Tài liệu Vai trò của phụ nữ trong phát triển kinh tế hộ gia đình tại nghệ an

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Lê Mạnh Cường VAI TRÒ CỦA PHỤ NỮ TRONG PHÁT TRIỂN KINH TẾ HỘ GIA ĐÌNH TẠI NGHỆ AN LUẬN VĂN THẠC SĨ XÃ HỘI HỌC HÀ NỘI, năm 2017 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Lê Mạnh Cường VAI TRÒ CỦA PHỤ NỮ TRONG PHÁT TRIỂN KINH TẾ HỘ GIA ĐÌNH TẠI NGHỆ AN Chuyên ngành: Xã hội học Mã số: 60 31 03 01 LUẬN LUẬN VĂN THẠC SĨ XÃ HỘI HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Vũ Mạnh Lợi HÀ NỘI, năm 2017 MỤC LỤC MỞ ĐẦU .....................................................................................................................1 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN NGHIÊN CỨU .......................20 1.1. Khái niệm làm việc ......................................................................................20 1.2. Quan điểm lý thuyết giải quyết vấn đề nghiên cứu .....................................21 1.3. Thực hiện tổ chức nghiên cứu. ....................................................................23 1.4. Tổng quan địa bàn nghiên cứu ....................................................................23 1.5. Đặc điểm nhân khẩu của nhóm nghiên cứu .................................................25 CHƯƠNG 2: VAI TRÒ CỦA PHỤ NỮ TRONG PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP ...................................................................................................................................28 2.1. Vai trò của phụ nữ trong hoạt động trồng trọt ................................................28 2.2. Vai trò của phụ nữ trong hoạt động chăn nuôi ..............................................36 Tiểu kết chương 2: .................................................................................................44 CHƯƠNG 3: VAI TRÒ CỦA PHỤ NỮ TRONG PHÁT TRIỂN KINH DOANH, BUÔN BÁN VÀ DỊCH VỤ ......................................................................................46 3.1. Vai trò quyết định của phụ nữ trong các hoạt động .......................................46 3.2. Vai trò trực tiếp tham gia vào các hoạt động của phụ nữ ...............................49 Tiểu kết chương 3: .................................................................................................54 KẾT LUẬN ...............................................................................................................55 TÀI LIỆU THAM KHẢO .........................................................................................61 PHỤ LỤC ..................................................................................................................63 DANH MỤC BẢNG Bảng 1. 1: Trình độ học vấn của người được hỏi ................................................................ 26 Bảng 1. 2: Nghề nghiệp chính của người được hỏi ............................................................. 26 Bảng 1. 3: Lĩnh vực hoạt động của nghề nghiệp người được hỏi ........................................ 27 Bảng 2. 1: Vai trò của phụ nữ trong các hoạt động mua phương tiện, công cụ sản xuất .... 28 Bảng 2. 2: Vai trò của phụ nữ trong quyết định các hoạt động bắt đầu mùa vụ .................. 29 Bảng 2. 3: Vai trò của phụ nữ trong các hoạt động chăm sóc cây trồng ............................. 30 Bảng 2. 4: Vai trò của phụ nữ trong hoạt động thu hoạch và bán sản phẩm ....................... 31 Bảng 2. 5: Vai trò của phụ nữ trực tiếp mua các phương tiện, công cụ sản xuất ................ 33 Bảng 2. 6: Vai trò của phụ nữ trong việc trực tiếp tham gia các hoạt động bắt đầu mùa vụ ............................................................................................................................................. 34 Bảng 2. 7: Vai trò của phụ nữ trực tiếp hoạt động chăm sóc cây trồng ............................... 34 Bảng 2. 8: Vai trò của phụ nữ trong hoạt động thu hoạch và bán sản phẩm ....................... 35 DANH MỤC HÌNH Hình 2. 1: Tham gia hoạt động chăn nuôi............................................................................ 37 Hình 2. 2: Người trực tiếp lựa chọn giống nuôi ................................................................... 38 Hình 2. 3: Người trực tiếp thực hiện quy mô chăn nuôi ...................................................... 38 Hình 2. 4: Người trực tiếp áp dụng kỹ thuật chăn nuôi ....................................................... 39 Hình 2. 5: Người trực tiếp mua vật tư chăn nuôi của hộ gia đình ....................................... 40 Hình 2. 6: Người trực tiếp xây dựng chuồng trại của hộ gia đình ....................................... 40 Hình 2. 7: Người trực tiếp mua thức ăn và thuốc thu ý trong chăn nuôi ............................. 41 Hình 2. 8: Người trực tiếp vệ sinh chuồng trại trong chăn nuôi của hộ gia đình ................ 42 Hình 2. 9: Người trực tiếp cho ăn trong chăn nuôi của hộ gia đình .................................... 42 Hình 2. 10: Người trực tiếp bán sản phẩm trong chăn nuôi của hộ gia đình ....................... 43 Hình 3. 11: Người quyết định định hướng/quy mô kinh doanh........................................................ 46 Hình 3. 12: Người quyết định địa điểm kinh doanh, dịch vụ .............................................. 47 Hình 3. 13: Người quyết định số lượng, loại hàng hóa, dịch vụ trong buôn bán ........................ 47 Hình 3. 14: Người quyết định giá mua, giá bán.............................................................................. 48 Hình 3. 15: Người thực hiện việc định hướng/quy mô kinh doanh ...................................... 49 Hình 3. 16: Người trực tiếp lựa chọn địa điểm kinh doanh/dịch vụ ..................................... 50 Hình 3. 17: Người trực tiếp đưa ra giá mua, giá bán trong dịch vụ buôn bán.......................................... 51 Hình 3. 18: Người trực tiếp quản lý thu chi, thanh toán trong dịch vụ buôn bán...................................... 51 Hình 3. 19: Người trực tiếp vận tải, bốc dỡ hàng hóa trong dịch vụ buôn bán ........................................ 52 Hình 3. 20: Người trực tiếp phục vụ hoặc bán hàng trong dịch vụ buôn bán.......................................... 52 Hình 3. 21: Người trực tiếp tìm kiếm, mở rộng thị trường trong dịch vụ buôn bán .................................. 53 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT CNH-HĐH Công nghiệp hóa – Hiện đại hóa CTV Cộng tác viên FAO Tổ chức lương thực và nông nghiệp Liên hiệp quốc LHPN Liên hiệp phụ nữ PVS Phỏng vấn sâu MTQG Mặt trận tổ quốc NN&PTNT Nông nghiệp và Phát triển nông thôn NQLT-TW Nghị quyết liên tịch - Trung ương NTM Nông thôn mới UBQGVSTBCPN Ủy ban quốc gia vì sự tiến bộ của phụ nữ TLN Thảo luận nhóm LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên cho phép tôi được gửi lời cảm ơn trân trọng nhất tới PGS.TS. Vũ Mạnh Lợi, người thầy đã cùng tôi đi suốt quãng đường từ khi bắt đầu hình thành ý tưởng nghiên cứu cho tới khi làm đề cương và hoàn thiện luận văn. Những kiến thức mà thầy dành cho tôi là vô giá, giúp cho tôi tự tin và trưởng thành hơn rất nhiều khi bước chân vào lĩnh vực nghiên cứu khoa học xã hội. Tôi cũng vô cùng cảm ơn các thầy cô giáo của Học viện Khoa học Xã hội đã trang bị cho tôi nhiều kiến thức sâu rộng và bổ ích. Tôi xin cảm ơn Ban lãnh đạo khoa Xã hội học đã tạo mọi điều kiện tốt nhất cho tôi và tập thể lớp hoàn thành chương trình đào tạo trong suốt 2 năm học. Để được tham gia khoá đào tạo cao học năm 2015-2017 tại Học viện Khoa học Xã hội còn phải kể đến Ban giám đốc Trung tâm Đào tạo và Hợp tác quốc tế đã tạo điều kiện thuận lợi nhất cho tôi yên tâm học tập và nghiên cứu. Xin được cám ơn TS. Nguyễn Thị Ánh Tuyết - chủ nhiệm đề tài cấp Nhà nước “Nghiên cứu phát huy vai trò của phụ nữ trong xây dựng nông thôn mới” đã cho phép tôi được sử dụng toàn bộ số liệu, kết quả nghiên cứu của đề tài để khai thác nghiên cứu thành công các kết quả riêng của luận văn. Sau cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn đối với gia đình, người thân, bạn bè và đồng nghiệp, các anh chị em của tập thể lớp cao học đợt 1 năm 2015 ngành Xã hội học - những người đã luôn ủng hộ, giúp đỡ, động viên tôi trong suốt quá trình tôi học tập và làm việc thời gian qua. Hà Nội, ngày 24 tháng 02 năm 2017 Lê Mạnh Cường Lời cam kết Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi bằng việc kế thừa và nghiên cứu thêm các kết quả nghiên cứu của đề tài cấp Nhà nước: Nghiên cứu phát huy vai trò của phụ nữ trong xây dựng Nông thôn mới do TS. Nguyễn Thị Ánh Tuyết làm chủ nhiệm đề tài, cơ quan chủ trì đề tài là Trung tâm đào tạo và Hợp tác quốc tế, Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam. Các kết quả, số liệu nêu trong luận văn là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng. Các số liệu và tài liệu tham khảo của luận văn đã được sự chấp nhận và đồng thuận của chủ nhiệm đề tài cũng như cơ quan chủ trì đề tài. Tác giả Lê Mạnh Cường MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Phụ nữ nông thôn là một cộng đồng người phong phú, đa dạng gồm những dân tộc, tôn giáo, lứa tuổi, trình độ học vấn khác nhau và sinh sống ở những vùng nông thôn khác nhau. Theo thống kê, lao động nữ nông thôn chiếm 60,0% lực lượng lao động và họ, hiện đang sản xuất ra hơn 60% sản phẩm nông nghiệp. Phụ nữ nông thôn Việt Nam là một trong hai chủ thể kinh tế quan trọng nhất mang lại thu nhập cho các hộ gia đình. Do vậy, phát huy vai trò chủ thể của phụ nữ là một vấn đề cấp bách và mang tính thực tiễn cao để huy động tối đa các nguồn lực về con người cho phát triển kinh tế xã hội ở nông thôn, thực hiện các mục tiêu xây dựng nông thôn mới. Phụ nữ cùng với nam giới đều đang đảm nhận ba vai trò quan trọng trong xã hội, gồm: (1) Vai trò tái sản xuất: liên quan đến việc chăm sóc và duy trì hộ gia đình (mang thai, chăm sóc con cái, nấu ăn, lấy củi, đi chợ, trông nom nhà cửa và chăm sóc sức khỏe cho gia đình). Đây là loại công việc thiết yếu để duy trì cuộc sống tồn tại của con người; (2) Vai trò sản xuất: là các công việc (hoạt động) làm ra của cải vật chất và tinh thần, nhằm tạo ra thu nhập hoặc để tự nuôi sống và tiêu dùng; và (3) Vai trò cộng đồng/tham gia xã hội: là các công việc, hoạt động (tham gia, quản lý, lãnh đạo) nhằm phục vụ cho các lợi ích của cộng đồng trong xã hội. Đây là những đóng góp của phụ nữ trong lịch sử phát triển của nhân loại nói chung và ở Việt Nam - đất nước phần lớn dựa vào các hoạt động sản xuất nông nghiệp thì những đóng góp nói trên càng mang ý nghĩa quan trọng. Đây là những tổng kết mang tính lý luận khi nghiên cứu về vai trò của phụ nữ trong xã hội nói chung. Điều này cho thấy cần phải có nghiên cứu, bằng chứng khẳng định vai trò của phụ nữ ở nông thôn nhằm xây dựng các chính sách phù hợp, phát huy tối đa vai trò, tiềm năng, thế mạnh của phụ nữ trong thực tiễn, qua đó nâng cao vị thế, tiếng nói và tăng cường sự tham gia của phụ nữ trong việc ra quyết định, quản lý, lãnh đạo cộng đồng nông thôn. Các nghiên cứu trên bình diện quốc tế cũng như trong nước đã chỉ ra rằng: 1 mặc dù phụ nữ có đóng góp rất lớn trong sản xuất, kinh doanh ở nông thôn nhưng họ lại chưa được nhìn nhận một cách đầy đủ. Chẳng hạn, một số hoạt động kinh tế đóng góp vào kinh tế chính của gia đình ở nông thôn như chăn nuôi mà phụ nữ tham gia nhiều nhất lại được xem là các việc phụ. Bên cạnh đó, nhiều hoạt động phi nông nghiệp ở nông thôn mang lại thu nhập đáng kể, góp phần vào xóa đói, giảm nghèo mà lao động nữ giới có ưu thế và có năng suất lao động cao hơn như đan lát, thêu, may... vẫn được xem là "nghề phụ", theo đó những đóng góp của họ chưa được nhìn nhận đầy đủ dẫn đến vị thế xã hội, kinh tế trong gia đình và ở xã hội nông thôn vẫn chưa được nhìn nhận công bằng. Một trong những nguyên nhân dẫn đến hiện trạng này là do trình độ học vấn và năng lực sản xuất thấp, cơ hội tiếp cận với các nguồn lực cho phát triển sản xuất, kinh doanh bị hạn chế như đất đai, tín dụng, tư liệu sản xuất... Điều này được giải thích là do sự nhận thức mang tính định kiến về giới khá phổ biến ở nông thôn khiến cho họ không có cơ hội được học tập, nâng cao trình độ và xác nhận vị thế xã hội (đứng tên chủ hộ, sổ đỏ...). Các nghiên cứu và tổng kết thực tiễn cho thấy, phụ nữ nông thôn nói chung và lao động nữ nông thôn nói riêng đang có vai trò và vị trí đặc biệt trong đời sống kinh tế – xã hội ở nông thôn. Biến đổi của lao động nữ nông thôn đang diễn ra theo ba xu hướng cơ bản là: thứ nhất, nâng cao chất lượng lao động nữ nông thôn nhằm đáp ứng nhu cầu lao động của thời kỳ mới; thứ hai, từng bước chuyển dần từ lao động nông nghiệp sang lao động công nghiệp, thương mại và dịch vụ; và, thứ ba, chủ động, tích cực tham gia thị trường lao động quốc tế (cả trong nước và nước ngoài). Bên cạnh đó, phụ nữ còn là lực lượng quan trọng trong các lĩnh vực hoạt động xã hội, lãnh đạo và quản lý cộng đồng. Sự tham gia xã hội của phụ nữ trong xã hội đã có nhiều tiến bộ, thể hiện năng lực, phẩm chất của người phụ nữ Việt Nam. Các nghiên cứu cũng đã chỉ ra rằng, cần tiếp tục có các chính sách hướng đến nâng cao nhận thức của cộng đồng, các cơ quan hoạch định chính sách trong nhìn nhận, đánh giá đầy đủ những đóng góp của phụ nữ ở nông thôn trong phát triển kinh tế và tham gia xã hội. Bên cạnh đó là các giải pháp nhằm thu hẹp bất bình đẳng giới trong tiếp cận nguồn lực, tiến bộ khoa học, công nghệ, thị trường lao động ở 2 nông thôn; giải pháp về phát huy vốn xã hội cho phụ nữ thông qua hoạt động các tổ chức Hội phụ nữ...và việc lồng ghép giới trong chính sách phát triển kinh tế xã hội ở nông thôn. Bên cạnh đó, các giải pháp về tuyên truyền, nâng cao năng lực cho phụ nữ trong phát huy vai trò phát triển kinh tế và tham gia xã hội. Vì vậy, nghiên cứu này sẽ nhằm vào việc trả lời các câu hỏi nghiên cứu về mặt thực tiễn, từ đó khái quát thành những vấn đề lý luận, góp phần giúp cho việc xây dựng và hoạch định chính sách của Nhà nước phù hợp hơn với xu thế và tiềm năng của phụ nữ. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài 2.1. Nghiên cứu trong nước Nghiên cứu vai trò của phụ nữ nông thôn trong sản xuất, các nghiên cứu đã chỉ ra thực trạng về việc tham gia của phụ nữ trong hoạt động sản xuất nông nghiệp và phi nông nghiệp ở nông thôn nói chung và các vùng miền nói riêng. Ngoài ra, các nghiên cứu cũng đã chỉ ra những thuận lợi, khó khăn của phụ nữ nông thôn trong việc thực hiện vai trò sản xuất, đặc biệt là những khó khăn trong tiếp cận các nguồn lực. Báo cáo đánh giá tình hình giới năm 2010 của Word Bank cho rằng tại khu vực nông thôn tỷ lệ phụ nữ tham gia sản xuất trong các lĩnh vực nông nghiệp cao hơn nam giới, và phụ nữ cũng thoát ra khỏi các hoạt động sản xuất nông nghiệp chậm hơn nam giới. Xu hướng nữ hóa trong nông nghiệp hiện nay, theo kết quả một dự án điều tra của Viện Nghiên cứu phát triển xã hội (ISDS), lực lượng phụ nữ tham gia vào nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng chiếm tới gần 80%, so với khoảng 50% cách đây 20 năm. Có một số vùng như Thái Bình, Hải Dương con số này lên đến 90% hoặc hơn. Ở đồng bằng sông Hồng, bình quân ruộng đất rất ít, bình quân đất canh tác chỉ 4 sào/hộ (với bốn người), và càng có nguy cơ bị thu hẹp lại do quá trình công nghiệp hoá – đô thị hoá, cũng càng buộc người nông dân phải ra đi để kiếm thêm thu nhập cho gia đình. Theo TS. Khuất Thu Hồng, viện trưởng ISDS, người 3 phụ nữ thường có trách nhiệm nội trợ, trông nom cha mẹ già, rồi chăm sóc, dạy dỗ con cái, nên họ bị trói buộc ở nhà và để những người đàn ông ra đi. Năm 2015, Viện Nghiên cứu Gia đình- Giới đã khảo sát ở một số xã ở Hải Dương, Hoà Bình, Bình Định, Tiền Giang. Nghiên cứu chỉ ra rằng, phụ nữ đang là lực lượng chủ yếu tham gia trồng lúa và cây ăn quả. Bên cạnh đó, đất đai ở nông thôn đang bị thu hẹp do công nghiệp hóa, hoạt động nông nghiệp ngày càng hiện đại hơn nhờ cơ giới hoá nên tình trạng “nữ nội, nam ngoại” khá phổ biến ở các làng quê. Do vậy, đa số nam nông dân sẽ di cư tìm việc nên gánh nặng làm nông nghiệp, việc gia đình của phụ nữ lại nhiều hơn. Họ vừa phải sản xuất lúa và cây ăn quả, lại phải chăm sóc con cái, gia đình, quán xuyến việc nhà, họ hàng và cộng đồng... Nghiên cứu của Đặng Thị Ánh Tuyết (2002) tập trung nhận diện và phân tích vai trò kinh tế của phụ nữ trong gia đình nông thôn qua phân công lao động nam nữ trong hoạt động kinh tế hộ gia đình, vai trò của phụ nữ trong việc tạo thu nhập và quản lý chi tiêu, vấn đề nâng cao trình độ chuyên môn và hiểu biết xã hội của phụ nữ nông thôn. Tác giả chỉ ra những yếu tố khách quan và chủ quan tác động đến quá trình thực hiện vai trò kinh tế của họ, từ đó rút ra những khuyến nghị cần thiết góp phần nâng cao địa vị người phụ nữ trong sự nghiệp đổi mới, phát triển nông thôn. Các nghiên cứu trước đây chỉ ra rằng, bất bình đẳng giới trong gia đình thường thể hiện qua các hoạt động phân công lao động theo giới trong gia đình, quyền quyết định của vợ chồng trong gia đình. Khá nhiều nghiên cứu đã tìm kiếm và nhận diện các yếu tố tác động đến sự phân công lao động theo giới trong gia đình (Lê Ngọc Văn, 2008; Vũ Mạnh Lợi, 2004). Một trong những nguyên nhân khiến cho phụ nữ ít có quyền quyết định trong gia đình là do cơ hội và tiếp cận các nguồn lực. Điều đã được các nhà nghiên cứu nữ quyền chỉ rõ rằng, trong chế độ gia trưởng, người đàn ông luôn được xem là siêu việt. Phụ nữ bị kiểm soát bởi đàn ông và là một phần tài sản của người đàn ông. Dù ở hoàn cảnh nào, người phụ nữ vẫn bị kiểm soát bởi đàn ông. Sự kiểm soát đó thông qua các lĩnh vực pháp luật, kinh tế, chính trị…(Lê Ngọc Văn, 2006). 4 Một số nghiên cứu đã chỉ ra vai trò quan trọng của phụ nữ nông thôn trong sản xuất và công việc nội trợ. Phụ nữ đã thực hiện nhiều hoạt động sản xuất và đã đóng góp đáng kể đến thu nhập gia đình. Họ không chỉ tham gia vào công việc sản xuất mà còn cả làm các công việc nội trợ. Vì vậy, vai trò nhân đôi của họ rất nặng nhọc (Đỗ Thị Bình và Lê Ngọc Lân, 1996). Một cuộc khảo sát ở đồng bằng sông Cửu Long đã chỉ ra rằng phụ nữ đã đóng góp 72% công việc sản xuất nông nghiệp và 82 % cho công việc nội trợ. Phụ nữ cũng đảm nhiệm hầu hết công việc trồng trọt, chăn nuôi, phụ nữ có mặt ở tất cả các khâu trong quá trình sản xuất nông nghiệp: nhổ mạ, chăm sóc cây lúa, tưới tiêu đồng ruộng, gặt hái, phơi thóc lúa, xay giã gạo... hoặc trong những loại hình lao động nặng nề và khó nhọc như lĩnh vực thủy nông. (Nguyễn Thị Lân, 2006; Trung tâm nghiên cứu khoa học về lao động nữ Viện Khoa học lao động và các vấn đề xã hội, Bộ Lao động thương binh và xã hội, 1998). Một số nghiên cứu đã tập trung đánh giá vai trò của phụ nữ trong thực hiện các công việc nhà nông, cũng như những đóng góp của họ trong kinh tế - xã hội ở địa phương. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng, không chỉ tham gia vào lĩnh vực nông nghiệp với số lượng lớn, phụ nữ còn thực sự là chủ thể của ngành kinh tế này. Các nghiên cứu đã phân tích, đánh giá mức độ tham gia của phụ nữ trong mọi lĩnh vực sản xuất nông, lâm nghiệp như: sản xuất gạo, chăn nuôi, thủy lợi, trồng rừng, chế biến lương thực, tiếp thị sản phẩm (Nguyễn Thị Lân, 2006; Đỗ Thị Bình, Lê Ngọc Lân 1996; Đỗ Thị Bình 1999, Lưu Song Hà và cộng sự, 2013; Nguyễn Sinh, 2004). Các nghiên cứu này đã tiến hành nghiên cứu sâu theo vùng miền nhưng chưa toàn diện. Những dẫn chứng khoa học đã khẳng định sự tham gia tích cực và những thành quả đóng góp của phụ nữ nông thôn trong hoạt động sản xuất nông nghiệp, tạo việc làm, tăng thu nhập, phát triển kinh tế nông thôn, góp phần xóa đói giảm nghèo ở khu vực đồng bằng Sông Hồng và đặc biệt là góp phần phát triển kinh tế hộ gia đình (Nguyễn Thị Bình, 1999). Nghiên cứu về vai trò của phụ nữ người Dao trong hoạt động sản xuất tạo thu nhập cho thấy: phụ nữ Dao tham gia sản xuất nông nghiệp nhiều hơn và thường xuyên hơn nam giới; đặc biệt là công việc chăn nuôi 5 (nguồn tạo ra tiền mặt cao nhất), tuy nhiên công việc này được xem là công việc nội trợ và không được tính vào đóng góp trong thu nhập của gia đình. Trong sản xuất lâm nghiệp, phụ nữ chủ yếu tham gia vào các hoạt động có nguồn thu nhập thấp hơn và cần có sự khéo léo cần mẫn như thu hái, hoạt động này mang lại nguồn thu đều đặn và góp phần giải quyết những khó khăn nhất định cho gia đình, đặc biệt đối với những hộ đói, nghèo thì nguồn thu nhập này góp phần quan trọng cứu đói cho gia đình. Bên cạnh đó, phụ nữ cũng có vai trò quan trọng trong việc duy trì và bảo vệ tài nguyên đất và rừng. Phụ nữ còn là người quản lý thu nhập gia đình, vốn vay tốt hơn nam giới, thanh toán tiền lãi ngân hàng đúng hạn. Trong công cuộc xóa đói giảm nghèo tại địa phương có một phần đóng góp đáng kể của chị em phụ nữ người Dao với những hoạt động kinh tế nông nghiệp (Nguyễn Thị Lân, 2006). Một số nghiên cứu phân tích các yếu tố cản trở sự tham gia của nông dân nam và nữ người dân tộc thiểu số trong các hoạt động khuyến nông; tài liệu hóa các kinh nghiệm từ các chương trình và dự án liên quan đến dân tộc và bình đẳng giới trong khuyến nông; đề xuất các thay đổi về chính sách, thực tiễn, ý tưởng và niềm tin cho các nhà hoạch định chính sách và người làm thực tiễn khuyến nông về lồng ghép giới và đa dạng dân tộc trong khuyến nông (Hoàng Xuân Thành, Lê Thị Quý, Ngô Văn Hải, 2004). Khi tham gia vào các ngành kinh tế phi nông nghiệp đa số phụ nữ làm nghề buôn bán nhỏ hoặc làm nghề phụ, làm thuê, chẳng hạn như làm nha, mì; dệt len, thảm; uốn tóc - trang điểm cô dâu, thêu ren, làm nón, làm bún, chế biến dược liệu thuốc nam, sấy long nhãn/táo khô, chế biến đay... Qua tìm hiểu thực trạng, các tác giả đã đánh giá rằng phụ nữ nông thôn có tiềm năng phát triển doanh nghiệp nhỏ và kinh tế hộ gia đình trong các ngành nghề phi nông nghiệp như bảo quản, chế biến nông - lâm sản; chế biến lương thực thực phẩm, các nghề thủ công mỹ nghệ truyền thống; trong phát triển các dịch vụ ở nông thôn.... Các tác giả cũng đánh giá rằng, các ngành nghề kinh tế phi nông ở nông thôn tạo ra các cơ hội tăng thu nhập cho phụ nữ hơn là các ngành nông nghiệp (Lê Thi, 1998; Nguyễn Thị Bích Thủy, Đào Ngọc Nga, Annalise Moser và April Phạm, 2009). 6 Tuy vậy, có nhiều luồng quan điểm trái chiều của các nhà nghiên cứu về việc phụ nữ nông thôn nên hay không nên tăng cường tham gia vào những ngành kinh tế phi nông. Phần lớn các tác giả đều cho rằng, việc tham gia các hoạt động kinh tế phi nông giúp cho phụ nữ tăng thêm thu nhập, góp phần nâng cao vị thế và đóng góp vào nền kinh tế Quốc dân (Lê Thi, 1998; Nguyễn Thị Bích Thủy, Đào Ngọc Nga, Annalise Moser và April Phạm, 2009). Nhóm nghiên cứu khác lại cho rằng, tăng cường sự tham gia vào thị trường lao động của những ngành nghề phi nông nghiệp khiến phụ nữ ít có thời gian tham gia các công việc gia đình hơn, làm căng thẳng mối quan hệ giữa vợ và chồng (Đào Thế Tuấn, Đào Thế Anh, Lê Thị Châu Dung, 1997). Tuy nhiên, các tác giả trên vẫn đều khẳng định những đóng góp tích cực của phụ nữ trong các ngành kinh tế phi nông tại nông thôn Việt Nam trong cơ chế kinh tế thị trường. Phụ nữ cũng gặp phải những khó khăn, trở ngại trong công việc sản xuất kinh doanh cụ thể cũng như trong sự phát triển các ngành nghề ở khu vực nông thôn như: dựa vào nguồn tài nguyên bản địa, quy mô hoạt động nhỏ, vốn ít và lãi suất không cao, không có sự trợ giúp từ phía Nhà nước... Dựa trên những phân tích cụ thể, dẫn chứng thực tiễn, tác giả đã đề xuất những hỗ trợ cần thiết cho phụ nữ trong phát triển kinh doanh, sản xuất ở nông thôn, nhằm phát huy được thế mạnh để sản xuất kinh doanh một cách có hiệu quả, tăng cường phúc lợi cho gia đình và nâng cao vai trò, vị thế phụ nữ nông thôn (Lê Thị Nhâm Tuyết, 2006). Về quyền, lợi ích của phụ nữ trong sản xuất nông nghiệp cũng như về những khó khăn mà phụ nữ nông thôn đang phải đối mặt, các nghiên cứu này đã đề cập đến những khó khăn của phụ nữ làm nông nghiệp như: thu nhập của họ rất thấp và thường xuyên thấp hơn nam giới cùng làm nông nghiệp và thấp hơn so với phụ nữ ở nông thôn nhưng làm trong các lĩnh vực sản xuất phi nông, khả năng tiếp cận đối với các nguồn tín dụng, thông tin, thị trường và đất đai rất hạn chế (Đỗ Thị Bình, 2008; Đỗ Thị Bình, Trần Thị Vân Anh, 2003; Nguyễn Thị Lân 2006; Trung tâm Nghiên cứu Phụ nữ - Trường Cán bộ Phụ nữ Trung ương, 2008; Lê Thi, 1998; Anh, T.T.V. và Hùng L.N., 1996)…. Bên cạnh đó, đã có những nghiên cứu phân 7 tích cơ hội tiếp cận nguồn lực đất đai của phụ nữ nông thôn dựa trên hướng tiếp cận phân tích các chính sách, vai trò và tầm quan trọng của Hội LHPN (Hà Thị Phương Tiến, 1997). Ngoài ra, những thách thức đối với phụ nữ nông thôn hiện nay do quá trình CNH-HĐH, đó là các xu hướng nữ hóa nông nghiệp (chủ yếu phụ nữ gánh vác công việc sản xuất nông nghiệp), lão hóa nông thôn (đa số những người trên trung niên và cao tuổi mới ở lại quê) và phụ nữ hóa chủ hộ gia đình trên thực tế (vì nam giới là chủ hộ gia đình trên thực tế lại đi làm ăn xa). Nguồn nhân lực nữ trong nông nghiệp, nông thôn cũng gặp một số trở ngại về trình độ chuyên môn kỹ thuật, về sức khoẻ lao động nữ trong sản xuất nông nghiệp-nông thôn, về việc tiếp cận quyền sở hữu ruộng đất. Từ đây tác giả đề xuất một số giải pháp về chính sách đối với phụ nữ nông thôn trong quá trình CNH-HĐH: ưu tiên đào tạo nghề và việc làm cho phụ nữ, tạo điều kiện thuận lợi cho phụ nữ tiếp cận các nguồn lực, chăm lo sức khỏe và an sinh xã hội cho phụ nữ nông thôn (Hoàng Bá Thịnh, 2010). Một số nghiên khác đã đề cập đến việc tiếp cận nguồn lực của những gia đình có nữ làm chủ hộ đố i với các nguồ n tín du ̣ng, nguồ n tài nguyên đấ t (Bộ NN&PTNT, 2002). Mô tả được sự sôi động của phụ nữ trong việc tham gia vào các hoạt động tín dụng, tiết kiệm tại địa phương, những yếu tố tác động và khó khăn, thuận lợi của phụ nữ khi tham gia chương trình này (Bộ NN&PTNT, 1998). Bên cạnh các nghiên cứu đề cập đến cơ hội tiếp cận các nguồn lực của phụ nữ nông thôn, một số nghiên cứu khác quan tâm đến cơ hội việc làm, chế độ đãi ngộ và mức lương, khả năng được đào tạo về kỹ thuật và văn hóa đối với phụ nữ nông thôn (Nguyễn Thị Bích Thủy, Đào Ngọc Nga, Annalise Moser và April Phạm, 2009); Đoàn Thị Bình Minh, 1997: Phạm Đỗ Nhật Thắng, 1997). Nghiên cứu cũng đưa ra một số mô hình giải quyết việc làm từ các chính sách xúc tiến việc làm đối với lao động nữ nông thôn: tạo việc làm thông qua phát triển các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài, mô hình việc làm trên cơ sở phát triển hộ gia đình, tạo việc làm thông qua các dự án nhỏ, tạo việc làm thông qua phát triển các doanh nghiệp nhỏ, mô hình việc làm tại nhà, mô hình tổ chức việc làm cho đối tượng lao động đặc biệt (Phạm Đỗ Nhật Thắng, 1997; Lưu Song Hà và cộng sự, 2014). 8 Đối với nhóm phụ nữ là người dân tộc thiếu số hay phụ nữ đơn thân, các nghiên cứu đã chỉ ra những thiệt thòi mà họ gặp phải trong việc phân phối quỹ đất khai hoang, quỹ đất dự phòng và những vấn đề phát sinh xung quanh việc thực thi một số chính sách đối với phụ nữ nông thôn trong giai đoạn chuyển đổi (Đỗ Thị Bình, Hoàng Thị Sen, 2005). Một số nghiên cứu nhấn mạnh đến sự không hợp lý, mâu thuẫn của một số chính sách khi được đem áp dụng vào thực tiễn như vấn đề việc làm của phụ nữ nông thôn dưới tác động của chính sách; đánh giá tác động của các chính sách kinh tế mới và chính sách xã hội đối với các đối tượng phụ nữ nghèo (Phạm Đỗ Nhật Thắng, 1997; Đỗ Thị Bình, Lê Ngọc Lân, 1996, UBQGVSTBPN, 2000). Trình độ văn hóa của phụ nữ khá thấp, họ đã không được hướng dẫn kỹ thuật (Luật và Sơn, 1992). Phụ nữ cũng không có thời gian tham gia các lớp tập huấn khuyến nông để nâng cao kiến thức, kỹ thuật của cá nhân trong sản xuất nông nghiệp (Đỗ Thị Bình, 1999, 2008); Đỗ Thị Bình, Trần Thị Vân Anh, 2003). Phụ nữ cũng bị hạn chế về cơ hội tham gia dịch vụ khuyến nông và những hạn chế của chương trình này đến việc tiếp thu và thực hành của họ (Nguyễn Thị Bích Thủy, Đào Ngọc Nga, Annalise Moser và April Phạm, 2009; Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, 1998, 2002). Sự khác biệt về giới trong giáo dục đã làm cho nam nông dân thu nhận được kiến thức tốt hơn so với nữ nông dân về phòng trừ sâu bệnh hại (Chi và CTV, 1999). Điều này sẽ ảnh hưởng đến năng suất và hiệu quả sản xuất nông nghiệp của phụ nữ nông thôn. Trong thời gian gần đây, vốn xã hội được coi như một nguồn lực quan trọng góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế, trong đó có kinh tế nông nghiệp và phi nông nghiệp tại khu vực nông thôn. Có nhiều nhà khoa học đã khai thác chủ đề này, nghiên cứu, phân tích nhằm chỉ ra những yếu tố nhằm hình thành và phát triển nhận thức trong việc phát hiện và sử dụng vốn xã hội trong phát triển kinh tế khu vực nông thôn mà trong đó có vai trò của các Hội đoàn thể. Đối với phụ nữ nông thôn, Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam các cấp đóng vai trò rất quan trọng vừa là đơn vị 9 tập hợp phụ nữ, vừa chăm lo và bảo vệ quyền lợi của phụ nữ và chính trong quá trình thực hiện vai trò, Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam đã góp phần không nhỏ trong việc hỗ trợ phụ nữ nông thôn phát huy vốn xã hội, giúp tăng trưởng kinh tế. Tuy nhiên, các cấp Hội Phụ nữ cũng chưa thực sự nhận thức tốt vai trò và khả năng của mình, từ đó chưa phát huy vai trò một cách toàn diện. Đánh giá về vai trò của phụ nữ trong phát triển kinh tế nông thôn cần thiết phải xem xét đến các cấp Hội Phụ nữ của địa phương (Nguyễn Thị Thu Hoài, Phạm Chí Trung, 2015). Có thể nói rằng, trong một thời gian dài, các nhà nghiên cứu rất quan tâm đến vai trò của phụ nữ trong sản xuất ở nông thôn cả trong sản xuất nông nghiệp và phi nông nghiệp với những nhóm phụ nữ khác nhau và các vùng miền khác nhau. Các nghiên cứu cũng đã phần nào chỉ ra các yếu tố tác động đến việc thực hiện vai trò của phụ nữ trong sản xuất. Các hoạt động sản xuất, kinh doanh mà các nghiên cứu đề cập đến đều là các hoạt động hướng đến mục tiêu phát triển kinh tế của gia đình và địa phương. Cũng đã có một vài nghiên cứu có đề cập đến hoạt động xây dựng nông thôn mới. Đây là những vấn đề mà nhóm tác giả của đề tài này có thể kế thừa về mặt phương pháp và nội dung nghiên cứu. Mặc dầu vậy, mỗi nghiên cứu đều chỉ đề cập đến một mảng nhỏ trong việc thực hiện vai trò của phụ nữ nông thôn trong phát triển kinh tế hoặc một nhóm phụ nữ mà chưa có cái nhìn tổng thể trên mọi bình diện của đời sống kinh tế nông thôn và đặc biệt là trong bối cảnh thực hiện xây dựng nông thôn mới. Chính vì vậy, luận văn khi đi sâu vào nghiên cứu “Vai trò của phụ nữ trong phát triển kinh tế hộ gia đình tại Nghệ An” sẽ đề cập đến một vài khía cạnh mới trong trong một chủ đề mà đã có rất nhiều những nghiên cứu đã tiến hành, đây cũng được xem như một phát hiện và đóng góp mới của đề tài. 2.2. Nghiên cứu ngoài nước Vai trò của nữ giới trong lĩnh vực nông nghiệp và thị trường lao động ở nông thôn Theo số liệu điều tra trong 30 năm (1980-2010) của FAOSTAT, trong lĩnh vực nông nghiệp nữ giới chiếm 43% lực lượng lao động ở các nước đang phát triển, và 10 dao động từ 20% ở các quốc gia châu Mỹ đến gần 50% ở khu vực Đông và Đông Nam Á và Châu Phi. Nữ giới cung cấp nhiều lực lượng lao động thông qua kí kết hợp đồng trồng trọt, tuy nhiên phần lớn đều bị loại bỏ do họ thiếu quyền kiểm soát an toàn đất đai, lao động trong gia đình và các nguồn tài nguyên khác cần thiết để bảo đảm sự tin cậy của sản phẩm. Nữ giới tham gia rất nhiều các hoạt động trong chăn nuôi như chăn nuôi gia cầm, lợn, và bò sữa. Vai trò của nữ giới trong việc đáp ứng nhu cầu gia tăng các sản phẩm chăn nuôi có thể bị giảm sút khi ngành này được thương mai hóa hơn vì nữ giới thường gặp khó khăn khi bắt đầu kinh doanh và có xu hướng mất kiểm soát trong các hoạt động tạo ra lợi nhuận. Trong lĩnh vực ngư nghiệp, 12% ngư dân là nữ giới; họ đóng vai trò quan trọng trong quá trình chế biến và tiếp thị sản phẩm. Đối với thị trường lao động ở nông thôn, ở hầu hết các nước đang phát triển, số lượng nữ giới được tuyển dụng tương đương thậm chí nhiều hơn nam giới, ngoại trừ ở các nước Mỹ Latin. Theo số liệu điều tra các hoạt động tạo ra thu nhập ở nông thôn (RIGA) cho thấy có một sự chênh lệch về lương nhất định giữa nam giới và nữ giới. Khả năng thực hiện các công việc hưởng lương của nữ giới ít hơn nam giới. Họ tham gia nhiều vào các công việc bán thời gian và các công việc theo mùa vụ. Sự chênh lệch về giới trong sản xuất nông nghiệp Sản xuất nông nghiệp đóng vai trò quan trọng đối với nữ giới, tuy nhiên khả năng tiếp cận các nguồn lực và dịch vụ sản xuất của nữ giới như đất đai, chăn nuôi, nguồn nhân lực, dịch vụ khuyến nông, dịch vụ tài chính và các công nghệ tiên tiến bị hạn chế hơn so với nam giới. Đầu tiên, tăng cường việc tiếp cận của nữ giới đến tài nguyên đất thông qua việc tăng cường vị thế và ảnh hưởng của nữ giới trong các hộ gia đình có tác động tích cực đối với việc cải thiện phúc lợi của hộ gia đình. Ở hầu hết các nước đang phát triển, nữ giới ít có khả năng tiếp cận tới quyền sở hữu đất, cũng như với đất thuê. Họ thường làm việc trong những lô đất nhỏ hơn so với nam giới. Thứ hai, chăn nuôi là một lĩnh vực quan trọng ở khu vực nông thôn. Ở nhiều nước, chăn nuôi được xem như tài sản nông nghiệp có giá trị và là nguồn thu 11 nhập chính. Qua khảo sát cho thấy, các hộ gia đình có nam giới là chủ hộ có cổ phần chăn nuôi trung bình lớn hơn các hộ gia đình có nữ giới làm chủ hộ. Thứ ba, những hạn chế về nguồn nhân lực theo giới do trách nhiệm đối với xã hội và gia đình cũng như các yêu cầu lao động về giới, cái mà cho rằng nữ giới không thể làm công việc trồng trọt hiệu quả hơn nam giới, điều đó khiến cho họ phải đối mặt với những khó khăn khi giá nông sản tăng. Hộ gia đình nữ giới làm chủ hộ thường hạn chế lao động nghiêm trọng so với những hộ nam giới làm chủ hộ do họ có ít thành viên và nhiều người phụ thuộc. Vốn nhân lực sẵn có trong mỗi hộ gia đình có liên quan chặt chẽ đến các biện pháp tăng năng suất nông nghiệp, thu nhập hộ gia đình, tất cả những điều này ảnh hưởng đến phúc lợi hộ gia đình và tăng trưởng kinh tế ở cấp quốc gia. Bên cạnh đó, dịch vụ khuyến nông cung cấp thông tin hữu ích và kịp thời về các công nghệ và kỹ thuật mới giúp nông dân tăng năng suất sản xuất nông nghiệp. Tuy nhiên, việc cung cấp các dịch vụ khuyến nông ở các nước đang phát triển vẫn còn thấp ở cả hai giới và nữ giới có xu hướng ít sử dụng các dịch vụ khuyến nông hơn nam giới. Ngay cả khi nữ giới tiếp cận được với các dịch vụ khuyến nông thì lợi ích cũng không được nhìn thấy rõ ràng. Ngoài ra, cách thức phổ biến các dịch vụ khuyến nông có thể hạn chế nữ giới tiếp nhận thông tin về sự đổi mới. Nữ giới có xu hướng có mức học vấn thấp hơn so với nam giới, điều đó có thể hạn chế sự tham gia tích cực của họ trong việc đào tạo có sử dụng rất nhiều tài liệu bằng văn bản. Việc hạn chế về thời gian và văn hóa có thể cản trở nữ giới tham gia vào các hoạt động thực địa hoặc tham gia vào các nhóm hỗn hợp. Hơn nữa, các dịch vụ tài chính như tiết kiệm, tín dụng và bảo hiểm cung cấp cơ hội cho việc nâng cao sản lượng nông nghiệp, an ninh lương thực và kinh tế hộ gia đình, cộng đồng và quốc gia. Có một số lượng đáng kể các bằng chứng cho thấy có một khoảng cách đáng kể sự chênh lệch giới tính trong việc tiếp cận tín dụng ở nhiều nước đang phát triển. Nữ giới thường xuyên nhận được các khoản vay nhỏ hơn và có thể không có quyền kiểm soát việc sử dụng và/hoặc thu nhập được tạo ra bởi các khoản vay. Cuối cùng, việc tiếp cận các công nghệ tiên tiến có vai trò rất quan trọng trong việc duy trì và cải thiện năng suất nông nghiệp. Các yếu tố đầu vào phụ thuộc vào sự sẵn có 12 của tài sản như đất đai, tín dụng, giáo dục và lực lượng lao động đều cho thấy xu hướng có nhiều hạn chế đối với các hộ gia đình nữ giới làm chủ hộ so với các hộ gia đình nam giới làm chủ hộ. Các lợi ích và giải pháp nâng cao vai trò của nữ giới trong sản xuất nông nghiệp ở nông thôn Nâng cao vai trò của nữ giới bằng cách phát huy bình đẳng giới, thu hẹp sự chênh lệch về giới trong các lĩnh vực nông nghiệp ở nông thôn. Thu hẹp sự chênh lệch về giới mang lại các lợi ích khác nhau về sản xuất và các lợi ích về kinh tế, xã hội. Về sản xuất, nhiều nghiên cứu đã giả thiết rằng nữ giới làm việc hiệu quả tương đương như nam giới. Kết quả cho thấy năng suất mà nam giới tạo ra lớn hơn 2030% so với nữ giới, đó là do sự khác biệt các yếu tố đầu vào. Thu hẹp sự chênh lệch giới bằng cách giả sử năng suất mà nữ giới tạo ra bằng với nam giới sẽ dẫn đến sự gia tăng sản lượng đầu ra nông nghiệp cho các nước đang phát triển lên đến 2,5-4%. Hơn nữa, các bằng chứng từ châu Phi, châu Á và Mỹ Latin cho thấy, gia đình được hưởng lợi khi nữ giới có địa vị và quyền lực trong các hộ gia đình. Khi nữ giới có ảnh hưởng nhiều hơn trong các quyết định kinh tế thì thu nhập của gia đình họ được phân bổ nhiều hơn cho thực phẩm, y tế, giáo dục, quần áo và dinh dưỡng của trẻ em. Chương trình an sinh xã hội ở nhiều quốc gia hiện nay hướng nữ giới đặc biệt tới những lý do này. Thu hẹp sự chênh lệch về giới tính không dễ dàng cũng như không đơn giản, tuy nhiên tiến bộ có thể được nhìn thấy và các biện pháp can thiệp có thể mang lại hiệu lực. Các chính sách và chương trình được thiết lập trong sự xem xét giới hạn về mặt văn hóa bao gồm cả lĩnh vực nhà nước và lĩnh vực tư nhân mang lại lợi ích cho cả nam và nữ giới. Một số tài sản được bổ sung cho nữ giới, tuy nhiên các hoạt động của nữ giới không thể tách riêng trách nhiệm của họ đối với gia đình và xã hội. Vì vậy, một cách tiếp cận tổng thể được đề xuất bằng cách thu hẹp khoảng cách giới tính trong tiếp cận đất đai, thị trường lao động nông thôn, các dịch vụ tài chính, nguồn vốn xã hội và công nghệ, bao gồm các bước sau: 13