Tài liệu Vai trò của VKSND trong phiên tòa sơ thẩm dân sự. Luận văn ThS. Luật

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN VĨNH TÁ VAI TRÒ CỦA VKSND TRONG PHIÊN TÒA SƠ THẨM DÂN SỰ Chuyên ngành: Luật dân sự Mã số: 60 38 30 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hướng dẫn khoa học: TS LÊ THU HÀ HÀ NỘI - 2012 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƢỜI CAM ĐOAN Nguyễn Vĩnh Tá MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các chữ viết tắt MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu .................................................... 1 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài ........................................................... 3 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của đề tài ....................................... 5 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài ...................................... 6 5. Phƣơng pháp nghiên cứu của đề tài ..................................................... 7 6. Tính mới của đề tài............................................................................... 7 7. Kết cấu của luận văn ............................................................................ 8 Chƣơng 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ VAI TRÒ CỦA VIỆN KIỂM SÁT TRONG PHIÊN TÒA SƠ THẨM DÂN SỰ ............... 9 1.1. KHÁI NIỆM, ĐẶC ĐIỂM, ĐIỀU KIỆN, Ý NGHĨA VỀ VAI TRÒ CỦA VIỆN KIỂM SÁT NHÂN DÂN TRONG PHIÊN TÒA SƠ THẨM DÂN SỰ ................................................................... 9 1.1.1. Khái niệm ............................................................................................. 9 1.1.2. Đặc điểm............................................................................................. 14 1.1.3. Điều kiện bảo đảm vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự có hiệu quả ................................................ 16 1.1.4. Ý nghĩa về vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự ........................................................................................ 21 1.2. KHÁI QUÁT VAI TRÒ CỦA VIỆN KIỂM SÁT NHÂN DÂN TRONG PHIÊN TÒA SƠ THẨM DÂN SỰ TỪ NĂM 1945 ĐẾN NAY .. 25 1.2.1 Giai đoạn từ năm 1945 đến năm 1959 ............................................... 25 1.2.2. Giai đoạn từ năm 1959 đến năm 1980 ............................................... 30 1.2.3. Giai đoạn từ năm 1981 đến năm 1988 ............................................... 32 1.2.4. Giai đoạn 1988 đến 2002 ................................................................... 33 1.2.5. Vai trò của Viện kiểm sát nhân dân từ năm 2002 đến nay ................ 35 Kết luận Chƣơng 1 ........................................................................................ 37 Chƣơng 2: VAI TRÒ CỦA VIỆN KIỂM SÁT NHÂN DÂN TRONG PHIÊN TÒA SƠ THẨM DÂN SỰ THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM HIỆN HÀNH .......................................................................... 38 2.1. NHỮNG QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT HIỆN HÀNH VỀ VAI TRÒ CỦA VIỆN KIỂM SÁT NHÂN DÂN TRONG PHIÊN TÒA SƠ THẨM DÂN SỰ ................................................................. 38 2.1.1. Phạm vi những vụ án dân sự mà Viện kiểm sát nhân dân tham gia phiên tòa ............................................................................................. 38 2.1.2. Những quy định của pháp luật tố tụng về chức năng, nhiệm vụ của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự ........................ 47 2.2. THỰC TRẠNG VÀ NHỮNG BẤT CẬP VỀ VAI TRÒ CỦA VIỆN KIỂM SÁT NHÂN DÂN TRONG PHIÊN TÒA SƠ THẨM DÂN SỰ ............................................................................................. 55 2.2.1. Thực trạng về Viện kiểm sát nhân dân tham gia phiên toà sơ thẩm dân sự theo BLTTDS năm 2004 ........................................................ 55 2.2.2. Những hạn chế, bất cập của pháp luật tố tụng dân sự quy định về Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự ...................... 58 Kết luận Chƣơng 2 ........................................................................................ 69 Chương 3: HOÀN THIỆN VAI TRÒ CỦA VIỆN KIỂM SÁT NHÂN DÂN TRONG PHIÊN TÒA SƠ THẨM DÂN SỰ THEO YÊU CẦU CẢI CÁCH TƢ PHÁP VÀ PHÙ HỢP VỚI THỰC TIỄN ......70 3.1. MỘT SỐ YÊU CẦU VIỆC HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VAI TRÒ CỦA VIỆN KIỂM SÁT NHÂN DÂN TRONG PHIÊN TÒA SƠ THẨM DÂN SỰ ................................................................. 70 3.1.1. Khắc phục những điểm hạn chế, bất cập của pháp luật hiện hành về vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự ..... 71 3.1.2 Tiếp tục hoàn thiện chính sách pháp luật về vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự ..................................... 76 3.1.3. Yêu cầu phát huy giá trị lịch sử vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự.................................................... 79 3.2. NỘI DUNG VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ VAI TRÒ CỦA VIỆN KIỂM SÁT NHÂN DÂN TRONG PHIÊN TÒA SƠ THẨM DÂN SỰ ..................................... 82 3.2.1. Nội dung đổi mới vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự theo yêu cầu cải cách tƣ pháp và phù hợp với thực tiễn .............................................................................................. 82 3.2.2. Giải pháp sửa đổi, bổ sung một số quy định của Bộ luật tố tụng dân sự trong phiên tòa sơ thẩm dân sự ............................................... 86 KẾT LUẬN .................................................................................................... 96 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 99 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLTTDS Bộ luật Tố tụng dân sự LTCTAND Luật Tổ chức Toà án nhân dân LTCVKSND Luật Tổ chức Viện kiểm sát nhân dân PLTTGQCVADS Pháp lệnh thủ tục giải quyết các vụ án dân sự PLTTGQCVAKT Pháp lệnh thủ tục giải quyết các vụ kinh tế PLTTGQCTCLĐ Pháp lệnh thủ tục giải quyết các tranh chấp lao động TAND Toà án nhân dân VKSND Viện Kiểm sát nhân dân MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Kiểm sát là một dạng giám sát đặc thù chỉ gắn với duy nhất một chủ thể đó là Viện kiểm sát nhân dân, đƣợc Quốc hội giao cho chức năng kiểm sát hoạt động tƣ pháp. Tại khoản 1 Điều 21 Bộ luật tố tụng dân sự quy định, Viện kiểm sát nhân dân kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng dân sự, thực hiện các quyền yêu cầu, kiến nghị, kháng nghị theo quy định của pháp luật nhằm bảo đảm giải quyết vụ việc dân sự đƣợc kịp thời, đúng pháp luật. Bản chất hoạt động kiểm sát trong phiên tòa sơ thẩm dân sự là theo dõi, yêu cầu ngƣời tiến hành tố tụng chấm dứt và khắc phục hành vi vi phạm, góp phần cùng Tòa án giải quyết vụ án đƣợc công bằng, dân chủ và đúng pháp luật. Để bảo đảm giải quyết vụ án dân sự trong quá trình xét xử sơ thẩm đúng pháp luật, đạt hiệu quả cao, bảo đảm nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa cần phải có một cơ chế giám sát là hoạt động kiểm sát của Viện kiểm sát nhân dân trong quá trình Tòa án thực thi pháp luật tại phiên tòa xét xử sơ thẩm dân sự. Hoạt động xét xử sơ thẩm các vụ án dân sự là việc Tòa án nhân danh Nhà nƣớc thực thi quyền lực đƣợc Nhà nƣớc giao bằng hoạt động xét xử để bảo đảm tính công minh của pháp luật. Tuy nhiên, thực tiễn xét xử các vụ án dân sự ở cấp sơ thẩm còn có nhiều bất cập, chƣa đáp ứng đƣợc kỳ vọng của Đảng và Nhà nƣớc về chính sách pháp luật. Đã có nhiều công trình nghiên cứu khoa học về vị trí, vai trò của Viện kiểm sát trong hoạt động tố tụng dân sự nói chung và hoạt động kiểm sát xét xử nói riêng nhằm nâng cao chất lƣợng xét xử các vụ án dân sự ở cấp sơ thẩm. Tuy nhiên các công trình nghiên cứu đó phần lớn nghiên cứu mang tính tổng quát, dàn trải về việc kiểm sát hoạt động tố tụng dân sự nói chung, chƣa nghiên cứu sâu, cụ thể về vai trò của Viện kiểm sát tại phiên tòa xét xử sơ thẩm. 1 Bộ luật tố tụng dân sự năm 2004 đƣợc Quốc hội nƣớc Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam khóa XI, kỳ hợp thứ 5 thông qua ngày 15 tháng 6 năm 2004, có hiệu lực từ ngày 01 tháng 01 năm 2005. Đây là Bộ luật tố tụng dân sự đầu tiên, quy định vấn đề vai trò, nhiệm vụ, quyền hạn của Viện kiểm sát nhân dân trong tố tụng dân sự. Bộ luật điều chỉnh theo hƣớng hạn chế thẩm quyền sự tham gia của Viện kiểm sát trong phiên tòa sơ thẩm, đề cao nguyên tắc quyền tự quyết định của đƣơng sự trong quá trình giải quyết vụ án. Tuy nhiên, thực tiễn thi hành Bộ luật tố tụng dân sự 2004 cho thấy, việc quy định về giới hạn phạm vi tham gia phiên tòa của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm đã bộc lộ những hạn chế, bất cập nhất định, chƣa phù hợp với thực tiễn. Trong điều kiện hiện nay của Việt Nam, trình độ dân trí còn hạn chế, ngƣời dân còn gặp nhiều khó khăn trong việc tự chứng minh để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình trƣớc Tòa án, chƣa có điều kiện mời Luật sƣ bảo vệ quyền lợi cho mình và đội ngũ Luật sƣ hiện nay cũng chƣa đáp ứng đƣợc yêu cầu tham gia tất cả các phiên tòa, hệ thống pháp luật còn bất cập, thiếu ổn định, hoạt động bảo hộ tƣ pháp chƣa đáp ứng yêu cầu thực tế; năng lực, trình độ của đội ngũ cán bộ tƣ pháp còn hạn chế so với yêu cầu cải cách tƣ pháp. Thực tế, còn nhiều vụ án giải quyết chƣa bảo đảm tính khách quan, áp dụng pháp luật thiếu chính xác gây ra khiếu kiện kéo dài. Trong đó cũng có nguyên nhân là pháp luật tố tụng quy định hạn chế phạm vi tham gia phiên tòa của Viện kiểm sát nhân dân. Tại thông báo số 230 TB/TW của Ban chấp hành Trung ƣơng ngày 26/3/2009 “Thông báo kết luận của Bộ Chính trị về sơ kết 3 năm thực hiện Nghị quyết 49 NQ/TW ngày 2/6/2005 của Bộ Chính trị về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020” nêu rõ “Tiến độ giải quyết các vụ việc dân sự còn chậm, chất lượng xét xử các vụ án dân sự còn thấp …trong đó có nguyên nhân là chưa có cơ chế giám sát, kiểm sát có hiệu quả việc giải quyết các vụ án dân sự”. 2 Xuất phát từ thực tiễn trên, ngày 29 tháng 3 năm 2011 Quốc hội khóa XII, kỳ họp thứ X đã thông qua Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật tố tụng dân sự năm 2004. Theo đó, bổ sung quy định về nguyên tắc kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng dân sự nói chung và kiểm sát hoạt động xét xử sơ thẩm dân sự nói riêng là “Viện kiểm sát nhân dân tham gia các phiên tòa sơ thẩm dân sự đối với những vụ án do Tòa án tiến hành thu thập chứng cứ hoặc đối tượng tranh chấp là tài sản công, lợi ích công cộng, quyền sử dụng đất, nhà ở hoặc có một bên đương sự là người chưa thành niên, người có nhược điểm về thể chất, tâm thần”. Mặc dù Bộ luật tố tụng dân sự đã đƣợc sửa đổi bổ sung mở rộng về thẩm quyền của Viện kiểm sát nhân dân tham gia phiên tòa sơ thẩm dân sự. Tuy nhiên Luật sửa đổi bổ sung một số điều của Bộ luật tố tụng dân sự năm 2004 cũng chƣa bao quát hết các loại tranh chấp dân sự cần thiết của Viện kiểm sát trong phiên tòa xét xử sơ thẩm dân sự trong điều kiện hiện nay. Xuất phát từ những lý do trên, tôi đã chọn đề tài “Vai trò của VKSND trong phiên tòa sơ thẩm dân sự” để tiếp tục nghiên cứu, làm rõ thêm về vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự. 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài Viện kiểm sát nhân dân tham gia phiên tòa xét xử sơ thẩm dân sự là một trong những nguyên tắc cơ bản đƣợc quy định trong Hiến pháp năm 1992 và Bộ luật tố tụng dân sự năm 2004, Luật tổ chức viện kiểm sát nhân dân năm 2002. Những năm gần đây vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong tố tụng dân sự nói chung và trong phiên tòa sơ thẩm dân sự nói riêng đã đƣợc một số nhà khoa học luật quan tâm nghiên cứu nhƣ: “Vị trí vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong tố tụng dân sự” của Tiến sĩ Khuất Văn Nga – Hà Nội năm 2008; “Viện kiểm sát tham gia phiên tòa dân sự theo quy định của Luật tổ 3 chức Viện kiểm sát nhân dân năm 2002” của Triệu Nguyên Chức – Thông tin khoa học pháp lý năm 2004; “Nhận thức đúng thẩm quyền và trách nhiệm của Viện kiểm sát nhân dân trong Bộ luật tố tụng dân sự” của Tiến sĩ Khuất Văn Nga – Thông tin khoa học kiểm sát năm 2004; “Quy định về tham gia phiên tòa, phiên họp giải quyết vụ việc dân sự của Viện kiểm sát nhân dân và hướng sửa đổi, bổ sung theo dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật tố tụng dân sự ” của Tiến sĩ Hoàng Thị Quỳnh Chi – Thông tin khoa học kiểm sát năm 2010 “Nghiên cứu các chủ trương của Đảng về vai trò của Viện kiểm sát trong tố tụng dân sự và sự thể chế hóa trong pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam qua các thời kỳ” của Tiến sĩ Nguyễn Quốc Việt – Thông tin khoa học kiểm sát năm 2010; “Phiên tòa sơ thẩm dân sự những vấn đề lý luận và thực tiễn” của Tiến sĩ Bùi Thị Huyền – Hà Nội năm 2008 có đề cập đến vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự. Ngoài ra Viện kiểm sát nhân dân tham gia trong phiên tòa sơ thẩm dân sự còn đƣợc đề cập trong phần II Chƣơng II Giáo trình Luật tố tụng dân sự Việt Nam của trƣờng Đại học Luật Hà Nội năm 2001 và một số bài viết đề cập đến vị trí, vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong tố tụng dân sự đăng trên các Tạp chí Tòa án, Tạp chí Kiểm sát, Thông tin khoa học pháp lý…Qua khảo cứu các tài liệu khoa học trên thấy, các tài liệu này chủ yếu đề cập đến vấn đề về vị trí, vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong tố tụng dân sự nói chung. Mặc dù các đề tài trên nghiên cứu có đề cấp đến vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự. Nhƣng mỗi đề tài khoa học đều nghiên cứu dàn trải, tổng quan về vị trí, vai trò, chức năng, nhiệm vụ của Viện kiểm sát nhân dân trong tố tụng dân sự, chƣa nghiên cứu cụ thể, đi sâu vào từng khía cạnh, từng phạm vi riêng biệt của quá trình tố tụng dân sự. Vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự là kiểm sát việc tuân theo pháp luật của Thẩm phán, Hội đồng xét xử, những 4 ngƣời tham gia tố tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự. Nhƣng những nội dung nghiên cứu của các tác giả trên chƣa làm rõ về vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự, chƣa đƣa ra đầy đủ các giải pháp có tính khả thi, phù hợp với thực tiễn nhằm hoàn thiện hơn về vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự. Vì vậy, nghiên cứu đề tài “Vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự” với việc nghiên cứu chuyên sâu trong phạm vi phiên tòa sơ thẩm dân sự, có cơ sở để đánh giá và làm rõ thêm vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự, nhằm nâng cao hoạt động kiểm sát, hoạt động xét xử của Tòa án; đƣa ra một số giải pháp khắc phục những hạn chế bất cập của pháp luật quy định về vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự, góp phần đổi mới và hoàn thiện pháp luật tố tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự. Nội dung của luận văn có ý nghĩa về lý luận và thực tiễn đáp ứng đƣợc yêu cầu cải cách tƣ pháp và phù hợp với thực tiễn hiện nay. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của đề tài Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài luận văn là những vấn đề lý luận về vai trò của Viện kiểm sát nhân dân tham gia phiên tòa sơ thẩm dân sự; các quy định của pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam về vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự và thực trạng về vai trò của Viện kiệm sát nhân dân. Ngoài ra, việc nghiên cứu cũng tiến hành đối với quy định của pháp luật trƣớc khi có Bộ luật tố tụng dân sự năm 2004 quy định về việc Viện kiểm sát nhân dân tham gia vào các phiên tòa sơ thẩm dân sự để có cơ sở tham khảo, đối chiếu. Viện kiểm sát là cơ quan tiến hành tố tụng, có chức năng kiểm sát hoạt động tƣ pháp nhằm đảm bảo hoạt động bình thƣờng của các cơ quan tiến hành tố tụng, ngƣời tiến hành tố tụng, ngƣời tham gia tố tụng. Hoạt động kiểm sát 5 việc tuân theo pháp luật trong tố tụng dân sự đƣợc quy định trong Bộ luật tố tụng dân sự đƣợc tiến hành trong suốt các giai đoạn tố tụng kể từ khi Tòa án nhận đơn và thụ lý cho đến khi kết thúc giải quyết vụ án dân sự. Vì vậy, việc tham gia phiên tòa sơ thẩm dân sự của Viện kiểm sát nhân dân là một đề tài có nội dung rất rộng. Trong khuôn khổ của một luận văn thạc sĩ, phạm vi nghiên cứu chỉ tập trung vào một số vấn đề lý luận cơ bản về vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự, kiểm sát việc tuân theo pháp luật của Thẩm phán, Hội đồng xét xử, những ngƣời tham gia tố tụng tại phiên tòa sơ thẩm; ý nghĩa và vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự; mối quan hệ giữa Viện kiểm sát nhân dân với Tòa án, Hội đồng xét xử, ngƣời tham gia tố tụng; cơ sở quy định chức năng và nhiệm vụ của Viện kiểm sát tham gia tại phiên tòa sơ thẩm; lịch sử phát triển của Viện kiểm sát nhân dân tham gia phiên tòa xét xử sơ thẩm; cơ sở quy định Viện kiểm sát nhân dân tham gia phiên tòa xét xử sơ thẩm theo quy định của pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam, thực tiễn Viện kiểm sát nhân dân tham gia phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án dân sự và một số giải pháp nhằm đổi mới vai trò Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự theo yêu cầu cải cách tƣ pháp và phù hợp với thực tiễn. 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài Mục đích của đề tài là: Luận giải làm rõ cơ sở lý luận về vai trò của Viện kiểm sát nhân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự. Nội dung các quy định về trách nhiệm của Viện kiểm sát nhân dân, những ảnh hƣởng đến việc Viện kiểm sát nhân dân thực hiện hoạt động kiểm sát xét xử các vụ án dân sự, nhằm bảo đảm hoạt động xét xử của Tòa án đƣợc tuân theo pháp luật; góp phần bảo đảm pháp chế xã hội chủ nghĩa, bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, lợi ích của Nhà nƣớc. Đề xuất một số giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật tố tụng dân sự trong điều kiện thực tiễn nƣớc ta. 6 Để đạt đƣợc mục đích đó, nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài là điều kiện xác định trên các khía cạnh sau: + Nghiên cứu các vấn đề lý luận về vai trò của Viện kiểm sát trong phiên tòa sơ thẩm dân sự. + Phân tích và làm rõ những nội dung quy định của pháp luật hiện hành về vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự. Trong đó đi sâu nghiên cứu phân tích hai vai trò chủ yếu của Viện kiểm sát trong phiên tòa sơ thẩm dân sự là kiểm sát hoạt động xét xử của Thẩm phán, Hội đồng xét xử, những ngƣời tham gia tố tụng dân sự và phát biểu của Viện kiểm sát nhân dân về việc chấp hành pháp luật của Tòa án. + Tìm hiểu thực tiễn về vai trò của Viện kiếm sát trong phiên tòa xét xử sơ thẩm. Qua đó phát hiện những vấn đề còn tồn tại, bất cập, tìm ra nguyên nhân và đề xuất hƣớng khắc phục, đƣa ra một số giải pháp hoàn thiện pháp luật nhằm nâng cao hiệu quả kiểm sát của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu của đề tài Đề tài luận văn đƣợc thực hiện trên cơ sở phƣơng pháp luận chủ nghĩa Mác – Lênin, tƣ tƣởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về Nhà nƣớc và pháp luật. Để thực hiện nhiệm vụ nghiên cứu, tác giả đã sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu khoa học nhƣ phân tích, so sánh, tổng hợp v.v… 6. Tính mới của đề tài - Làm rõ những vấn đề lý luận về việc tham gia của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự, nhƣ sự cần thiết của Viện kiểm sát nhân dân trong việc kiểm sát việc tuân theo pháp luật tại phiên tòa sơ thẩm dân sự; những nội dung kiểm sát việc xét xử tại phiên tòa sơ thẩm v.v... - Đánh giá đƣợc thực trạng pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam hiện hành 7 về vai trò của Viện Kiểm sát nhân dân tham gia phiên tòa sơ thẩm dân sự. - Đề xuất một số giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật, nâng cao hiệu quả kiểm sát của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài lời nói đầu và kết luận, luận văn gồm các chƣơng: Chương 1: Những vấn đề lý luận về vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự Chương 2: Vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự theo pháp luật Việt Nam hiện hành Chương 3: Hoàn thiện vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự theo yêu cầu cải cách tƣ pháp 8 Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ VAI TRÒ CỦA VIỆN KIỂM SÁT TRONG PHIÊN TÒA SƠ THẨM DÂN SỰ 1.1. KHÁI NIỆM, ĐẶC ĐIỂM, ĐIỀU KIỆN, Ý NGHĨA VỀ VAI TRÒ CỦA VIỆN KIỂM SÁT NHÂN DÂN TRONG PHIÊN TÒA SƠ THẨM DÂN SỰ 1.1.1. Khái niệm Mỗi một cơ quan nhà nƣớc có một vị trí, vai trò trong bộ máy nhà nƣớc. Theo đại từ điển tiếng việt thì vai trò đƣợc hiểu là chức năng, tác dụng của cái gì đó của ai trong sự vận động, phát triển của nhóm, tập thể nói chung. Ở nƣớc ta mỗi cơ quan nhà nƣớc gắn với một vai trò nhất định trong việc thực hiện quyền lực nhà nƣớc. Nhà nƣớc ta là nhà nƣớc pháp quyền, quản lý xã hội bằng pháp luật và không ngừng tăng cƣờng pháp chế xã hội chủ nghĩa nhất là trong hoạt động xét xử của các cơ quan Tòa án. Song không phải lúc nào hoạt động của Tòa án cũng chấp hành nghiêm chỉnh pháp luật, tôn trọng quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Đây cũng là một trong những mặt hạn chế dẫn đến chất lƣợng xét xử các vụ án dân sự thiếu hiệu quả. Vì thế cần phải có một cơ quan có vai trò kiểm sát hoạt động xét xử của Tòa án. Khi đề cập đến vai trò của Viện kiểm sát nhân dân, thực chất là đề cập đến thẩm quyền và trách nhiệm kiểm sát hoạt động tƣ pháp nói chung và kiểm sát hoạt động xét xử các vụ án dân sự nói riêng. Theo quy định tại Điều 1, Luật tổ chức Viện kiểm sát nhân dân năm 2002 thì Viện kiểm sát nhân dân thực hiện kiểm sát các hoạt động tƣ pháp theo quy định của Hiến pháp và pháp luật, góp phần bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa và quyền làm chủ của nhân dân, bảo vệ tài sản của Nhà nƣớc, của tập thể, bảo vệ tính mạng, sức khỏe, tài sản, 9 tự do, danh dự và nhân phẩm của công dân, bảo đảm để mọi hành vi xâm phạm lợi ích của Nhà nƣớc, của tập thể, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân đều phải đƣợc xử lý theo pháp luật. Trong đó tham gia phiên tòa sơ thẩm là một hoạt động kiểm sát của Viện kiểm sát nhân dân. Tuy nhiên, khoa học pháp lý về tố tụng dân sự đến nay chƣa có một khái niệm chính thống về vai trò của Viện kiểm sát nhân dân tham gia trong phiên tòa xét xử sơ thẩm các vụ án dân sự. Để có đƣợc khái niệm về việc Viện kiểm sát nhân dân thực hiện chức năng kiểm sát hoạt động xét xử sơ thẩm các vụ án dân sự của Tòa án, cần phải nghiên cứu xem xét mục đích, phạm vi và vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm các vụ án dân sự. Mục đích Viện kiểm sát nhân dân tham gia phiên tòa xét xử sơ thẩm các vụ án dân sự, trƣớc hết phải có mục đích chung, tƣơng tự nhƣ mục đích kiểm sát quá trình Tòa án tiến hành thụ lý và giải quyết vụ án. Đó là mục đích góp phần xác định sự thật khách quan của vụ án, bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của đƣơng sự, bảo đảm pháp chế xã hội chủ nghĩa. Ngoài ra hoạt động của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm còn có mục đích cụ thể là kiểm sát hoạt động tố tụng tại phiên tòa sơ thẩm, kiểm sát việc tuân theo pháp luật của Thẩm phán, Hội đồng xét xử, việc chấp hành pháp luật của những ngƣời tham gia tố tụng. Đồng thời còn có quyền đƣợc phát biểu quan điểm về việc tuân theo pháp luật của Tòa án, việc chấp hành pháp luật của những ngƣời tham gia tố tụng, thực hiện quyền yêu cầu, kiến nghị khắc phục hành vi vi phạm pháp luật, bảo đảm pháp luật đƣợc chấp hành nghiêm chỉnh và thống nhất. Hiện nay, đang tồn tại các hình thức hoạt động giám sát, kiểm sát… Sự tồn tại các hoạt động này gắn liền một chủ thể của một cơ quan nhà nƣớc nhất định: hình thức giám sát thuộc Quốc hội dùng để chỉ một hoạt động có tính bao quát. Trong bộ máy Nhà nƣớc ta giám sát thể hiện chức năng của cơ quan 10 quyền lực đối với hoạt động bộ máy nhà nƣớc nhằm bảo đảm tuân thủ pháp luật, kỷ luật trong quản lý nhà nƣớc. Điều 83 Hiến pháp năm 1992 quy định “Quốc hội thực hiện quyền giám sát tối cao đối với toàn bộ hoạt động của Nhà nước” và khoản 2 Điều 84 Hiến pháp năm 1992 cũng quy định, Quốc hội có những nhiệm vụ và quyền hạn “Thực hiện quyền giám sát tối cao việc tuân theo Hiến pháp và pháp luật…”. Còn hoạt động kiểm sát thuộc Viện kiểm sát nhân dân, Kiểm sát đƣợc sử dụng trong khoa học pháp lý là dùng để chỉ hoạt động bảo đảm pháp chế của Viện kiểm sát nhân dân nhằm kiểm sát việc tuân theo pháp luật. Nhƣ vậy, Kiểm sát là một dạng giám sát đặc thù chỉ gắn với duy nhất một chủ thể đó là Viện kiểm sát nhân dân. Tại khoản 1 Điều 21 Bộ luật tố tụng dân sự quy định, “Viện kiểm sát nhân dân kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng dân sự, thực hiện các quyền yêu cầu, kiến nghị, kháng nghị theo quy định của pháp luật nhằm bảo đảm giải quyết vụ việc dân sự được kịp thời, đúng pháp luật”. Bản chất hoạt động kiểm sát trong phiên tòa sơ thẩm dân sự là theo dõi, yêu cầu ngƣời tiến hành tố tụng lý do đƣa ra các quyết định, yêu cầu chấm dứt và khắc phục hành vi vi phạm. Cũng hƣớng tới việc “phát hiện kịp thời vi phạm pháp luật” và “loại trừ việc vi phạm pháp luật của những người tiến hành tố tụng hoặc những người tham gia tố tụng dân sự tại phiên tòa sơ thẩm dân sự”. Hoạt động kiểm sát của Viện kiểm sát nhân dân là một quyền năng mà pháp luật cho phép chỉ có Viện kiểm sát nhân dân mới có khi thực hiện chức năng kiểm sát tại phiên tòa sơ thẩm dân sự, đồng thời đây cũng là nghĩa vụ của Viện kiểm sát nhân dân. Chỉ có Viện kiểm sát nhân dân mới có thể tiến hành các hoạt động kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong phiên tòa sơ thẩm dân sự một cách trực tiếp, cụ thể, do có đủ cơ sở điều kiện về vị trí pháp lý đặc biệt với chức năng, quyền hạn, Viện kiểm sát nhân có quyền và nghĩa vụ áp dụng các biện pháp cần thiết để tác động trực tiếp đến các chủ thể tham gia tố tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự, nhằm bảo 11 đảm cho việc giải quyết vụ án dân sự đƣợc theo đúng quy định của pháp luật, bảo đảm cho pháp luật đƣợc chấp hành nghiêm chỉnh và thống nhất trong quá trình giải quyết vụ án dân sự. “Phiên tòa sơ thẩm dân sự là giai đoạn tố tụng quan trọng nhất của giai đoạn xét xử sơ thẩm và quá trình tố tụng dân sự”[22]. Bởi tại phiên tòa sơ thẩm dân sự Tòa án nhân dân giải quyết tất cả các vấn đề mà các đƣơng sự yêu cầu. Bởi vậy, tại phiên tòa sơ thẩm dân sự Hội đồng xét xử phải xem xét, đánh giá toàn bộ nội dung của vụ án, trực tiếp nghe ý kiến trình bày của các đƣơng sự và những ngƣời tham gia tố tụng khác, đánh giá tính hợp pháp của các tài liệu, chứng cứ. Chất lƣợng của bản án phụ thuộc vào hoạt động xét xử tại phiên tòa sơ thẩm. Để kịp thời phát hiện và khắc phục sai sót, vi phạm pháp luật cần phải có vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự. Pháp luật tố tụng dân sự quy định quyền và nghĩa vụ của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự tạo ra một phƣơng thức kiểm sát đặc trƣng khác với hoạt động giám sát của các cơ quan nhà nƣớc khác. Phƣơng thức kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong phiên tòa sơ thẩm dân sự là thực hiện kiểm sát trực tiếp đối với các hoạt động tố tụng của những ngƣời tiến hành tố tụng, những ngƣời tham gia tố tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự. Hoạt động kiểm sát của Viện kiểm sát tại phiên tòa sơ thẩm dân sự là kiểm sát liên tục, Viện kiểm sát tham gia từ giai đoạn khai mạc phiên tòa cho đến trƣớc khi Hội đồng xét xử nghị án. Kiểm sát đƣợc thể hiện bằng phƣơng thức là kiểm sát trực tiếp về tƣ cách pháp lý của các chủ thể tiến hành tố tụng, chủ thể tham gia tố tụng, kiểm sát từng giai đoạn trong quá trình xét xử của Tòa án. Việc kiểm sát trực tiếp của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự thể hiện sự có mặt trực tiếp, kịp thời kiến nghị những ngƣời tiến hành tố tụng có hành vi vi phạm về nguyên tắc thủ tục tố tụng tại phiên tòa. 12 Phạm vi kiểm sát của Viện kiểm sát trong phiên tòa sơ thẩm dân sự là kiểm sát hoạt động xét xử các vụ án dân sự của Tòa án. Viện kiểm sát kiểm sát hoạt động tố tụng của Thẩm phán, Hội đồng xét xử, kiểm sát việc chấp hành pháp luật của những ngƣời tham gia tố tụng… từ thời điểm khai mạc phiên tòa cho đến khi kết thúc bằng bản án của Tòa án, khi Tòa án nghị án xong. Khi kiểm sát hoạt động tố tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự, trƣớc hết Viện kiểm sát nhân dân thay mặt Nhà nƣớc thực hiện chức năng giám sát hoạt động xét xử của Tòa án. Ngoài ra vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự còn đƣợc thể hiện trách nhiệm bảo vệ công lý, kiểm sát việc áp dụng đúng đắn pháp luật để giải quyết vụ án một cách khách quan, dân chủ, công bằng, góp phần bảo vệ nền pháp chế xã hội chủ nghĩa, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các đƣơng sự. Qua đó chúng ta có thể thấy, kiểm sát hoạt động xét xử trong phiên tòa sơ thẩm dân sự của Viện kiểm sát nhân dân là thực hiện chức năng kiểm sát việc tuân theo pháp luật của Thẩm phán, Hội đồng xét xử, Thƣ ký tòa án; kiểm sát việc chấp hành pháp luật của những ngƣời tham gia tố tụng, nhằm phát hiện kịp thời những hành vi vi phạm pháp luật của các chủ thể, góp phần bảo đảm pháp chế xã hội chủ nghĩa, ngăn ngừa mọi hành vi vi phạm pháp luật, các biểu hiện tiêu cực trong thực thi quyền lực Nhà nƣớc, bảo đảm pháp luật đƣợc chấp hành nghiêm chỉnh và thống nhất. Từ phân tích trên có thể nêu ra khái niệm chung về vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự: “Vai trò của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự là kiểm sát việc tuân theo pháp luật của Thẩm phán, Hội đồng xét xử, việc chấp hành pháp luật của những người tham gia tố tung, nhằm bảo đảm vụ án dân sự được giải quyết công bằng, dân chủ, khách quan, góp phần bảo đảm tính pháp chế xã hội chủ nghĩa, bảo vệ quyền lợi hợp pháp và chính đáng của công dân”. 13 Khác với phiên tòa sơ thẩm hình sự, trong đó đại diện Viện kiểm sát nhân dân giữ hai chức năng thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tƣ pháp. Kiểm sát viên là ngƣời trình bày cáo trạng, luận tội, sau đó mới đến lƣợt phát biểu tranh luận của những ngƣời tham gia tố tụng khác. Bởi, đây là tính chất hình sự, một bên là VKSND cơ quan tiến hành tố tụng thực hành quyền lực nhà nƣớc để buộc tội một ngƣời có hành vi phạm tội. Còn trong phiên tòa sơ thẩm án dân sự, theo tính chất của tranh chấp thì đây là "việc của đôi bên" mang đậm dấu ấn cá nhân, vai trò của đƣơng sự và ngƣời bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của họ có ý nghĩa quyết định, họ có toàn quyền chủ động trong việc quyết định tự bảo vệ quyền, lợi ích chính đáng của mình. Vì vậy, vai trò của Viện kiểm sát nhân dân chỉ là kiểm sát quá trình thực hiện hoạt động tố tụng. Sau khi những ngƣời tham gia tố tụng phát biểu tranh luận và đối đáp xong, Kiểm sát viên mới phát biểu ý kiến về việc tuân theo pháp luật tố tụng trong quá trình giải quyết vụ án của Thẩm phán, Hội đồng xét xử; việc chấp hành pháp luật của ngƣời tham gia tố tụng dân sự, kể từ khi thụ lý vụ án cho đến trƣớc thời điểm Hội đồng xét xử nghị án. 1.1.2. Đặc điểm Hoạt động kiểm sát của Viện kiểm sát nhân dân trong phiên tòa sơ thẩm dân sự là một hoạt động đặc thù của Viện kiểm sát nhân dân đƣợc quy định trong Hiến pháp, Luật sửa đổi bổ sung một số điều của Bộ luật tố tụng dân sự 2004 và Luật tổ chức viện kiểm sát nhân dân năm 2002 đƣợc thể hiện qua một số đặc điểm sau: Khi tham gia phiên tòa sơ thẩm dân sự Viện kiểm sát nhân dân là một chủ thể độc lập đặc biệt. Viện kiểm sát nhân dân tham gia phiên tòa sơ thẩm dân sự là đại diện nhà nƣớc để giám sát hoạt động tố tụng tại phiên tòa sơ thẩm dân sự. Trong khi đó các đƣơng sự, ngƣời có quyền lợi nghĩa vụ liên quan, ngƣời đại diện hợp pháp của các đƣơng sự là những ngƣời tham gia với 14