Tài liệu ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động thông tin thư viện tại trường đại học hùng vương

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- NGUYỄN THANH NGA ỨNG DỤNG CÔNG NGHỆ THÔNG TIN TRONG HOẠT ĐỘNG THÔNG TIN THƯ VIỆN TẠI TRƯỜNG ĐẠI HỌC HÙNG VƯƠNG LUẬN VĂN THẠC SĨ THÔNG TIN - THƯ VIỆN Hà Nội - 2012 1 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- NGUYỄN THANH NGA ỨNG DỤNG CÔNG NGHỆ THÔNG TIN TRONG HOẠT ĐỘNG THÔNG TIN THƯ VIỆN TẠI TRƯỜNG ĐẠI HỌC HÙNG VƯƠNG Chuyên ngành: Khoa học Thư viện Mã số: 60 32 20 LUẬN VĂN THẠC SĨ THÔNG TIN - THƯ VIỆN Người hướng dẫn khoa học: TS LÊ VĂN VIẾT Hà Nội - 2012 2 MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 6 CHƯƠNG 1. NHU CẦU ỨNG DỤNG CÔNG NGHỆ THÔNG TIN TRONG HOẠT ĐỘNG 12 THÔNG TIN THƯ VIỆN TẠI TRƯỜNG ĐẠI HỌC HÙNG VƯƠNG 1.1. Những vấn đề chung về ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động 12 thông tin thư viện 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản 12 1.1.2. Vai trò của ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động thông tin thư 15 viện 1.1.3. Điều kiện ứng dụng công nghệ thông tin 17 1.1.4. Các lĩnh vực hoạt động thông tin thư viện cần ứng dụng công nghệ 23 thông tin 1.2. Hoạt động thông tin thư viện tại Trường Đại học Hùng Vương 25 1.2.1. Khái quát về Trường Đại học Hùng Vương 25 1.2.2. Khái quát về Thư viện Trường Đại học Hùng Vương 27 1.3. Tầm quan trọng của ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động 31 thông tin thư viện tại Trường Đại học Hùng Vương 1.3.1. Hỗ trợ tích cực cho hoạt động giảng dạy – học tập 32 1.3.2. Thúc đẩy hoạt động nghiên cứu khoa học của nhà trường 34 CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG ỨNG DỤNG CÔNG NGHỆ THÔNG TIN TRONG HOẠT 35 ĐỘNG THÔNG TIN THƯ VIỆN TẠI TRƯỜNG ĐẠI HỌC HÙNG VƯƠNG 2.1. Thực trạng ứng dụng công nghệ thông tin 35 2.1.1. Cơ sở hạ tầng thông tin 35 4 2.1.2. Phần mềm ứng dụng 38 2.1.3. Nguồn nhân lực 41 2.1.4. Nguồn lực thông tin 44 2.1.5. Các lĩnh vực ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động thông tin 45 thư viện và kết quả đạt được 2.2. Thực trạng ứng dụng công nghệ hiện đại khác 56 2.2.1. Ứng dụng các trang thiết bị đảm bảo an ninh, bảo mật thông tin 56 2.2.2. Ứng dụng trang thiết bị phòng cháy chữa cháy, chống ẩm, chống bụi 57 2.3. Nhận xét, đánh giá 57 2.3.1. Những thành tựu 57 2.3.2. Tồn tại và một số nguyên nhân chủ yếu 64 CHƯƠNG 3: GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN ỨNG DỤNG CÔNG NGHỆ THÔNG TIN TRONG 67 HOẠT ĐỘNG THÔNG TIN THƯ VIỆN TẠI TRƯỜNG ĐẠI HỌC HÙNG VƯƠNG 3.1. Phương hướng và mục tiêu phát triển trong thời gian tới 67 3.2. Tăng cường phát triển hạ tầng thông tin và cơ sở vật chất kỹ thuật 68 3.2.1. Quy hoạch diện tích cho toàn bộ thư viện một cách khoa học hơn 68 3.2.2. Tăng cường phát triển hạ tầng thông tin 69 3.2.3. Hoàn thiện và nâng cao hiệu quả ứng dụng phần mềm thư viện điện tử 70 ILIB và phần mềm thư viện số DLIB 3.3. Tập trung xây dựng và phát triển nguồn lực thông tin 73 3.3.1. Tài liệu truyền thống 73 3.3.2. Tài liệu điện tử 76 3.4. Phát triển và tạo mới các sản phẩm và dịch vụ thông tin thư viện 80 3.4.1. Đối với hệ thống sản phẩm 80 5 3.4.2. Đối với hệ thống dịch vụ 85 3.5. Tăng cường đầu tư tài chính và phát huy hiệu quả nguồn vốn được cấp 91 3.6. Nâng cao trình độ và năng lực của đội ngũ cán bộ 93 3.7. Đào tạo người dùng tin 94 3.8. Hợp tác, liên kết với các cơ quan, tổ chức, các nhà khoa học về CNTT 96 KẾT LUẬN Danh mục tài liệu tham khảo Phụ lục 6 98 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT 1. Các từ viết tắt tiếng Việt CNTT Công nghệ thông tin CSDL Cơ sở dữ liệu CSVC Cơ sở vật chất DV Dịch vụ DVTT Dịch vụ thông tin ĐH Đại học ĐHHV Đại học Hùng Vương KHKT Khoa học kỹ thuật KLTN Khóa luận tốt nghiệp NCKH Nghiên cứu khoa học NDT Người dùng tin SP&DVTT Sản phẩm và dịch vụ thông tin TT Thông tin TTTV Thông tin thư viện TV Thư viện TVĐT Thư viện điện tử VTL Vốn tài liệu 2. Các từ viết tắt tiếng Anh AACR Anglo-American Cataloguing Rules (Quy tắc biên mục Anh – Mỹ) DDC Dewey Decimal Classification (Bảng phân loại thập tiến Dewey) MARC Machine Readable Cataloging (Mục lục đọc máy) 7 DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU, ĐỒ THỊ Trang Bảng 2.1. Thống kê trang thiết bị TVĐT tại cơ sở 1 (Thành phố Việt Trì) 38 Bảng 2.2. Thống kê trang thiết bị TVĐT tại cơ sở 2 (Thị xã Phú Thọ) 38 Bảng 2.3. Trình độ học vấn của đội ngũ cán bộ TV Trường ĐHHV 42 Bảng 2.4. Chuyên môn được đào tạo của đội ngũ cán bộ 43 Bảng 2.5. Phân bố nguồn nhân lực 44 Bảng 2.6. Thống kê vốn tài liệu có trong thư viện (đến 6/2011) 44 Bảng 2.7. Hệ thống sản phẩm và dịch vụ thông tin được tạo lập với sự hỗ trợ của 53 phần mềm ILIB Bảng 2.8. Thống kê nguồn tài nguyên số đã được xây dựng (đến 8/2011) 54 Bảng 2.9. Đánh giá của NDT về hạ tầng TT, CSVC 58 Bảng 2.10. Mức độ thỏa mãn về nguồn lực TT của NDT 59 Bảng 2.11. Đánh giá của NDT về chất lượng của các SP&DV TT mà TV đã xây 60 dựng Bảng 3.1. Mức độ đánh giá của NDT về các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt 69 động tại TV Trường ĐHHV Bảng 3.2. Hệ thống dịch vụ thông tin đã được xây dựng và triển khai tại TV ĐHHV 85 Hình 1.1. Cơ cấu tổ chức của TV Trường ĐHHV 28 Hình 2.1. Giao diện về các loại đơn nhận tài liệu đã được tạo lập 46 Hình 2.2. Giao diện TT chi tiết về đơn nhận tài liệu 47 Hình 2.3. Giao diện Biên mục tài liệu theo MACR 21 48 Hình 2.4. Giao diện kết quả tìm kiếm trên OPAC sau khi tài liệu đã được biên mục 49 Hình 2.5. Giao diện TT chi tiết về bạn đọc 50 Hình 2.6. Giao diện kết quả thống kê danh sách bạn đọc thể hiện trên Module Lưu 51 thông Hình 2.7. Giao diện kết quả tìm kiếm tài liệu được thể hiện trên mục lục trực tuyến 52 Hình 2.8. Giao diện kết quả tìm kiếm TT số trên OPAC 55 8 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Hiện nay, chúng ta đang ở trong kỷ nguyên phát triển của CNTT, đây là thời kỳ bùng nổ thông tin rộng lớn, toàn diện, chưa từng có từ trước tới nay. Đóng vai trò chủ đạo, các Trung tâm TTTV đã và đang trở thành các nhà khai thác, tổ chức, quản lý và cung cấp TT về mọi vấn đề, phục vụ cho mọi đối tượng NDT. Hoạt động TTTV trên thế giới đang trong giai đoạn thay đổi cả về chất và lượng. Đứng trước những tác động sâu sắc của tiến bộ KH, đặc biệt là CNTT đã làm cho hoạt động TTTV đang chuyển biến từ hoạt động mang tính truyền thống sang ứng dụng những thành tựu mới của KH và CNTT. Để bắt kịp cùng với sự phát triển của sự nghiệp TTTV trên thế giới và để thoả mãn được những đòi hỏi thực tiễn của sự phát triển xã hội, các cơ quan TTTV ở Việt Nam, đặc biệt là TV của các trường ĐH, cao đẳng cần phải có những chủ trương, chính sách, biện pháp và phương hướng nhằm xây dựng và phát triển sự nghiệp TTTV đáp ứng với yêu cầu thực tiễn. Những tài liệu chỉ đạo của Đảng và Nhà nước là kim chỉ nam dẫn lối cho sự phát triển của sự nghiệp TTTV ở Việt Nam. Vấn đề áp dụng những thành tựu của CNTT trong hoạt động TTTV đã được thể hiện trong các văn kiện, nghị quyết, chỉ thị, quyết định… của Đảng và Nhà nước. Chính vì thế, các cơ quan TTTV cần phải triển khai và có những biện pháp cụ thể để áp dụng thành công những tiến bộ của KHCN nhằm hoàn thành mọi nhiệm vụ mà Đảng và Nhà nước giao cho. TV Trường ĐHHV được thành lập, tồn tại và phát triển với tư cách là cơ quan chuyên cung cấp TT chất lượng cao cho các đối tượng NDT. Hơn nữa, TV còn là một trong những đơn vị quan trọng giúp nhà trường hoàn thành sứ mệnh trong sự nghiệp giáo dục - đào tạo ra nguồn nhân lực có trình độ cao cho khu vực và đất nước. Đứng trước những nhiệm vụ quan trọng cùng với những đòi hỏi thực tiễn trong quá trình khai thác, tổ chức, quản lý và phục vụ NDT, hoạt động TTTV tại Trường ĐHHV đang dần đi vào tự động hoá. Vậy vấn đề ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động thông tin - thư viện tại Trường Đại học Hùng Vương như thế 9 nào? Và giải pháp nào để vấn đề ứng dụng công nghệ thông tin đạt hiệu quả cao, đáp ứng yêu cầu thực tiễn? Với mong muốn được tìm hiểu, nghiên cứu sâu hơn về vấn đề nêu trên, tôi đã lựa chọn nội dung: “Ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động thông tin - thư viện tại Trường Đại học Hùng Vương” làm đề tài luận văn thạc sĩ khoa học thư viện. Dựa trên hệ thống lý luận và kết quả nghiên cứu thực tiễn, tôi hi vọng sẽ đóng góp một phần công sức của mình để hoàn thiện và nâng cao hiệu quả hoạt động tại TV Trường ĐHHV. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 2.1 Đối tượng nghiên cứu Ứng dụng CNTT trong hoạt động TTTV tại Trường ĐHHV. 2.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi không gian: Thư viện Trường Đại học Hùng Vương - Phạm vi thời gian: Từ năm 2007 đến nay (thời điểm TV Trường ĐHHV bắt đầu ứng dụng CNTT vào quá trình hoạt động) - Phạm vi nội dung: Ứng dụng CNTT trong hoạt động TTTV 3. Mục tiêu nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu thực trạng ứng dụng CNTT trong hoạt động TTTV, từ đó đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động của TV Trường ĐHHV. 4. Giả thuyết nghiên cứu TV Trường ĐHHV đóng vai trò là cơ quan chuyên khai thác, tổ chức, quản lý, xử lý TT nhằm phục vụ cho nhu cầu nghiên cứu, giảng dạy và học tập của các đối tượng NDT. Nếu không áp dụng những thành tựu của công nghệ thông tin trong quá trình hoạt động, thì thư viện không đáp ứng được một cách hiệu quả nhu cầu tin của người dùng tin, không bắt kịp được với sự phát triển chung của sự nghiệp thông tin thư viện trong cả nước. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu lý luận chung về ứng dụng CNTT trong hoạt động TTTV. - Nghiên cứu thực trạng ứng dụng CNTT tại TV Trường ĐHHV. 10 - Đề ra các giải pháp ứng dụng CNTT để nâng cao chất lượng hoạt động TTTV tại Trường ĐHHV 6. Tình hình nghiên cứu Ứng dụng CNTT trong hoạt động TTTV đã và đang được rất nhiều nhà khoa học, các chuyên gia…trên thế giới và trong nước nghiên cứu, triển khai. Có thể thấy, đây là vấn đề không mới trong sự nghiệp TTTV. Tuy nhiên, mỗi tác giả khi nghiên cứu đều đề cập đến những khía cạnh khác nhau của vấn đề nêu trên. Những kết quả của những công trình nghiên cứu đó sẽ giải quyết những phương diện khác nhau của việc ứng dụng CNTT trong hoạt động TTTV, điều đó đã góp phần tạo nên những cái mới, những thành tựu mới để hoạt động TTTV ngày càng hoàn thiện hơn. Một số tài liệu và công trình nghiên cứu điển hình cùng với những hội nghị, hội thảo được tổ chức về nội dung nêu trên như: 6.1. Tài liệu - Tự động hoá trong hoạt động thông tin thư viện (2007) của tác giả Trần Thị Quý, Đỗ Văn Hùng (tài liệu đã cung cấp cho người đọc cơ sở lý luận về tự động hoá hoạt động thông tin thư viện, giới thiệu những thiết bị, quy trình và các phần mềm quản trị TTTV hiện đại). - Tin học trong hoạt động thông tin thư viện (2001) của tác giả Đoàn Phan Tân (đề cập đến những vấn đề cơ bản của Tin học tư liệu: các yếu tố cấu thành hệ thống TTTV tự động hóa, cấu trúc dữ liệu, lý thuyết về CSDL, các mô hình dữ liệu và vấn đề thiết kế CSDL, …) - Tra cứu thông tin trong hoạt động thư viện thông tin (2004) của tác giả Trần Thị Bích Hồng, Cao Minh Kiểm (cung cấp hệ thống lý luận về tra cứu thông tin; trang bị kiến thức, kỹ năng cần thiết về phương pháp tra cứu giúp người đọc tiếp cận tới những phương pháp tìm tin tự động hóa phù hợp với xu hướng phát triển của ngành trên thế giới,…) 6.2. Một số công trình nghiên cứu điển hình trong nước - Nghiên cứu ứng dụng công nghệ thông tin và các giải pháp nâng cao hiệu quả tổ chức, hoạt động của thư viện cấp huyện/Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ (Bộ 11 VHTT&DL) (2011) của tác giả Lê Văn Viết (Chủ nhiệm đề tài). Đề tài đã xây dựng cơ sở lý luận, đề ra những giải pháp, lộ trình, các bước đi cụ thể để ứng dụng nhanh chóng và hiệu quả CNTT vào tất cả TV cấp huyện ở nước ta. - Ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động thư viện cấp tỉnh, thành phố/Đề tài nghiên cứu cấp Bộ (2002) (Bộ VHTT&DL) của tác giả Phạm Thế Khang (Chủ nhiệm đề tài). Đề tài đề cập đến thực trạng ứng dụng CNTT tại TV của các tỉnh, thành phố: những thành tựu, hạn chế và đề xuất giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả ứng dụng CNTT tại các TV này. - Nghiên cứu phát triển thư viện điện tử trong các trường đại học trên địa bàn Hà Nội hiện nay (2009), Phạm Thị Mai. Luận văn thạc sĩ khoa học thư viện (luận văn đã đề cập đến các vấn đề lý thuyết cũng như thực tiễn phát triển thư viện điện tử ở mười trường ĐH trên địa bàn Hà Nội, đồng thời đưa ra các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động của TV trường ĐH) 6.3. Một số hội nghị, hội thảo được tổ chức như - Hội thảo Vai trò của Thư viện Đại học với công tác hiện đại hoá hệ thống thư viện trường học trong tiến trình hội nhập được tổ chức vào tháng 6/2011 tại Huế; - Hội thảo Đổi mới tổ chức quản lý và tăng cường ứng dụng CNTT trong hoạt động TTTV được tổ chức vào tháng 12/2010 tại Trường ĐH Lao động – Xã hội; - Hội thảo Ứng dụng công nghệ thông tin vào công tác quản lý và khai thác tài liệu ở Việt Nam được tổ chức vào tháng 7/2006 tại Thư viện tỉnh Phú Yên – Tuy Hòa; - Hội thảo Thư viện Việt Nam – Hội nhập và phát triển được tổ chức từ ngày 28 - 30/8/2006 tại Thư viện ĐHKH Tự nhiên Thành phố Hồ Chí Minh; - Hội nghị Sơ kết 5 năm hoạt động ứng dụng công nghệ thông tin của hệ thống thư viện công cộng được tổ chức từ ngày 24 – 26/5/2005 tại Thành phố Quy Nhơn – Bình Định. Như vậy, ứng dụng CNTT trong hoạt động TTTV đã được các nhà khoa học nghiên cứu và được triển khai ở hầu hết các cơ quan TTTV trên toàn quốc. Có thể 12 khẳng định, vấn đề nêu trên đã và đang trở thành mối quan tâm hàng đầu của sự nghiệp TTTV nước ta trong quá trình phát triển và hội nhập. Nghiên cứu về hoạt động TTTV tại Trường ĐHHV cho đến nay mới chỉ có 01 đề tài nghiên cứu cấp trường về Thực trạng và một số giải pháp phát triển vốn tài liệu tại Thư viện Trường ĐHHV (2010) của tác giả Nguyễn Thanh Nga (Chủ nhiệm đề tài). Ứng dụng CNTT trong quá trình hoạt động tại TV Trường ĐHHV đã được triển khai và dần đi vào hoàn thiện, nhưng cho đến nay vẫn chưa có một công trình nghiên cứu của tác giả nào thực hiện, chính vì thế, vấn đề nêu trên chưa được nhìn nhận dưới góc độ lý luận cũng như những khảo nghiệm, đánh giá, nhận định, phân tích… trên cơ sở thực tiễn của quá trình áp dụng. Có thể khẳng định, một đề tài NCKH về thực trạng ứng dụng CNTT trong quá trình hoạt động tại TV Trường ĐHHV cùng với những giải pháp cụ thể, thiết thực là cơ sở giúp đơn vị nhìn nhận chính xác thực tiễn, từ đó đưa ra những biện pháp khắc phục những tồn tại và đề ra phương hướng phát triển đúng đắn. 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp luận - Đề tài nghiên cứu dựa trên phép biện chứng duy vật và duy vật lịch sử - Đề tài lấy các văn kiện, nghị quyết, chỉ thị của Đảng và Nhà nước về sự nghiệp TTTV làm căn cứ để triển khai quá trình nghiên cứu. 7.2. Phương pháp nghiên cứu cụ thể - Phương pháp nghiên cứu tài liệu - Phương pháp phân tích thuật ngữ - Phương pháp quan sát - Phương pháp điều tra, khảo sát, thu thập, xử lý số liệu Số phiếu điều tra được gửi đi theo cơ cấu như sau: Chọn ngẫu nhiên và phát phiếu cho 200 sinh viên và 100 cán bộ, giảng viên ở các khoa, phòng của trường. Tổng số phiếu phát ra là 300 phiếu, thu về là 290 phiếu (đạt 96,66%). 13 8. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mục lục, mở đầu, kết luận, phụ lục, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn có kết cấu gồm 3 chương: Chương 1. Nhu cầu ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động thông tin thư viện tại Trường Đại học Hùng Vương Chương 2. Thực trạng ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động thông tin thư viện tại Trường Đại học Hùng Vương Chương 3. Các giải pháp hoàn thiện ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động thông tin thư viện tại Trường Đại học Hùng Vương 14 Chương 1. NHU CẦU ỨNG DỤNG CÔNG NGHỆ THÔNG TIN TRONG HOẠT ĐỘNG THÔNG TIN THƯ VIỆN TẠI TRƯỜNG ĐẠI HỌC HÙNG VƯƠNG 1.1. Những vấn đề chung về ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động thông tin thư viện 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản Công nghệ thông tin (information technology) Ngày nay, Công nghệ thông tin đã trở thành thuật ngữ không còn xa lạ đối với chúng ta. Cùng với những lợi ích to lớn mà CNTT mang lại đã tác động mạnh mẽ và làm cho xã hội loài người bước sang một thời kỳ mới – thời kỳ phát triển rực rỡ trên mọi phương diện. Khi nhắc đến CNTT, trên thế giới và ở Việt Nam đang tồn tại rất nhiều khái niệm khác nhau, điều đó thể hiện quan điểm, nhận thức và cách tiếp cận khác nhau về lĩnh vực này của các nhà khoa học, cụ thể là: Theo Bách khoa toàn thư mở Wikipedia: “CNTT là ngành ứng dụng công nghệ quản lý và xử lý thông tin. Cụ thể là, CNTT là ngành sử dụng máy tính và phần mềm máy tính để chuyển đổi, lưu trữ, bảo vệ, xử lý, truyền và thu thập thông tin. Vì lý do đó, những người làm việc trong ngành này thường gọi là các chuyên gia CNTT (IT specialist) hoặc cố vấn quy trình doanh nghiệp (Business Process Consultant) và bộ phận của một công ty hay đại học chuyên làm việc với CNTT thường được gọi là phòng CNTT”. Theo Từ điển Bách khoa Việt Nam: “CNTT (tin học)- thuật ngữ chỉ chung cho tập hợp các ngành khoa học và công nghệ liên quan đến khái niệm thông tin và xử lý thông tin. Theo nghĩa đó, CNTT cung cấp cho chúng ta các quan điểm, các phương pháp khoa học, các phương tiện, công cụ và giải pháp kỹ thuật hiện đại chủ yếu là các máy tính và công nghệ truyền thông nhằm tổ chức, khai thác và sử dụng có hiệu quả các nguồn tài nguyên thông tin trong mọi lĩnh vực hoạt động kinh tế, văn hóa, xã hội của con người” [3, tr 586]. Trong Nghị quyết Chính phủ số 49/CP ngày 04/8/1993, khái niệm CNTT được định nghĩa như sau: “CNTT là tập hợp các phương pháp khoa học, các phương tiện và công cụ kỹ thuật hiện đại – chủ yếu là kỹ thuật máy tính và viễn thông – nhằm tổ 15 chức, khai thác và sử dụng có hiệu quả các nguồn tài nguyên thông tin rất phong phú và tiềm năng trong mọi lĩnh vực hoạt động của con người và xã hội”.[19] Tại Chương 1, điều 4 mục 1 và 2 của Luật Công nghệ thông tin do Quốc hội khóa XI thông qua năm 2006 đã đưa ra khái niệm CNTT và thông tin số như sau: “CNTT là tập hợp các phương pháp khoa học, công nghệ và công cụ kỹ thuật hiện đại để sản xuất, truyền đưa, thu thập, xử lý, lưu trữ và trao đổi thông tin số”. “Thông tin số là thông tin được tạo lập bằng phương pháp dùng tín hiệu số” [13]. Thực tiễn cho thấy, sự xuất hiện và phát triển của CNTT đã tác động đến mọi phương diện hoạt động của mỗi cá nhân và toàn xã hội. Bách khoa tri thức phổ thông “Việc sử dụng CNTT sẽ không còn gắn liền với cái ghế ngồi mà sẽ trở thành một bộ phận không tách rời của cuộc sống ngay trong lúc người ta đi lại quanh nhà, trong công sở hay ở bất kỳ một nơi nào khác. Đó là thứ tin học khắp nơi, một bước ngoặt thực sự trong cách sống, làm việc và vui chơi của chúng ta” [1, tr 648]. Đại hội Đảng lần thứ IX đã khẳng định phải đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa để đến năm 2020 nước ta về cơ bản sẽ phải “tận dụng mọi khả năng để đạt trình độ tiên tiến, hiện đại về khoa học và công nghệ, đặc biệt là CNTT, tranh thủ ứng dụng ngày càng nhiều hơn, ở mức cao hơn và phổ biến hơn những thành tựu công nghệ hiện đại và tri thức mới, từng bước phát triển tri thức”. Chỉ thị 58-CT/TW ngày 17/10/2000 của Bộ Chính trị về đẩy mạnh ứng dụng và phát triển công nghệ thông tin phục vụ sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đã khẳng định “CNTT là một trong các động lực quan trọng nhất của sự phát triển, cùng với một số ngành công nghệ cao khác làm biến đổi sâu sắc đời sống kinh tế, văn hóa của thế giới hiện đại” [4]. Như vậy, có thể khẳng định CNTT đã xâm nhập vào mọi ngành nghề, mọi lĩnh vực của cuộc sống nhân loại. Cũng nhờ đó mà xã hội loài người bước sang một thời kỳ mới – thời kỳ của xã hội tri thức/thông tin. 16 Tin học Theo Bách khoa toàn thư mở Wikipedia: “Tin học là ngành nghiên cứu về việc tự động hóa xử lý thông tin bởi một hệ thống máy tính cụ thể hoặc trừu tượng. Với cách hiểu hiện nay, tin học bao hàm tất cả các nghiên cứu và kỹ thuật có liên quan đến việc xử lý thông tin. Trong nghĩa thông dụng, tin học còn có thể bao hàm cả những gì liên quan đến các thiết bị máy tính hay các ứng dụng tin học văn phòng”. [2]. Theo từ điển Bách khoa “Các lĩnh vực nghiên cứu chủ yếu của tin học bao gồm: thuật toán và cấu trúc dữ liệu, kiến trúc máy tính, hệ điều hành, tính toán số và ký hiệu, ngôn ngữ lập trình, phương pháp luận và công nghệ phần mềm, cơ sở dữ liệu và các hệ tìm kiếm thông tin, trí tuệ nhân tạo và người máy” [34, tr 414] “Tin học hóa là việc đưa máy tính và tin học vào sử dụng trong các ứng dụng thực tế” [35, tr 414]. Trên thực tế, khái niệm tin học hóa và ứng dụng CNTT khá tương đồng nên hai khái niệm tin học hóa TV và ứng dụng CNTT trong hoạt động TTTV có nghĩa tương đồng và thay thế lẫn nhau. Tự động hóa thư viện Tin học hóa hoạt động TTTV là xu thế phát triển tất yếu của sự nghiệp TTTV trên toàn thế giới. Ngày nay, xu thế này đang diễn ra trên quy mô ngày càng rộng, với tốc độ rất nhanh chóng. Đỉnh cao của việc ứng dụng tin học trong quá trình hoạt động đã đưa sự nghiệp TTTV tiến thêm một bước vô cùng quan trọng trên quy mô toàn cầu, đó là tự động hóa thư viện. Tự động hóa TV có thể hiểu là việc ứng dụng CNTT vào các hoạt động và dịch vụ của TV. Các chức năng có thể được tự động hóa là bất kỳ hay tất cả các chức năng sau: bổ sung, biên mục, truy cập công cộng (OPAC và Web OPAC), đánh chỉ mục và tóm tắt, lưu thông, quản lý các ấn phẩm liên tục và dịch vụ tham khảo,… Tự động hóa thư viện có nhiều định nghĩa khác nhau: Theo Bách khoa toàn thư mở Wikipedia: “(Hệ thống) tự động hóa hoạt động TTTV là một hệ thống máy tính được thiết kế để tự động hóa hoạt động nghiệp vụ 17 và quản lý các cơ quan thông tin thư viện. Bao gồm: chọn lọc, đặt mua để bổ sung tài liệu, xử lý tài liệu/thông tin như: biên mục, tìm tin, biên soạn và xuất bản thư mục…”. Theo Từ điển Thư viện học và Thông tin học trực tuyến (http://lu.coms/odlis): “Tự động hóa thư viện là việc sử dụng các hệ thống máy tính được thiết kế và hoạt động nhằm thực hiện các công đoạn mà trước đây được làm một cách thủ công trong các thư viện”. Tự động hóa TV được định nghĩa đơn giản hơn đó là việc ứng dụng CNTT, truyền thông và trang thiết bị hiện đại nhằm tăng cường chất lượng, hiệu quả hoạt động TTTV, và trong đó, ứng dụng CNTT đóng vai trò quan trọng nhất. 1.1.2. Vai trò của ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động thông tin thư viện Từ việc ứng dụng CNTT trong quá trình hoạt động, sự nghiệp TTTV trên thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng đã, đang và sẽ có nhiều biến đổi trên mọi phương diện. Những biến đổi mang tính tích cực đã khẳng định vai trò của CNTT trong hoạt động TTTV Làm biến đổi bản thân thư viện Hình ảnh TV truyền thống ra đời với chức năng lưu giữ, bảo quản và phục vụ VTL chủ yếu là giấy, đất sét, da thú, tre nứa…đã tồn tại trong lịch sử xã hội loài người từ xưa đến nay. Khi CNTT xuất hiện đã tác động sâu sắc và làm biến đổi căn bản bản chất của TV. Hình ảnh TV truyền thống dần biến đổi trở thành TV lưỡng tính, trong đó tồn tại cả VTL truyền thống (chủ yếu là giấy) và tài liệu điện tử. Hơn thế nữa, mô hình TVĐT, TV số, TV ảo đang dần được hình thành trên quy mô toàn thế giới, điều đó đã cho thấy sự khác biệt lớn giữa hình ảnh TV truyền thống và hình ảnh TV hiện đại, cụ thể là: - Từ VTL truyền thống (chủ yếu là giấy) sang VTL điện tử (tài liệu số) - Từ NDT đến với TV thì ngày nay TV tự đến với NDT. - Tài liệu/ thông tin lấy chủ yếu từ nguồn trong nước nay đã bổ sung được tài liệu nước ngoài và với tới nguồn lực TT toàn cầu. 18 - Từ TV có nguồn lực TT khép kín sang TV có khả năng chia sẻ, trao đổi nguồn lực TT giữa các cơ quan TTTV với nhau. - Từ TV chỉ có khả năng cung cấp tài liệu/thông tin tại địa điểm, thời gian nhất định thì ngày nay TV có thể thực hiện điều đó mọi nơi, mọi lúc. Làm biến đổi chức năng, vai trò của người cán bộ thư viện Trong TV truyền thống, cán bộ TV đóng vai trò là nhà tổ chức, bảo quản và phục vụ sách cho bạn đọc, nhưng ở TV hiện đại, họ trở thành những nhà cung cấp TT có định hướng (các chuyên gia thông tin), tức là người xử lý TT và tạo ra TT mới cùng với các SP&DV TT đa dạng, có giá trị gia tăng cao nhằm đáp ứng, thu hút ngày càng nhiều NDT đến với TV. Bên cạnh trình độ chuyên môn nghiệp vụ TV, cán bộ TV phải có trình độ và kỹ năng tin học thành thạo, phải thực hiện được những nhiệm vụ mới như: quản trị TVĐT, tổ chức – quản lý và phục vụ TT số, tạo lập SP&DV TT hiện đại đáp ứng nhu cầu ngày càng đa dạng, phong phú của NDT. Làm biến đổi phương thức hoạt động của thư viện - Đối với hoạt động bổ sung Ngoài những tài liệu được bổ sung thông qua phương thức đặt mua, tặng biếu, các TV có thể khai thác nguồn TT lớn trên mạng. Hơn nữa, các TV còn có thể làm phong phú VTL của mình bằng việc liên kết, trao đổi và chia sẻ nguồn lực TT với các cơ quan TTTV khác dưới sự hỗ trợ của phần mềm chuyên dụng, hệ thống mạng LAN, WAN, INTERNET… Nhờ việc đặt mua tài liệu qua mạng sẽ giúp cho các TV tiết kiệm thời gian, công sức và tài chính. Một đặc trưng rất quan trọng trong hoạt động bổ sung tài liệu ở TV hiện đại là luôn chú trọng bổ sung tài liệu điện tử và hạn chế bổ sung tài liệu in. - Đối với hoạt động xử lý kỹ thuật Trong TV truyền thống, hoạt động xử lý kỹ thuật đòi hỏi nhiều thời gian, công sức; mỗi mục đích, công đoạn phải xử lý kỹ thuật riêng, nhưng khi ứng dụng CNTT thì chỉ cần xử lý một lần, sử dụng nhiều lần với nhiều mục đích khác nhau, hơn nữa, 19 các TV còn có thể tận dụng kết quả xử lý ở các cơ quan khác trong quá trình thực hiện công việc. - Hoạt động phục vụ người dùng tin Từ bộ máy tra cứu truyền thống, bao gồm hệ thống: mục lục chữ cái, mục lục phân loại, mục lục chủ đề dần được thay thế bằng bộ máy tra cứu hiện đại với CSDL thư mục về VTL của TV. Ngoài ra, các TV còn tạo lập nhiều CSDL khác như: CSDL sự kiện, nhân vật, toàn văn… nhằm giúp NDT có thêm nhiều cơ hội để với tới nguồn tài nguyên TT vô cùng phong phú và đa dạng về mọi lĩnh vực khoa học. CNTT đã tác động làm mở rộng số lượng và phạm vi người sử dụng. Nếu trong TV truyền thống, đối tượng phục vụ chủ yếu là cá nhân, tổ chức tại một khu vực, địa điểm nhất định thì ở TV hiện đại, đối tượng NDT bao gồm các cá nhân, tập thể cả trong và ngoài nước. Thông qua hệ thống mạng, NDT có thể sử dụng VTL của TV tại bất kỳ địa điểm hay thời điểm cụ thể nào. Các SP&DV TT hiện đại được tạo lập với nội dung đảm bảo chất lượng và hình thức phong phú, đó là phương tiện đưa TT đến với NDT một cách nhanh chóng, chính xác, kịp thời. Tuy nhiên, đến với TV hiện đại, NDT có thể phải: + Trả tiền: khi sử dụng một số SP&DV TT mới, có giá trị gia tăng cao + Tự phục vụ: khi TV tổ chức phục vụ NDT theo phương thức mở 1.1.3. Điều kiện ứng dụng công nghệ thông tin Quan điểm, chủ trương, đường lối, chính sách, pháp luật của Đảng – Nhà nước và nguồn tài chính Quan điểm, chủ trương, đường lối, chính sách, pháp luật của Đảng – Nhà nước Trước hết được thể hiện thông qua các chỉ thị, nghị quyết của Đảng - Nhà nước về CNTT và ứng dụng CNTT trong mọi lĩnh vực nói chung và sự nghiệp TTTV nói riêng như: - Chỉ thị 58-CT/TW ngày 17/10/2000 của Bộ Chính trị về đẩy mạnh ứng dụng và phát triển công nghệ thông tin phục vụ sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa. 20 - Quyết định 81/2001/QĐ-TTg triển khai Chỉ thị 58-CT/TW về đẩy mạnh ứng dụng và phát triển công nghệ thông tin trong sự nghiệp công nghiệp hoá và hiện đại hoá… - Pháp lệnh Thư viện Số: 31/2000/PL-UBTVQH10 - Nghị định số: 72/2002/NĐ-CP ngày 06/8/2002 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành Pháp lệnh Thư viện. - Quyết định số: 10/2007/QĐ - BVHTT ngày 04 tháng 5 năm 2007 phê duyệt quy hoạch phát triển ngành thư viện Việt Nam đến năm 2010 và định hướng đến năm 2020. … Thứ hai là việc xây dựng, ban hành các kế hoạch, nghị định, quyết định, luật… về ứng dụng CNTT trong hoạt động TTTV Ngoài những văn bản mang tính pháp lý về lĩnh vực TTTV đã được ban hành, Đảng - Nhà nước cần chú trọng sửa đổi, bổ sung và ban hành các văn bản pháp quy mới cho phù hợp với thực tiễn của tình hình phát triển sự nghiệp TTTV nói chung và ứng dụng CNTT trong quá trình hoạt động nói riêng. Thứ ba là cơ chế, giải pháp của chính bản thân mỗi cơ quan TTTV trong quá trình ứng dụng CNTT như: kế hoạch, quy hoạch, mục tiêu, đề án, định hướng, chiến lược phát triển, … Nguồn tài chính Để ứng dụng CNTT vào quá trình hoạt động, các cơ quan TTTV nhất thiết phải có sự đầu tư lớn về tài chính. Nguồn tài chính đó có thể lấy từ: - Ngân sách của Nhà nước; - Cộng đồng; - Từ các tổ chức quốc tế; - Vốn tự có của các cơ quan TTTV. 21