Tài liệu Vai trò của các tổ chức phi chính phủ trong việc hỗ trợ kỹ thuật, tăng cường năng lực cho người dân và đối tác địa phương miền núi phía bắc

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN KHOA XÃ HỘI HỌC ********** LÊ VĂN SƠN VAI TRÒ CỦA CÁC TỔ CHỨC PHI CHÍNH PHỦ TRONG HỖ TRỢ KỸ THUẬT, TĂNG CƯỜNG NĂNG LỰC CHO NGƯỜI DÂN VÀ ĐỐI TÁC ĐỊA PHƯƠNG MIỀN NÚI PHÍA BẮC (Nghiên cứu trường hợp Huyện Si Ma Cai, Tỉnh Lào Cai) LUẬN VĂN THẠC SỸ HÀ NỘI – 2005 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN KHOA XÃ HỘI HỌC ********** LÊ VĂN SƠN VAI TRÒ CỦA CÁC TỔ CHỨC PHI CHÍNH PHỦ TRONG HỖ TRỢ KỸ THUẬT, TĂNG CƯỜNG NĂNG LỰC CHO NGƯỜI DÂN VÀ ĐỐI TÁC ĐỊA PHƯƠNG MIỀN NÚI PHÍA BẮC (Nghiên cứu trường hợp Huyện Si Ma Cai, Tỉnh Lào Cai) LUẬN VĂN THẠC SỸ CHUYÊN NGÀNH : XÃ HỘI HỌC MÃ SỐ : 50109 GIÁO VIÊN HƯỚNG DẪN: TS. HOÀNG BÁ THỊNH HÀ NỘI – 2005 Luận văn Thạc sĩ Lê Văn Sơn MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN 3 THUẬT NGỮ VIẾT TẮT 4 MỞ ĐẦU 5 1. Lý do tiến hành nghiên cứu 5 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 7 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu 8 4. Giới hạn phạm vi nghiên cứu 8 5. Phương pháp nghiên cứu 10 Chƣơng 1: Cơ sở lý luận của đề tài 13 1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu 13 2. Một số khái niệm liên quan đến đề tài 17 2.1. Vai trò 17 2.2. Tổ chức phi chính phủ 19 2.3. Hỗ trợ kỹ thuật/tăng cường năng lực 26 3. Cơ sở lý luận của đề tài 32 3.1. Phương pháp luận 32 3.2. Lý thuyết xã hội học 33 3.2.1. Lý thuyết cấu trúc-chức năng 33 3.2.2. Lý thuyết vai trò xã hội 36 3.2.3. Lý thuyết vốn con người/vốn xã hội 36 3.2.4. Lý thuyết phát triển cộng đồng 39 4. Giả thuyết nghiên cứu 41 5. Khung lý thuyết 41 Chƣơng 2: Vài nét tổ chức phi chính phủ ở Việt Nam và về địa bàn nghiên cứu và 45 1. Vài nét về Tổ chức phi chính phủ ở Việt Nam 45 1.1. Lịch sử hình thành các Tổ chức phi chính phủ ở Việt Nam 45 1.1.1. Tổ chức phi chính phủ nước ngoài tại Việt Nam 45 1.1.2. Các hội, tổ chức quần chúng và tổ chức phi chính phủ ở Việt Nam 46 1.2. Đóng góp của các Tổ chức phi chính phủ cho Việt Nam 48 1.2.1. Đóng góp của TCPCP nước ngoài 48 1.2.2. Đóng góp của TCPCP Việt Nam 51 2. Vài nét về địa bàn nghiên cứu 55 2.1. Điều kiện tự nhiên 55 1 Luận văn Thạc sĩ Lê Văn Sơn 2.2. Điều kiện sống của người dân 56 2.3. Y tế và khả năng tiếp cận 57 2.4. Giáo dục và khả năng tiếp cận 58 2.5. Dịch vụ khuyến nông và khả năng tiếp cận 60 2.6 Những đóng góp của các tổ chức phi chính phủ cho tỉnh Lào Cai và huyện Si Ma Cai 61 Chương 3: Vai trò của các Tổ chức phi chính phủ trong hỗ trợ kỹ thuật và tăng 64 cƣờng năng lực cho ngƣời dân và đối tác địa phƣơng tại huyện Si Ma Cai 1. Tôn chỉ mục đích các Tổ chức phi chính phủ 64 2. Vai trò của Tổ chức phi chính phủ trong hỗ trợ kỹ thuật và tăng cường năng lực 71 2.1. Hành động hỗ trợ kỹ thuật và tăng cường năng lực của các tổ chức phi chính phủ 71 2.1.1. Hỗ trợ nâng cao khả năng chuyên môn 71 2.1.2. Hỗ trợ nâng cao khả năng lập kế hoạch và triển khai dự án 72 2.1.3. Hỗ trợ nâng cao khả năng quản lý, theo dõi giám sát và đánh giá 100 3. Kết quả từ những hỗ trợ kỹ thuật và tăng cường năng lực của các TCPCP 105 3.1. Góp phần tạo ra những thay đổi cho địa phương 105 3.2. Góp phần nâng cao năng lực cho người dân và đối tác địa phương 122 3.3. Tạo cơ hội tham gia cho người dân 127 4. Khó khăn trong quá trình xây dựng năng lực và hỗ trơ kỹ thuật 132 4.1. Sự khác biệt về nhu cầu nâng cao năng lực 132 4.2. Sự thay đổi của đối tượng tham gia tập huấn 134 4.3. Phương pháp tập huấn 135 4.4. Giáo trình và tài liệu giảng dạy 136 4.5. Sử dụng giảng viên từ bên ngoài 137 4.6. Những khó khăn khác. 139 5. Xu hướng hỗ trợ của các TCPCP 140 KẾT LUẬN KHUYẾN NGHỊ 143 1. Kết luận 143 2. Khuyến nghị 144 TÀI LIỆU THAM KHẢO 146 PHỤ LỤC 2 Luận văn Thạc sĩ Lê Văn Sơn THUẬT NGỮ VIẾT TẮT EED Tổ chức trẻ em và phát triển HTKT Hỗ trợ kỹ thuật INGO Tổ chức phi chính phủ quốc tế NPO Tổ chức phi lợi nhuận RDSC Trung tâm dịch vụ phát triển nông thôn TCNL Tăng cường năng lực TCPCP Tổ chức phi chính phủ TEW Trung tâm nghiên cứu và hỗ trợ năng lực phụ nữ dân tộc thiểu số UBND Uỷ ban nhân dân UNDP Chương trình phát triển Liên hiệp Quốc UNICEF Quỹ nhi đồng Liên hiệp quốc VNGO Tổ chức phi chính phủ Việt Nam WB Ngân hàng thế giới MỞ ĐẦU 1. LÝ DO TIẾN HÀNH NGHIÊN CỨU 3 Luận văn Thạc sĩ Lê Văn Sơn Việt Nam đang chuyển sang thời kỳ phát triển mới – thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước nhằm tiến tới mục tiêu xây dựng xã hội chủ nghĩa. Chiến lược phát triển kinh tế – xã hội trong 10 năm tới (2001- 2010) là “…Đưa nước ta thoát khỏi tình trạng kém phát triển, nâng cao rõ rệt đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân, tạo nền tảng đến năm 2020, nước ta cơ bản trở thành một nước công nghiệp theo hướng hiện đại…”[13; 89]. Để đạt được mục tiêu này, ngoài nỗ lực của Nhà nước, Chính phủ, cần có nỗ lực đóng của các tổ chức phi chính phủ (TCPCP). Trong những năm qua Đảng và Nhà nước luôn luôn quan tâm, khuyến khích khả năng tự chủ, tự lực và sự tham gia đóng góp của mọi công dân và tổ chức trong nước. Đồng thời, tích cực mở rộng quan hệ hợp tác quốc tế nhằm thu hút sự hỗ trợ của các nước trên thế giới, trong đó có các TCPCP nước ngoài. Báo cáo chính trị của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khoá VIII tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX đã khẳng định: “Nâng cao năng lực và tạo cơ hội cho mọi người đều có thể phát huy hết tài năng, tham gia vào quá trình phát triển và thụ hưởng thành quả phát triển, đồng thời nâng cao trách nhiệm của mỗi người góp phần thực hiện dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh...”[13; 163]. Đồng thời “…Mở rộng hơn nữa công tác đối ngoại nhân dân, tăng cường quan hệ song phương và đa phương với các tổ chức nhân dân các nước, nâng cao hiệu quả hợp tác với các TCPCP quốc gia và quốc tế, góp phần tăng cường sự hiểu biết lẫn nhau, quan hệ hữu nghị và hợp tác giữa nhân dân ta và nhân dân các nước trong khu vực và trên thế giới…”[13; 122]. Và trong thời gian tới tiếp tục “ … Tập trung tháo gỡ mọi vướng mắc, xoá bỏ mọi trở lục để khơi dậy nguồn lực to lớn trong nhân dân, cổ vũ các nhà kinh doanh và mọi người dân ra sức làm giàu cho mình và cho đất nước. Tiếp tục cải thiện môi trường đầu tư để thu hút tốt hơn và sử dụng có hiệu quả các nguồn lực bên ngoài. Nội lực là quyết đinh, ngoại lực là quan trọng, gắn kết với nhau thành nguồn lực tổng hợp để phát triển đất nước”.[13; 166]. Nhờ đó, trong những năm qua, khu vực xã hội dân sự nói chung và các TCPCP nói riêng đã phát triển mạnh mẽ và có những đóng góp quan trọng cho 4 Luận văn Thạc sĩ Lê Văn Sơn công cuộc phát triển ở Việt Nam trên nhiều lĩnh vực, đặc biệt là công tác tăng cường năng lực xoá đói giảm nghèo cho người dân và đối tác địa phương, góp phần cải thiện điều kiện sống và hỗ trợ giải quyết những vấn đề khó khăn của địa phương, ở nhiều vùng trong nước, trong đó có cộng đồng dân tộc thiểu số ở miền núi phía Bắc nước ta. Đánh giá về vai trò viện trợ phi chính phủ, ngày 15 tháng 3 năm 1996, Thủ tướng Phan Văn Khải (lúc đó là Phó Thủ tướng Chính Phủ) đã có ý kiến: “ Viện trợ của các TCPCP nước ngoài không lớn, nhưng có qui mô thích hợp và mục tiêu cụ thể, nhìn chung có tác dụng thiết thực đối với nhiều ngành, nhiều địa phương và cơ sở, nhất là cơ sở nghèo”[9; 1]. Bên cạnh đó, hoạt động của các TCPCP đang có xu hướng chuyển từ hình thức hoạt động mang tính nhân đạo, từ thiện, viện trợ khẩn cấp sang hình thức hỗ trợ các chương trình/dự án phát triển bền vững, dài hạn, phù hợp với định hướng phát triển kinh tế xã hội, chương trình xoá đói giảm nghèo của Chính phủ Việt Nam. Đặc biệt, trong các chương trình/ dự án các TCPCP rất chú trọng tới công tác hỗ trợ kỹ thuật, đào tạo, nâng cao năng lực cho người nghèo và cán bộ địa phương, cũng như các TCPCP địa phương (LNGO). Quan hệ đối tác giữa các TCPCP nước ngoài, chính quyền các cấp và nhân dân trong vùng dự án đã được hình thành và từng bước củng cố theo trục Chính quyền – Nhân dân vùng hưởng lợi – Tổ chức phi chính phủ. Mối quan hệ đối tác này cho phép sử dụng thế mạnh của các bên trong quá trình triển khai dự án bằng việc kết hợp giữa nguồn lực của các TCPCP với nguồn lực của địa phương [3;15]. Sự hình thành và phát triển mạnh mẽ của các TCPCP đang trở thành mối quan tâm của các nhà quản lý, nhà nghiên cứu, nhà hoạch định chính sách và từ chính các TCPCP ở Việt Nam. Mối quan tâm đó không chỉ dừng lại ở phạm vi lý luận mà cả ở những vấn đề mang tính thực tiễn. Các mối quan tâm tập trung vào bản chất của khu vực xã hội dân sự nói chung và các TCPCP nói riêng; Vị trí, vai trò của TCPCP và làm thế nào để phát huy vai trò của các TCPCP, đặc biệt là trong việc Hỗ trợ kỹ thuật (HTKT) và tăng cường năng lực (TCNL) cho người dân và đối tác địa phương, góp phần thực hiện thành công mục tiêu phát triển đất nước. 5 Luận văn Thạc sĩ Lê Văn Sơn Thực tế này đang đặt ra yêu cầu cấp bách trong việc nghiên cứu về khu vực phi chính phủ ở nước ta. Do vậy, việc tiến hành nghiên cứu “Vai trò của các Tổ chức phi chính phủ trong việc hỗ trợ kỹ thuật, tăng cường năng lực cho người dân và đối tác địa phương miền núi phía Bắc, nghiên cứu trường hợp Huyện Si Ma Cai, tỉnh Lào Cai” vừa mang ý nghĩa lý luận vừa mang ý nghĩa thực tiễn quan trọng. Nghiên cứu này một mặt ứng dụng những lý thuyết xã hội học vào giải thích một vấn đề của thực tiễn là Vai trò của tổ chức phi chính phủ trong HTKT và TCNL cho người dân và đối tác địa phương”, góp phần kiểm chứng thêm tính đúng đắn của một số luận điểm lý thuyết Xã hội học. Mặt khác, những phát hiện của nghiên cứu sẽ giúp các nhà hoạch định chính sách, nhà quản lý, chính quyền và đối tác địa phương hiểu rõ hơn vai trò của các TCPCP, đặc biệt là trong việc TCNL và HTKT cho người dân và đối tác địa phương trong vùng dự án. Đồng thời, giúp các nhà hoạch định chính sách, nhà quản lý và chính quyền địa phương có thêm những thông tin về những khó khăn, thách thức mà các TCPCP đang gặp phải trong quá trình thực hiện tôn chỉ mục đích của họ, nguyên nhân của những khó khăn, thách thức đó... Từ đó, có biện pháp phù hợp nhằm phát huy tối đa nguồn lực và vai trò của các TCPCP trong việc giải quyết những vấn đề khó khăn của địa phương nhằm đạt tới mục tiêu phát triển bền vững. 2. MỤC TIÊU VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 2.1. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU: Tìm hiểu vai trò của các tổ chức phi chính phủ trong việc hỗ trợ kỹ thuật và tăng cường năng lực cho người dân và đối tác địa phương miền núi phía Bắc hiện nay, nghiên cứu trường hợp huyện Si Ma Cai, tỉnh Lào Cai.. 2.2. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU  Tìm hiểu những đóng góp của các TCPCP, đặc biệt là trong trong HTKT và TCNL cho người dân và đối tác địa phương tại huyện Si Ma Cai, tỉnh Lào Cai hiện nay.  Nhận diện những khó khăn đối với các TCPCP khi triển khai các chương trình dự án, đặc biệt là những khó khăn, thách thức trong công tác HTKT và TCNL cho người dân và đối tác địa phương; nguyên nhân cơ bản dẫn 6 Luận văn Thạc sĩ Lê Văn Sơn tới những khó khăn thách thức đó và xu hướng hỗ của các TCPCP trong thời gian tới.  Đề xuất kiến nghị nhằm phát huy hiệu quả vai trò của các TCPCP trong việc hỗ trợ kỹ thuật và tăng cường năng lực cho người dân và đối tác địa phương, tại huyện Si Ma Cai, tỉnh Lào Cai. 3. ĐỐI TƢỢNG VÀ KHÁCH THỂ NGHIÊN CỨU 3.1. Đối tƣợng nghiên cứu Đối tượng của nghiên cứu là vai trò của các tổ chức phi chính phủ trong việc Hỗ trợ kỹ thuật và tăng cường năng lực cho người dân và đối tác địa phương miền núi phía Bắc. 3.2. Khách thể nghiên cứu  TCPCP quốc tế (INGO): là những tổ chức phi chính phủ, phi lợi nhuận, tự nguyện có nguồn gốc từ nước ngoài, có tôn chỉ, mục đích hoạt động rõ ràng, đã được Chính phủ Việt Nam cấp giấy phép hoạt động tại Việt Nam và hiện đang hỗ trợ các dự án phát triển.  TCPCP Việt Nam (VNGO): là những tổ chức, đơn vị khoa học do cá nhân hoặc tập thể người Việt Nam lập ra, trên tinh thần tự nguyện, tự quản, phi lợi nhuận, được Chính phủ Việt Nam cấp giấy phép hoạt động và hiện đang tiến hành hỗ trợ các dự án phát triển hoặc ứng dụng khoa học công nghệ tại Việt Nam. 4. GIỚI HẠN PHẠM VI NGHIÊN CỨU 4.1. Giới hạn về không gian Nghiên cứu về Vai trò của TCPCP trong việc HTKT và TCNL cho người dân và đối tác địa phương miền núi phía Bắc, nhưng nghiên cứu trường hợp huyện tại huyện Si Ma Cai, tỉnh Lào Cai. Địa điểm triển khai nghiên cứu này được thực hiện tại 4 xã (Lùng Sui, Bản Mế, Sín Chéng và Quan Thần Sán) của huyện Si Ma Cai, tỉnh Lào Cai. Tuy nhiên, nghiên cứu sẽ sử dụng một số thông tin, dữ liệu của một số tỉnh khác (trong khu vực các tỉnh Miền núi phí Bắc) để dẫn chứng và so sánh thêm cho những giả thuyết đã đưa ra, làm nổi bật vấn đề nghiên cứu. 7 Luận văn Thạc sĩ Lê Văn Sơn 4.2. Giới hạn về thời gian Nghiên cứu được thực hiện chính thức trong trong thời gian 6 tháng từ tháng 5 năm 2005 đến tháng 11 năm 2005. 4.3. Phạm vi nghiên cứu Đây là nghiên cứu thuộc lĩnh vực Xã hội học. Do vậy vấn đề nghiên cứu sẽ được nhìn nhận dưới cách nhìn của Xã hội học. Những lý thuyết của xã hội học sẽ được sử dụng để phân tích. Mặt khác, nội dung của HTKT và TCNL rất rộng lớn và đa dạng. Do vậy, nghiên cứu này chỉ bó hẹp công tác HTKT và TCNL trong phạm vi dự án phát triển, hiện đang được các TCPCP triển khai. Trong đó, tập trung phân tích vai trò của các TCPCP trong việc HTKT và TCNL về chuyên môn; Năng lực lập kế hoạch và thực hiện; Năng lực quản lý, theo dõi, giám sát, cho người dân và đối tác địa phương có các dự án phát triển. 4.4. Giới hạn về khách thể nghiên cứu Do sự đa dạng về loại hình các TCPCP và sự đa dạng về lĩnh vực hoạt động nên nghiên cứu này chỉ bó hẹp khách thể nghiên cứu là những TCPCP (cả quốc tế và Việt Nam) hiện đang hỗ trợ thực hiện các dự án phát triển hoặc ứng dụng khoa học công nghệ tại cộng đồng tại Huyện Si Ma Cai, tỉnh Lào Cai. Các khách thể không thuộc phạm vi xem xét của nghiên cứu này bao gồm: Các tổ chức quốc tế như: Ngân Hàng thế giới (WB), Tổ chức Y tế thế giới (WHO); Quỹ nhi đồng liên hiệp Quốc (UNICEF), Chương trình phát triển Liên Hiệp Quốc (UNDP), Ngân hàng phát triển châu Á (ADB); Các Đại sứ quán các nước tại Việt Nam; Các TCPCP chỉ đơn thuần thực hiện các hoạt động viện trợ nhân đạo mà không hỗ trợ thực hiện các dự án phát triển; Các đoàn thể, tổ chức quần chúng mang đặc trưng tổ chức chính - trị xã hội (Đoàn thanh niên, Hội phụ nữ, Hội nông dân, Hội chữ thập đỏ, Hội cựu chiến binh, Mặt trận tổ quốc…); Các tổ chức mang đặc trưng xã hội - nghề nghiệp như: Hội, Liên hiệp hội Trung ương và địa phương (Nhưng có bao gồm các Trung tâm, Viện, Đơn vị khoa học do được thành lập trên tinh thần tự nguyện và phi lợi nhuận, được các cơ quan này cấp phép hoạt động); Các tổ chức công đoàn, Trung tâm bảo trợ xã hội, các Quỹ… 8 Luận văn Thạc sĩ Lê Văn Sơn 5. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 5.1. Phƣơng pháp thảo luận nhóm Đã tiến hành 05 cuộc thảo luận nhóm với:  04 nhóm người dân hưởng lợi (trung bình mỗi nhóm có 5 người).  01 nhóm cán bộ dự án của các TCPCP quốc tế (gồm 5 người).  01 nhóm cán bộ huyện tham gia dự án (gồm 6 người). Các thảo luận nhóm tập trung đánh giá những đóng góp của các TCPCP trong công tác xây dựng năng lực cho người dân và cán bộ đối tác địa phương khi tham gia dự án cũng như khó khăn, vướng mắc trong công tác xây dựng năng lực; Các đề xuất, kiến nghị nhằm phát huy hơn nữa vai trò của TCPCP trong tăng cường năng lực và hỗ trợ kỹ thuật. 5.2. Phƣơng pháp phỏng vấn sâu Đã tiến hành 21 cuộc phỏng vấn sâu đối với:  01 Cán bộ Sở Ngoại vụ tỉnh Lào Cai, phụ trách hoạt động các TCPCP trên địa bàn tỉnh;  04 cán bộ huyện Si Ma Cai đại diện cho cơ quan đối tác Huyện tham gia dự án (Trung tâm y tế huyện, Trạm thú y huyện, Hội phụ nữ huyện, Phòng giáo dục huyện);  04 cán bộ xã đại diện các xã triển khai dự án (Bản Mế, Lùng Sui, Sín Chéng và Quan Thần Sán);  08 người dân hưởng lợi từ dự án (chọn từ 4 thôn của 4 xã triển khai dự án);  04 cán bộ quản lý, cán bộ dự án của các TCPCP (2 TCPCP Việt Nam và 2 TCPCP nước ngoài) Các cuộc phỏng vấn sâu tập trung đánh giá những đóng góp của các TCPCP cho địa phương, đặc biệt là trong công tác xây dựng năng lực cho người dân và đối tác địa phương; Những thuận lợi và khó khăn khi triển khai hoạt động tại địa phương; Công tác phối kết hợp giữa các TCPCP và đối tác địa phương; Khả năng bền vững của các hoạt động dự án… 5.3. Phƣơng pháp phỏng vấn bằng bảng hỏi 9 Luận văn Thạc sĩ Lê Văn Sơn Đã tiến hành phỏng vấn ngẫu nhiên bằng bảng hỏi đối với 185 người dân ` và cán bộ địa phương được hưởng lợi từ dự án tại 04 xã (Bản Mế, Lùng Sui, Sín Chéng và Quan Thần Sán) thuộc huyện Si Ma Cai, tỉnh Lào Cai. Đối tượng phỏng vấn có một số đặc điểm sau:  Theo địa bàn dự án: Toàn huyện Si Ma Cai có tổng số 13 xã. Hoạt động hỗ trợ của các TCPCP được thực hiện rải rác tại 13/13 xã của Huyện. Nhưng chỉ có 7 xã trong tổng số 13 xã có sự đầu tư nhiều của các TCPCP. Phỏng vấn bằng bảng hỏi được tiến hành tại 4 xã rong số 7 xã của huyện có sự hỗ trợ nhiều của các TCPCP. Trong số 185 người hưởng lợi được hỏi thì có 54 người đang sống tại xã Bản Mế (chiếm 29.2%); 49 người tại xã Lùng Sui (chiếm 26.5%); 36 người tại xã Quan Thần Sán (chiếm 19.5%) và 46 người tại xã Sín Chéng (chiếm 24.9%).  Thành phần dân tộc: Toàn huyện có 11 nhóm dân tộc, trong đó người H‟mông, chiếm tỷ lệ lớn nhất (khoảng 72,0%), tiếp đó là người Nùng, người Kinh, Thu Lao; Phù Lá…nhưng chiếm tỷ lệ rất thấp. Trong số 185 người hưởng lợi được hỏi, có 119 người H‟mông (chiếm 64.3%); 41 người Nùng (chiếm 22.2%); 2 người Thu Lao (chiếm 1.1%); 18 người Kinh (chiếm 9.7%) và 5 người thộc dân tộc khác (Tày, Phù Lá), chiếm 2.7%.  Giới tính: Trong số 185 người được hỏi thì có 88 nam giới (chiếm 47.6%) và 97 phụ nữ (chiếm 52.4%).  Trình độ học vấn: Trong số 185 người hưởng lợi được hỏi, có 17 người hiện không biết đọc biết viết (chiếm 9.2%); 53 người có trình độ xoá mù (chiếm 28.6%); có 51 người có trình độ tiểu học (chiếm 27.6%); có 25 người có trình độ Trung học cơ sở (chiếm 13.5%); có 13 người có trình độ Trung học phổ thông (chiếm 7.0%); có 18 người có trình độ trung cấp (chiếm 9.7%) và 8 người có trình độ cao đẳng, đại học (chiếm 4.3%).  Nghề nghiệp: Trong số 185 người hưởng lợi được hỏi thì có 95 người là nông dân (chiếm 51.4%); 14 người là cán bộ thôn (chiếm 7.6%); 34 người là giáo viên (chiếm 18.4%); 18 người là cán bộ xã (chiếm 9.7%); có 3 người là cán bộ huyện (chiếm 1.6%) và có 21 người hưởng lợi người khác (cán bộ y tế, Trẻ em), chiếm 11.4%. 10 Luận văn Thạc sĩ  Lê Văn Sơn Số thế hệ trong gia đình: Trong số 185 người hưởng lợi được hỏi, có 5 người thuộc gia đình có 1 thế hệ (chiếm 2.7%); có 113 người thuộc gia đình có 2 thế hệ (chiếm 61.1%); có 65 người thuộc gia đình có 3 thế hệ (chiếm 35.1%) và 2 người thuộc gia đình có 4 thế hệ (chiếm 0.5%). Các bảng hỏi phỏng vấn được kiểm tra (phỏng vấn thử) trước khi phỏng vấn chính thức. Sau khi phỏng vấn xong, các bảng hỏi được làm sạch và xử lý bằng phần mềm SPSS. 5.4. Phƣơng pháp quan sát Đã tiến hành quan sát trực tiếp đối với:  Các mô hình thí điểm: nhà tắm cộng đồng, vườn thuốc nam, trồng thảo quả, bể nước sạch, nhà vệ sinh cộng đồng, vườn rau dinh dưỡng, thùng rác hộ gia đình.  Quan sát tham dự 02 lớp tập huấn: 01 lớp tập huấn cộng tác y tế thôn bản và 01 cuộc họp thường kỳ nhóm tiết kiệm tín dụng. Các mô hình được quan sát đều được chụp ảnh để sử dụng minh hoạ trong quá trình viết báo cáo. 5.5. Phƣơng pháp phân tích tài liệu Đã tiến hành thu thập và phân tích các loại tài liệu liên quan như:  Văn bản dự án của các TCPCP quốc tế và TCPCP Việt Nam.  Báo cáo đánh giá giữa kỳ và cuối kỳ của các TCPCP.  Văn bản pháp luật của Đảng và Nhà nước về chức năng, nhiệm vụ của các TCPCP nước ngoài và các TCPCP Việt Nam.  Báo cáo tình hình kinh tế văn hoá xã hội của địa phương.  Các tài liệu liên quan đến định hướng chiến lược phát triển kinh tế xã của địa phương.  Các báo cáo hội thảo chia sẻ kinh nghiệm của các TCPCP trong lĩnh vực PTCĐ, xoá đói giảm nghèo.  Và nhiều tài liệu khác có liên quan đến vấn đề nghiên cứu Tất cả tài liệu này được liệt kê và đánh dấu theo thứ tự và được sử dụng trích dẫn và tham khảo khi viết báo cáo. 11 Luận văn Thạc sĩ Lê Văn Sơn CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI 1. TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU Sự hình thành và lớn mạnh của các TCPCP nói riêng và khu vực xã hội dân sự nói chung trên thế giới và ngay cả ở Việt Nam trong những năm qua đã thu hút sự quan tâm của rất nhiều nhà nghiên cứu, nhiều chính trị gia, các nhà quản lý và các nhà hoạch định chính sách. Cho đến nay, đã có rất nhiều nghiên cứu được tiến hành trên cả lĩnh vực lý thuyết và thực nghiệm với mục đích lý giải bản chất của “xã hội dân sự” nói chung và các tổ chức phi chính phủ nói riêng; cũng như quan hệ giữ các thành tố của khu vực xã hội dân sự với nhau và với khu vực khác (nhà nước và thị trường); tìm hiểu những đóng góp của khu vực xã hội dân sự nói chung và TCPCP nói riêng đối với xã hội. Thuật ngữ “khu vực thứ ba” được dùng như một từ đồng nghĩa với khu vực “xã hội dân sự” trên thế giới từ nhiều năm trở lợi đây. Sự thành công và những thất bại của khu vực này đã thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu và những nhà thực hiện can thiệp, trong đó có Hiệp hội nghiên cứu về các TCPCP và hoạt động tình nguyện (ARNOVA), ở Mỹ. Hiệp hội này đã tiến hành rất nhiều nghiên cứu về “khu vực thứ ba” và cũng đã dùng thuật ngữ “khu vực thứ ba” đề chỉ những hoạt động mang tính tập thể của các tổ chức không thuộc khu vực nhà nước và thị trường ở Mỹ, đó là những tổ chức phi lợi nhuận (NPOs) như: những nhóm chính trị, liên đoàn lao động, trường học, bệnh viện, nhóm hoạt động, hiệp hội…[ 91; 75] Việc sử dụng thuật ngữ „khu vực thứ ba” đã trở nên phổ biến đến mức mà đôi khi người ta dùng luôn thuật ngữ này để ám chỉ khu vực các tổ chức phi lợi nhuận. Nhưng một câu hỏi luôn được đặt ra và nó đã gây ảnh hưởng đối với hoạt động của các TCPCP đó là các tổ chức này có vị trí như thế nào trong mối quan hệ với “xã hội dân sự”; “khu vực thứ ba” hay “ khu vực các tổ chức phi lợi nhuận”? Điều đó dẫn đến một thực tế là nhiều người đã vội vàng cho rằng “các tổ chức phi chính phủ” chính là “xã hội dân sự” và cố gắng cải thiện nó thông qua các hoạt động giản đơn, trong khi đó “xã hội dân sự” lại có một lịch sử gắn 12 Luận văn Thạc sĩ Lê Văn Sơn liền với lịch sử đấu tranh đòi quyền công dân tại các nước Tây Âu và Nam Mỹ. Thực tế này khiến các Viện nghiên cứu; Các tổ chức giáo dục và các Trung tâm nghiên cứu về tổ chức phi lợi nhuận ở Mỹ tiến hành rất nhiều nghiên cứu về các tổ chức phi lợi nhuận để lý giải về “xã hội dân sự”, bằng việc phân tích mối quan hệ giữa các TCPCP với “xã hội dân sự”; “các tổ chức phi lợi nhuận” và “khu vực thứ ba”. Những phát hiện từ các nghiên cứu này đã có ảnh hưởng lớn tới các quốc gia khác trên thế giới [89;76]. Nghiên cứu về „xã hội dân sự” đã có lịch sử từ rất lâu, nhưng thuật ngữ “Tổ chức phi chính phủ” mới chỉ được ra đời vào những năm cuối thập kỷ 1940 và những nghiên cứu về loại hình tổ chức này cũng mới chỉ chính thức được tiến hành nhiều vào khoảng 20 năm trở lại đây khi mà rất nhiều viện nghiên cứu về tổ chức phi lợi nhuận (NPOs) được hình thành và coi TCPCP như là một thành tố cấu thành của các tổ chức phi lợi nhuận cũng như nhìn nhận nó dưới góc độ phát triển quốc tế. Các nghiên cứu trong thời gian qua thường chú ý tìm hiểu những điểm chung của “phi lợi nhuận” hơn là những nét khác biệt của nó về khu vực địa lý hay các loại hình hoạt động cũng như mối quan hệ của nó với các thành phần khác là thị trường và chính phủ. Các nghiên cứu này mang lại giúp chúng ta hiểu được những vấn đề mà các tổ chức phải đối mặt với tư các là tổ chức phi lợi nhuận. Lĩnh vực hoạt động và tìm kiếm tài trợ là một trong những vấn đề quan trọng đang được các nhà nghiên cứu và những nhà thực nghiệm quan tâm trong những năm gần đây. Bởi bản chất và chất lượng hoạt động của các tổ chức phi chính phủ chịu ảnh hưởng lớn bởi nguồn tài trợ có từ đâu và do dâu. Các nghiên cứu còn chỉ ra sự khác biệt về hoạt động phi chính phủ theo tính chất và khuôn khổ chính sách viện trợ của từng quốc gia mà các tổ chức phi chính phủ trực thuộc. Những vấn đề này được thấy rõ trong một số phẩm như: “Tổ chức phi chính phủ tại Liên hiệp quốc: bản sắc, vai trò và chức năng” (nguyên bản tiếng Anh: Non-govermental Organizations at United Nations: Identity, Roles and Function), của tác giả Chiang và Pei-Heng, New York, năm 1981.[89;92] “Chiến lược tài trợ của các tổ chức phi chính phủ – hướng dẫn cho các tổ chức phi chính phủ phương Tây và phương Đông”, (Nguyên bản tiếng Anh: 13 Luận văn Thạc sĩ Lê Văn Sơn NGO funding Strategies: An Introduction for Southern and Eastern NGOs), của các tác giả Bennett; Jon và Sara Gibbs, Oxford, năm 1996 [89;92] . “ Tổ chức phi chính phủ, xã hội công dân và nhà nước: Xây dựng nền dân chủ trong xã hội quá độ” (Nguyên bản tiếng Anh: NGOs, Civil Society and the State: Building democracy in transitional societies), của tác giả Clayton và Andrew, năm 1996. [89,92] “Nhằm cân bằng: hướng dẫn cải thiện hiệu quả hoạt động của các tổ chức phi chính phủ trong phát triển quốc tế” (Nguyên bản tiếng Anh: Striking a Balance a guide to enhancing the effectiveness of Non-govermental organizations in international development) của tác giả Alan Fowler, tại Luôn Đôn, năm 1997. “ Sự gia tăng của các tổ chức phi chính phủ – hướng về một lý thuyết so sánh” (Nguyên bản tiếng Anh: The Rise of Non-govermental organizations – towards a comparative theory) của các tác giả Anheier; Helmut K và Lester M. Salamon, Hiệp hội Xã hội học Mỹ, Chicago, năm 1999 [89;92]. Tại Việt Nam, khu vực xã hội dân sự nói chung và các tổ chức phi chính phủ nói riêng cũng đã được xem xét nghiên cứu dưới cả góc độ lý luận và thực tiễn. Các nghiên cứu này cũng tập trung tìm hiểu về lịch sử hình thành và bản chất của khu vực xã hội dân sự nói chung và các TCPCP nói riêng (kể cả tổ chức phi chính phủ quốc tế và tổ chức phi chính phủ trong nước), cũng như vị trí và vai trò của nó trong xã hội, cũng như những đóng góp của các tổ chức này trong tiến trình phát triển của Việt Nam. Những vấn đề này được thể hiện trong một số nghiên cứu chính sau đây: Nghiên cứu về “Các Tổ chức phi chính phủ ở Việt Nam” do Ngân hàng phát triển châu Á (ADB) thực hiện cũng đã đưa ra những phân loại về các tổ chức phi chính phủ ở Việt Nam và những đặc trưng về cấu trúc, kinh phí hoạt động và định hướng hoạt động của từng loại hình tổ chức. Nghiên cứu “ Tổ chức và hoạt động phi chính phủ nước ngoài ở Việt Nam” do tác giả Nguyễn Văn Thanh, Liên hiệp các tổ chức hữu nghị Việt Nam chủ trì. Nghiên cứu đã đưa ra nhưng nét khai quát về lịch sử hình thành, các loại hình hoạt động và đóng góp của TCPCP nước ngoài tại Việt Nam. 14 Luận văn Thạc sĩ Lê Văn Sơn Nghiên cứu “ Những bài học rút ra từ một thập kỷ kinh nghiệm – phân tích chiến lược về phương pháp và hoạt động của TCPCP nước ngoài ở Việt Nam từ 1990 – 1999”, do Tác giả Nguyễn Kim Hà, Trung tâm dữ liệu các tổ chức phi chính phủ; Liên hiệp các tổ chức hữu nghị Việt Nam chủ trì. Nghiên cứu này đã tiến hành mô tả và phân tích hoạt động của các TCPCP nước ngoài tại Việt Nam trong 10 năm (từ 1990 – 1999) trên các lĩnh vực tác động cụ thể, những nhân tố tạo nên sự thành công hay thất bại liên quan đến cấp độ hoạt động, cách làm việc, mức độ tham gia đóng góp của địa phương và sự hợp tác mạng lưới hoạt động, tính minh bạch… “Nghiên cứu các đơn vị khoa học công nghệ hoạt động theo Nghị định 35/HĐBT không thuộc chính phủ” – Dự án VN 086011, do tiến sĩ Nguyễn Trọng Khanh, Liên hiệp hội khoa học và kỹ thuật Việt Nam làm chủ nhiệm đề tài. Nghiên cứu này đã đưa ra những phát hiện về thực trạng của các tổ chức khoa học công nghệ không thuộc hệ thống chính phủ hoạt động theo Nghị định 35/HĐBT, phân tích những thuận lợi, khó khăn và cũng đưa các giải pháp cho chiến lược phát triển lâu dài các tổ chức khoa học công nghệ không thuộc Chính phủ. “Nghiên cứu tổ chức xã hội ở Việt Nam hiện nay”, do Viện xã hội học hợp tác với Viện khoa học xã hội tại Thành phố Hồ Chí Minh, Đại học Freiburg và Đại học Berlin tự do (Cộng hoà Liên bang Đức) tiến hành. Nghiên cứu này đã chỉ ra các Tổ chức xã hội ở Việt Nam đã hình thành trong bối cảnh như thế nào và chúng có những đặc trưng cấu trúc gì? Nghiên cứu cũng tiến hành phân tích mối quan hệ giữa các tổ chức xã hội và giữa tổ chức xã hội với cơ quan nhà nước theo cách thức như thế nào và trong mối quan hệ đó các TCPCP đã đóng vai trò gì cũng như các nhân tố tác động và ảnh hưởng đến các mối quan hệ đó. Nghiên cứu về “ Sự hình thành và phát triển của các tổ chức hoạt động với đặc trưng phi chính phủ ở Việt Nam” của tác giả Lê Ngọc Hùng, Trung tâm xã hội học, Học Viện chính trị quốc gia Hồ Chí Minh tiến hành năm 2001. Nghiên cứu này đã đưa ra những nhận định về lịch sử hình thành và hoạt động của các tổ chức phi chính phủ địa phương (hay còn gọi là tổ chức phi chính phủ Việt Nam) và phân tích mối quan hệ của các TCPCP với các tổ chức khác trong 15 Luận văn Thạc sĩ Lê Văn Sơn Nhà nước và vai trò, tác dụng của các Tổ chức phi chính phủ địa phương trong đời sống chính trị, kinh tế xã hội của Việt Nam hiện nay. Đồng thời nghiên cứu cũng đưa ra những ý kiến đóng góp nhằm phát huy vai trò của các tổ chức phi chính phủ địa phương. Nghiên cứu: “Đảng cộng sản Việt Nam và xã hội dân sự” do tác giả David Marr thực hiện. Nghiên cứu này đã đưa ra một số phát hiện cơ bản về lịch sử ra đời của Đảng cộng sản Việt Nam và mối quan hệ giữa Đảng cộng sản Việt Nam và các tổ chức xã hội dân sự. Nghiên cứu “Sự hình thành xã hội dân sự - Điểm nổi bặt của các TCPCP ở Việt Nam” do tác giả Michael L. Gray, Trường nghiên cứu Phương đông và Châu phi, tiến hành năm 1996. Nghiên cứu này chỉ ra điểm nổi bật của các TCPCP ở Việt Nam và sự phát triển của nó trong khu vực xã hội dân sự ở Việt Nam. Ngoài ra còn rất nhiều nghiên cứu khác, mà trong khuôn khổ đề tài này không thể liệt kê hết được. Tóm lại, các tổ chức phi chính phủ ở Việt Nam nói riêng và khu vực xã hội dân sự ở Việt Nam nói chung đã trở thành đề tài tâm đặc biệt của nhiều nhà nghiên cứu, nhà hoạch định chính sách, những nhà quản lý. Có rất nhiều nghiên cứu về TCPCP đã thực hiện và tìm hiểu dưới nhiều khía cạnh, góc độ khác nhau như đã phân tích ở trên. Song các nghiên cứu về vai trò của các tổ chức phi chính phủ trong hỗ trợ kỹ thuật và tăng cường năng lực cho người dân và đối tác địa phương dường như là đề tài chưa được nhiều nghiên cứu quan tâm. Chính vì thế điểm mới và cũng là đóng góp của nghiên cứu này chính là việc phân tích và làm rõ vai trò của các tổ chức phi chính phủ trong việc hỗ trợ kỹ thuật và tăng cường năng lực cho người dân và đối tác địa phương, nghiên cứu trường hợp huyện SI Ma Cai. 2. MỘT SỐ KHÁI NIỆM LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI 2.1. Vai trò xã hội Thuật ngữ “Vai trò” được nhắc đến từ đầu thế kỷ XX với những công trình nghiên cứu của Horton Coolay, H. Mead … Thuật ngữ này được các nhà Xã hội học vay mượn từ kịch bản của sân khấu để miêu tả vai trò ảnh hưởng như 16 Luận văn Thạc sĩ Lê Văn Sơn thế nào trong đời sống của xã hội. Nếu coi xã hội là một “sân khấu” rộng lớn thì hàng ngày tất cả chúng ta đang “diễn” những vai trò khác nhau trong cuộc sống. Gắn với mỗi “vai trò” là một “kịch bản” mà qua đó cho chúng ta biết chúng ta sẽ ứng xử như thế nào với người khác và người khác sẽ tương tác trở lại với chúng ta ra sao [12;211]. Đến nay, thuật ngữ “vai trò xã hội” được dùng ngày càng rộng rãi trong Xã hội học với tư cách là một thuật ngữ khoa học quan trọng. “Vai trò xã hội” được sử dụng để lý giải các quan hệ xã hội giữa cá nhân và cá nhân; giữa cá nhân và tập thể; giữa cá nhân và xã hội cũng như để tìm hiểu sự phát sinh và phát triển của nhân cách.[56;307] Từ điển Xã hội học đã định nghĩa vai trò xã hội: “Là tập hợp những hành vi, thái độ, quyền lợi và sự bắt buộc mà xã hội mong đợi đối với một vị thế nhất định và sự thực hiện của cá nhân đối với vị thế đó” [103; 1360]. Theo định nghĩa này khi nói đến vai trò xã hội của một cá nhân hay tổ chức người ta không thể không nhắc đến địa vị xã hội hay vị thế xã hội của cá nhân hay tổ chức đó. Vai trò và địa vị không thể tách rời nhau, không thể có vai trò mà không có địa vị và ngược lại. Địa vị xã hội của một cá nhân hay một tổ chức được hiểu đơn thuần chính là sự khác biệt về vị trí xã hội trong một cơ cấu xã hội (Linton, 1936). Sự khác biệt đó được so sánh dựa trên một số đặc điểm hoặc phẩm chất được cho là có ý nghĩa trong xã hội đó. Mặt khác, một địa vị xã hội luôn được gắn với quan hệ với người khác. Sự xếp đặt địa vị bắt nguồn từ những quan điểm của người khác. Quan điểm này được dựa trên một hệ thống giá trị của cộng đồng. Khi nói đến vai trò xã hội của một cá nhân hay tổ chức chính là nói đến những đòi hỏi của xã hội đặt ra với các địa vị xã hội mà cá nhân hay tổ chức đó đang nắm giữ. Những đòi hỏi đặt ra căn cứ vào chuẩn mực xã hội. Trong mỗi xã hội khác nhau, thì chuẩn mực xã hội cũng khác nhau. Vì thế, một cá nhân hay tổ chức có thể có cùng một địa vị nhưng khi đặt họ vào những xã hội khác nhau thì họ phải thực hiện những mô hình hành vi mà xã hội trông đợi khác nhau do chuẩn mực xã hội rất khác nhau. 17 Luận văn Thạc sĩ Lê Văn Sơn Để cá nhân hay tổ chức có thể thực hiện tốt vai trò của mình thì chuẩn mực do xã hội đề ra phải rõ ràng. Mặt khác, cá nhân hay tổ chức đó phải học hỏi về các vai trò trong quá trình xã hội hoá (tức là phải học hỏi về những yêu cầu, đòi hỏi mà họ cần phải thực hiện khi họ tiếp nhận một vị thế xã hội nhất định). Nhưng không phải lúc nào những mong đợi của xã hội và việc thực hiện vai trò của cá nhân hay tổ chức cũng phù hợp với nhau. Sự chênh lệch đó chính là nguyên nhân tiềm ẩn của những xung đột về vai trò. Mỗi cá nhân có một loạt vai trò tương ứng với những “hình mẫu xã hội” khác nhau mà họ tham dự, tạo thành một tập hợp vai trò. Trong tiến trình của cuộc đời, mỗi cá nhân sẽ lần lượt hay đồng thời thực hiện một số vai trò xã hội khác và tổng hợp tất cả các vai trò mà cá nhân đó đã thực hiện từ khi sinh cho đến lúc chết tạo thành nhân cách xã hội của cá nhân đó. Khi một cá nhân hay tổ chức mang nhiều vị thế xã hội thì sẽ phải thực hiện nhiều vai trò. Tuy vậy, cá nhân hay tổ chức không thể nhầm lẫn trong việc thực hiện vai trò tương ứng với vị thế xã hội của mình ở từng thời điểm. Khi cá nhân hay tổ chức tham gia nhiều nhóm xã hội khác nhau họ phải đáp ứng những mong đợi của những nhóm đó. Khi các cá nhân nhận thấy những trông đợi của một vai trò không thích hợp và họ gặp khó khăn trong việc thực hiện vai trò đó dẫn đến sự “căn thẳng vai trò” [12;213] 2.2. Tổ chức phi chính phủ Hiện nay, theo quan điểm của các nhà Xã hội học quốc tế khi phân tích xã hội thường chia xã hội thành ba khu vực riêng biệt là khu vực Nhà nước (hay khu vực chính phủ), khu vực thị trường và khu vực xã hội dân sự (hay còn gọi là khu vực tình nguyện hay khu vực phi chính phủ). 18