăng cường các chuẩn mực phổ biến, VXH làm đơn giản hóa sự hợp tác, VXH cung cấp khuôn mẫu văn hóa cho các giải pháp của hành động tập thể. Putnam (2000) còn nhấn mạnh rằng VXH đưa đến hỗ trợ lẫn nhau, sự hợp tác và lòng tin. 1.2.2. Nông thôn mới Thảo luận nhiều về nông dân và xã hội nông thôn, nhưng khái niệm “nông thôn mới” mãi đến năm 1984 mới xuất hiện lần đầu tiên trong một bài nói chuyện của một nhà lãnh đạo cao cấp về nông nghiệp của Đảng tại Viện Xã hội học (Ủy ban Khoa học xã hội Việt Nam). Nêu bật tầm quan trọng của khu vực nông thôn đối với chiến lược phát triển kinh tế - xã hội nói chung, đồng chí Vũ Oanh (Trưởng Ban Nông nghiệp Trung ương và là tác giả bài viết) nhấn mạnh: nếu không nhận thức đầy đủ tầm quan trọng của việc xây dựng nông thôn mới, chúng ta sẽ không thực hiện được đường lối xây dựng chủ nghĩa xã hội của Đảng, rằng chúng ta có khuyết điểm là coi nhẹ các vấn đề xã hội, và coi nhẹ vấn đề xã hội là chưa thấu suốt, chưa hiểu toàn diện mục tiêu của Đảng (Dẫn lại Bùi Quang Dũng, 2013). Khái niệm “nông thôn mới” lần đầu tiên được nhắc đến ở Nghị quyết 26-NQ/TW ngày 05/8/2008 của Hội nghị lần thứ 7 Ban Chấp hành Trung ương Đảng khoá X, về nông nghiệp, nông dân, nông thôn. Nghị quyết 26 đưa ra mục tiêu: "Xây dựng nông thôn mới có kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội hiện 15 đại, cơ cấu kinh tế và các hình thức tổ chức sản xuất hợp lý, gắn nông nghiệp với phát triển nhanh công nghiệp, dịch vụ, đô thị theo quy hoạch; xã hội nông thôn ổn định, giàu bản sắc văn hóa dân tộc; dân trí được nâng cao, môi trường sinh thái được bảo vệ; hệ thống chính trị ở nông thôn dưới sự lãnh đạo của Đảng được tăng cường".6 Xây dựng nông thôn mới dưới sự lãnh đạo của Đảng được tăng cường nhằm tạo ra những giá trị mới của nông thôn Việt Nam: phát triển nhanh công nghiệp, dịch vụ, đô thị theo quy hoạch; một nông thôn hiện đại hàm chứa những giá trị kinh tế mới, có văn hóa nông thôn văn minh, hiện đại nhưng vẫn giữ gìn, bảo tồn được bản sắc văn hóa dân tộc, và ở đó những người nông dân vừa là chủ thể sáng tạo, vừa được thụ hưởng những giá trị vật chất, tinh thần do chính họ tạo ra. Ở nước ta hiện nay, xây dựng nông thôn mới là một cuộc vận động lớn, một chương trình “khung” toàn diện nhất để cộng đồng chung sức xây dựng một nông thôn mới hiện đại, phát triển toàn diện, không ngừng nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho người dân nông thôn. 2. Lý thuyết áp dụng Lý thuyết Vốn xã hội Sự phân tích VXH từ một quan điểm lý thuyết tập trung vào việc đo lường VXH. Do rất khó khăn trong việc đo lường trực tiếp trong các nghiên cứu thực nghiệm vì cấu trúc trừu tượng và hiệu ứng mạnh mẽ của VXH. Nhiều học giả cho rằng nên đánh giá VXH bằng phương pháp định tính, do 6 Khái niệm “nông thôn mới” có nội hàm gần với Phong trào làng mới (Saemaul Undong) diễn ra ở Hàn Quốc những năm cuối thập kỷ 60 của thế kỷ 20. Tuy nhiên, “làng” ở đây không đơn thuần là một ngôi làng mà nó còn mang một ý nghĩa rộng hơn đó là không gian sống của cả khu vực đô thị và khu vực nông thôn, nói cách khác nó là một cộng đồng xã hội. Phong trào làng mới là hướng tới một cộng đồng mới hơn, tốt đẹp hơn. Đây là phong trào tổng động viên toàn thể cộng đồng cùng chung tay cải tổ, thay đổi và phát triển cộng đồng mới hơn, tốt đẹp hơn. Chính phủ Hàn Quốc hướng đến xây dựng một “cuộc sống thịnh vượng” thông qua phong trào. Đó chính là sự thịnh vượng về vật chất và tinh thần cho cá nhân mỗi người và của cả cộng đồng, cho thế hệ hôm nay và mai sau dựa trên bốn nguyên tắc: cuộc sống vật chất phải sung túc; đề cao sinh hoạt văn hóa có phẩm chất và thoải mái; mọi người phải biết sống vì nhau; xây dựng một cuộc sống thịnh vượng không chỉ vì chùng ta hôm nay mà còn vì con cháu mai sau. Tinh thần của phong trào làng mới được xác định bằng ba tiêu chí cơ bản là: cần cù, tự lực và hợp tác (Phạm Thị Oanh, 2011). Phong trào làng mới ở Hàn Quốc được coi là mô hình phát triển nông thôn thành công nhất trên thế giới, nó đã làm biến đổi toàn diện nông thôn Hàn Quốc từ một khu vực nghèo đói, lạc hậu trở thành một khu vực phát triển năng động, giàu đẹp. 16 “giá trị của nó nằm chủ yếu trong tính hữu ích cho phân tích định tính của hệ thống xã hội và cho những phân tích định lượng sử dụng những chỉ số định tính” (Coleman 1990, trích trong Lin, 2001). Putnam (1993), Lin (2001) và một số tác giả (Anirudh Krishna and Elizabeth Shrader, 1999) đã đưa ra một cách tính toán để có thể đo lường VXH … . Các phê phán về mặt lý thuyết tập trung vào những thiên lệch của các khái niệm. Với Bourdier, câu hỏi đặt ra cho lý thuyết của ông là: Phải chăng chỉ có một số tối thiểu những cá nhân nào đó mới có được một nguồn VXH hữu dụng trong khi đa số các cá nhân khác là không thể. Đối với Coleman, phê phán tập trung vào khía cạnh ông đã quá chú trọng vào đầu tư giáo dục của gia đình và dường như đã có sự thiên lệch và đồng nhất VXH với vốn con người? Putnam bị chỉ trích là đã lẫn lộn nguyên nhân và kết quả. Trong lý thuyết của ông đã cho thấy những điều tốt của xã hội là do nhiều VXH và đương nhiên những điều xấu là do ít VXH, trong khi có khả năng là chính những cái tốt lại tạo nên VXH và những cái xấu là tác nhân tiêu mòn nguồn vốn ấy (Trần Hữu Dũng, 2006). Sự phản bác đối với Fukuyama đã được thể hiện qua những bài viết của Toshio Yamagishi cho rằng chính xã hội Nhật Bản lại không phải là xã hội có lòng tin cẩn vào nhau vô điều kiện như là Fukuyama ám chỉ và thực sự họ “chỉ có lòng tin vào nhau khi họ còn canh trừng được nhau và trừng phạt nhau” (Yamagishi Toshio và Masako Kikuchi, 1999). Những thảo luận về VXH còn tập trung vào việc ứng dụng VXH trong mối tương quan với việc quản lý tài nguyên thiên nhiên hoặc khía cạnh quyền lực đôi khi bị bỏ qua khi thảo luận về VXH. Trong việc tìm hiểu và nghiên cứu về mối quan hệ của một nhóm, người ta nhận thấy mối quan hệ mạnh, ràng buộc một nhóm có thể có những hiệu ứng tốt cho các cá nhân tham gia nhóm nhưng cũng có thể gây ra những hậu quả tiêu cực cho các cá nhân này. Hơn nữa, khi mạng lưới chặt chẽ trong một nhóm cũng có thể ngăn chặn các 17