Tài liệu Tư tưởng thẩm mỹ của nguyễn du trong tác phẩm truyện kiều

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ******* LÊ THỊ THÙY TƢ TƢỞNG THẨM MỸ CỦA NGUYỄN DU TRONG TÁC PHẨM TRUYỆN KIỀU LUẬN VĂN THẠC SĨ chuyên ngành: Triết học HÀ NỘI - 2014 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ******* LÊ THỊ THÙY TƢ TƢỞNG THẨM MỸ CỦA NGUYỄN DU TRONG TÁC PHẨM TRUYỆN KIỀU Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Triết học Mã số: 60 22 03 01 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thu Nghĩa HÀ NỘI - 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn thạc sĩ này là kết quả nghiên cứu của tôi, dưới sự hướng dẫn của TS. Nguyễn Thu Nghĩa. Luận văn có sự kế thừa các công trình nghiên cứu của những người đi trước và có sự bổ sung những tư liệu được cập nhật mới nhất. Tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm về nội dung của đề tài. Ngƣời cam đoan Lê Thị Thùy LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, em xin chân thành cảm ơn các thầy giáo, cô giáo khoa Triết học, trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn đã dạy dỗ tận tình, hết lòng giúp đỡ em thực hiện đề tài. Đặc biệt, em xin gửi lời cảm ơn chân thành đến TS. Nguyễn Thu Nghĩa người đã trực tiếp hướng dẫn em trong suốt thời gian thực hiện luận văn thạc sĩ. Sự chỉ bảo tận tình của cô đã tạo động lực và giúp đỡ em hoàn thành tốt luận văn của mình. Mặc dù đã cố gắng hết sức, nhưng do thời gian có hạn nên luận văn không tránh khỏi những thiếu sót, em rất mong nhận được sự góp ý của các thầy giáo, cô giáo để em có thể tiếp tục phát triển hướng nghiên cứu này. Hà Nội, ngày 27 tháng 10 năm 2014 MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................... 1 2. Tình hình nghiên cứu ........................................................................... 4 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu....................................................... 8 4. Phạm vi và đối tượng nghiên cứu ........................................................ 9 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu .......................................... 9 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn .................................................................. 9 7. Kết cấu .................................................................................................... 9 Chƣơng 1. NHỮNG ĐIỀU KIỆN, TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH TƢ TƢỞNG THẨM MỸ CỦA NGUYỄN DU TRONG TÁC PHẨM TRUYỆN KIỀU ....................................................................................... 10 1.1. Một số vấn đề lý luận về tƣ tƣởng thẩm mỹ ................................. 10 1.2. Những yếu tố ảnh hƣởng đến tƣ tƣởng thẩm mỹ của Nguyễn Du .............................................................................................. 17 1.2.1. Ảnh hưởng của Nho – Phật – Lão và tư tưởng thẩm mỹ Việt Nam trước thế kỷ XIX đến Nguyễn Du ............................................................. 17 1.2.2. Hoàn cảnh lịch sử nước ta cuối thế kỷ XVIII - đầu thế kỷ XIX ..... 28 1.3. Nguyễn Du và tác phẩm Truyện Kiều............................................ 34 1.3.1. Tác giả Nguyễn Du ........................................................................ 34 1.3.2. Đôi nét về tác phẩm “Truyện Kiều” .............................................. 38 KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 ....................................................................... 41 Chƣơng 2. MỘT SỐ NỘI DUNG CƠ BẢN TRONG TƢ TƢỞNG THẨM MỸ CỦA NGUYỄN DU ĐƢỢC THỂ HIỆN QUA TÁC PHẨM “TRUYỆN KIỀU” ....................................................................................... 43 2.1. Quan niệm của Nguyễn Du về cái đẹp và cái xấu ........................ 44 2.1.1. Quan niệm của Nguyễn Du về cái đẹp ........................................... 44 2.1.2. Quan niệm của Nguyễn Du về cái xấu ........................................... 59 2.2. Quan niệm của Nguyễn Du về cái bi, cái hài, cái anh hùng ........ 64 2.2.1. Quan niệm của Nguyễn Du về cái bi ............................................. 64 2.2.2. Quan niệm của Nguyễn Du về cái hài ........................................... 71 2.2.3. Quan niệm về cái anh hùng của Nguyễn Du .................................. 79 2.3. Những giá trị và hạn chế trong tƣ tƣởng thẩm mỹ của Nguyễn Du 82 2.3.1. Những giá trị và nguyên nhân ....................................................... 82 2.3.2. Những hạn chế và nguyên nhân ..................................................... 86 KẾT LUẬN CHƢƠNG 2 ...................................................................... 92 KẾT LUẬN.............................................................................................. 94 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................. 98 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trăm năm trong cõi người ta, Chữ Tài, chữ Mệnh khéo là ghét nhau Trải qua một cuộc bể dâu, Những điều trông thấy mà đau đớn lòng (1-4)(*) Khi con người đã trải qua những biến cố, những thăng trầm của cuộc sống, đọc lại những vần thơ ấy của Nguyễn Du, chắc ai cũng sẽ có những suy tư sâu sắc hơn về cuộc đời, sẽ thấy mình trưởng thành hơn và rút ra được nhiều bài học cho bản thân. Nguyễn Du không phải là một nhà triết học nhưng những gì mà ông đã viết thì lại hết sức triết lý, điều đó nhắc cho chúng ta nhớ tới câu nói “bẩm sinh mỗi người là một nhà triết học”. Nguyễn Du đã để lại cho hậu thế nhiều tác phẩm vô cùng giá trị, trong đó có Truyện Kiều. Đây là kiệt tác văn học của Việt Nam, là tác phẩm hội tụ đầy đủ tinh hoa của ngôn ngữ Việt. Từ nền văn chương dân tộc, Truyện Kiều đã gia nhập vào thế giới văn chương siêu việt nhất của nhân loại. Đại thi hào Nguyễn Du đã cùng với Khuất Nguyên (340 – 278 TCN), Đỗ Phủ (712 – 770), Lý Bạch (701 – 762) của Trung Hoa; William Shakespeare (1564 – 1616), Charles Dickens của Anh; Aleksandr Sergeyevich Pushkin (1799 – 1837), Lev Nikolayevich Tolstoy (1828 – 1910), Fyodor Mikhailovich Dostoevsky (1821 – 1881) của Nga; Dante Alighieri (12651321) của Ý; Miguel de Cervantes y Saavedra (1547 – 1616) của Tây Ban Nha; Victor Hugo (1802 – 1885), Honoré de Balzac (1799 - 1850) của Pháp và Johann Wolfgang von Goethe (1749 – 1832) của Đức,… đi vào cõi bất tử. Truyện Kiều đã sánh vai cùng các kiệt tác của thế giới từ cổ đại Ai Cập, cổ đại Trung Hoa đến Âu Mỹ hiện đại trong bộ Từ điển Các tác phẩm của mọi thời đại và của mọi xứ sở xuất bản ở Paris năm 1953. Truyện Kiều (*) Những câu thơ trong tác phẩm “Truyện Kiều” của Nguyễn Du được tác giả luận văn lấy từ cuốn Truyện Kiều do Hồng Đức biên soạn, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội, 2007. Trong dấu () là số thứ tự của câu. 1 cũng bước vào vũ đài chính trị như là tiêu biểu cho nền văn hóa Việt Nam và có ảnh hưởng sâu sắc đến mọi mặt của đời sống văn hóa xã hội nước ta. Đó là di sản văn hóa quý giá của dân tộc. Kiệt tác này đã được nghiên cứu trên nhiều bình diện như văn học, ngôn ngữ học, văn hóa học,… Suốt hơn hai thế kỷ với hàng nghìn chuyên khảo nhưng đến nay, kiệt tác này vẫn ẩn giấu nhiều bí ẩn và giá trị mà các thế hệ hôm nay và cả mai sau đều mong muốn khám phá, tìm hiểu. Trên bình diện mỹ học, cho đến nay chưa có một công trình nào đi sâu vào các tư tưởng thẩm mỹ của Nguyễn Du một cách chuyên biệt. Tố Như chưa khi nào đề cập trực tiếp đến các phạm trù của mỹ học như cái đẹp, cái xấu, cái bi, cái hài… nhưng những gì mà ông đã viết, đã cống hiến cho đời thì lại chất chứa nhiều tư tưởng thẩm mỹ. Các phạm trù mỹ học đều ẩn chứa trong thơ Nguyễn Du, mà cụ thể hơn là trong Truyện Kiều. Ở Nguyễn Du, đâu đó đều tồn tại cái đẹp, cái bi, cái anh hùng,… Rất bình dị nhưng cũng rất cao quý! Quả thực dưới góc độ thẩm mỹ, Truyện Kiều chưa được soi rọi sắc nét. Chính vì vậy, đây là hướng tiếp cận mới và cũng có nhiều chiều cạnh khi đặt ra vấn đề. Việt Nam là quốc gia thuộc hệ hình văn hóa phương Đông. Muốn tìm hiểu Truyện Kiều dưới góc độ thẩm mỹ ta không thể hoàn toàn vận dụng những nguyên lý thẩm mỹ của phương Tây (phương pháp mỹ học mácxít) để nghiên cứu mà chúng ta phải đặt Truyện Kiều trong hệ quy chiếu của văn hóa thẩm mỹ phương Đông để làm rõ vấn đề. Mặt khác, quan niệm thẩm mỹ của người phương Đông cũng còn có nhiều đánh giá khác nhau. Điều này đặt ra những khó khăn nhất định khi tìm hiểu tư tưởng thẩm mỹ trong Truyện Kiều. Nhất là khi lối tư duy của người phương Đông không trực tiếp đi thẳng vào vấn đề mà thông qua các hình tượng nghệ thuật, lý tưởng đã được hiện thực hóa… để bộc lộ tư tưởng. Lối tư duy ấy thâm trầm, kín đáo, sâu sắc nhưng cũng rất bản lĩnh và mãnh liệt. Một khía cạnh khác cũng cần lưu ý là mỗi một dân tộc đều có những giá trị thẩm mỹ của riêng dân tộc đó. Dù ở trong hệ quy chiếu nào thì tư 2 tưởng thẩm mỹ từng dân tộc cũng có những đặc trưng riêng. Điều ấy, càng nhấn mạnh rằng, dân tộc Việt Nam cũng có hệ thống tư tưởng thẩm mỹ của riêng mình, nó được kết tinh trong lịch sử dân tộc ở những danh nhân văn hóa như Nguyễn Du. Vì vậy, tìm hiểu tư tưởng thẩm mỹ của những con người ấy, những nền văn hóa ấy là điều hết sức cần thiết. Trong tình hình thực tiễn hiện nay, Đảng ta đã có những chủ trương đúng đắn, phù hợp với tình hình cụ thể của dân tộc, đặc biệt là những chủ trương về xây dựng và phát triển văn hóa, con người. Văn kiện Hội nghị lần thứ chín Ban Chấp hành Trung ương khóa XI khẳng định: “Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là mục tiêu, động lực phát triển bền vững đất nước. Văn hóa phải được đặt ngang hàng với kinh tế, chính trị, xã hội” [5,48], “Tăng cường giáo dục nghệ thuật, nâng cao năng lực cảm thụ thẩm mỹ cho nhân dân, đặc biệt là thanh niên, thiếu niên. Phát huy vai trò của văn học – nghệ thuật trong việc bồi dưỡng tâm hồn, tình cảm của con người. Bảo đảm quyền hưởng thụ và sáng tạo văn hóa của mỗi người dân và của cộng đồng” [5, 50]. “Phát triển sự nghiệp văn học, nghệ thuật tạo mọi điều kiện cho sự tìm tòi, sáng tạo của đội ngũ văn nghệ sĩ để có nhiều tác phẩm có giá trị tư tưởng và nghệ thuật, thấm nhuần tinh thần nhân văn, dân tộc, dân chủ, tiến bộ, phản ảnh chân thật, sinh động, sâu sắc đời sống, lịch sử dân tộc và công cuộc đổi mới đất nước. Đẩy mạnh sáng tác, quảng bá tác phẩm, công trình về đề tài cách mạng, kháng chiến, lịch sử dân tộc, công cuộc đổi mới đất nước. Từng bước xây dựng hệ thống lý luận văn học, nghệ thuật Việt Nam” [5, 55]. Văn kiện cũng khẳng định, cần phải định hướng được tư tưởng và thẩm mỹ cho nhân dân, nhất là cho thanh niên, thiếu niên. Do vậy, việc tìm hiểu tư tưởng thẩm mỹ của Nguyễn Du trong tác phẩm Truyện Kiều là điều hết sức cần thiết, phù hợp với chủ trương của Đảng trong việc phát triển văn hóa và con người Việt Nam toàn diện, có nhân cách, lối sống tốt đẹp. Nhất là trong hoàn cảnh hiện nay, trước mưu đồ độc chiếm Biển Đông của Trung Quốc, chúng ta phải quyết tâm bảo vệ chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ bằng con đường hòa bình, phù hợp với luật pháp quốc tế thì mặt trận văn hóa là 3 mặt trận đi đầu và là nền tảng vững chắc nhất trong công tác đấu tranh ngoại giao của chúng ta mà không có gì thuyết phục hơn là sự chứng minh của lịch sử, của quá khứ dân tộc. Như vậy, với những lý do trên tôi đã quyết định chọn Tư tưởng thẩm mỹ của Nguyễn Du trong tác phẩm “Truyện Kiều” làm đề tài luận văn của mình. 2. Tình hình nghiên cứu Ở Việt Nam đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về lịch sử mỹ học trong đó có phần lịch sử mỹ học Việt Nam. Có thể kể đến một số tác giả tiêu biểu như Đỗ Văn Khang, Đỗ Huy, Vũ Khiêu, Vũ Minh Tâm, Lê Ngọc Trà, Như Thiết… Là một nhà nghiên cứu văn học, triết học, nghệ thuật học, mỹ học, tác giả Đỗ Văn Khang đã cho xuất bản một số công trình mỹ học quan trọng. Trong cuốn Lịch sử mỹ học, Nxb Văn hóa, Hà Nội, 1983, ông đã trình bày và phân tích quá trình hình thành và phát triển của mỹ học thế giới nói chung cũng như của mỹ học Việt Nam nói riêng. Ngoài ra, có thể kể đến các tác phẩm khác của tác giả Đỗ Văn Khang như: Mỹ học Mác – Lênin (viết cùng Đỗ Huy), Nxb Đại học và Trung học chuyên nghiệp, 1985; Mỹ học đại cương, Nxb Giáo dục, 1996, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội tái bản có bổ sung năm 2002 và 2008; Mỹ học Mác – Lênin cao cấp, Nxb Đại học Sư phạm, 2004 và gần đây nhất là Giáo trình Mỹ học Mác – Lênin, và chủ biên cuốn Giáo trình Lịch sử mỹ học, Nxb Giáo dục Việt Nam ấn hành năm 2010. Là nhà nghiên cứu mỹ học có thâm niên và uy tín của nước ta, ngoài việc chủ biên và đồng chủ biên một số công trình, tác giả Đỗ Huy đã có nhiều cống hiến cho ngành khoa học này bằng rất nhiều ấn phẩm có giá trị. Đó là: Mỹ học với tư cách là một khoa học, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1996; Mỹ học khoa học về các quan hệ thẩm mỹ, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2001; Đạo đức học, mỹ học và đời sống văn học nghệ thuật, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2002,... 4 Trong thời gian gần đây những công trình mỹ học thực sự mới ra đời không nhiều, chủ yếu là tái bản, bổ sung những ấn phẩm đã xuất bản trước đó. Giáo trình đại cương về những khuynh hướng cơ bản trong lịch sử mỹ học của tác giả Đỗ Huy và Vũ Trọng Dung chủ biên, Nxb Chính trị Quốc gia ấn hành năm 2011 đã được giới nghiên cứu mỹ học nói riêng, bạn đọc nói chung quan tâm. Đây là một trong những công trình nghiên cứu thể hiện tâm huyết của đội ngũ các nhà khoa học. Công trình này đã đi vào nghiên cứu những nội dung cơ bản trong suốt tiến trình của lịch sử mỹ học phương Tây từ thời cổ đại thuộc các khuynh hướng, trường phái khác nhau, đồng thời đề cập đến mỹ học mácxít ở Việt Nam đương đại với nhiều vấn đề cấp bách mà thực tiễn đang đặt ra cần giải quyết. Ngoài ra, còn có rất nhiều công trình nghiên cứu khác về mỹ học. Tất cả các công trình đó đều đã trình bày khá rõ những vấn đề cơ bản của mỹ học. Nhưng chưa có một công trình nào nói về Tư tưởng thẩm mỹ của Nguyễn Du trong tác phẩm “Truyện Kiều”. Về kiệt tác Truyện Kiều, có rất nhiều những bài, sách,… nghiên cứu về tác phẩm này nhưng Truyện Kiều chỉ mới được nghiên cứu riêng lẻ trên văn bản học và trong văn học. Các mặt tâm lý, triết học, âm nhạc, hội họa, khoa học tự nhiên và khoa học xã hội khác còn ít được quan tâm. Những nhà nghiên cứu Truyện Kiều lại thường đơn độc, riêng lẻ, ít có những tập thể, càng không nói đến có những trung tâm, những viện, những hội chuyên ngành về Kiều học để thường xuyên tổ chức giao lưu, trao đổi, tranh luận, đề xuất vấn đề và hướng nghiên cứu. Việc tìm hiểu Truyện Kiều cũng đã vượt ra ngoài đất nước Việt Nam với một đội ngũ các nhà Kiều học, nói hơn 20 thứ ngôn ngữ khác nhau của hơn 20 nước trên thế giới. Với vị thế quan trọng trong xã hội, Truyện Kiều cần phải được nâng tầm nghiên cứu để phát lộ hết những giá trị của nó, đồng thời phát huy tác dụng với đời sống văn hóa xã hội của dân tộc. Mục đích cuối cùng là nhằm tôn vinh và bảo vệ di sản văn hóa quý giá vào bậc nhất của dân tộc Việt Nam. 5 Dưới đây là một số những nghiên cứu tiêu biểu về Truyện Kiều: Cuốn Từ điển Truyện Kiều của GS. Đào Duy Anh là những lý giải cắt nghĩa thuật ngữ trong Truyện Kiều. Tác phẩm được xuất bản năm 1974 và tái bản năm 1986 (Phan Ngọc sửa chữa và bổ sung) đã giúp rất nhiều cho bạn đọc trong việc tìm hiểu và nghiên cứu tác phẩm. Nay Nhà xuất bản Giáo dục lại tiếp tục cho tái bản cuốn sách này để nó đến được với nhiều độc giả hơn nữa. Nguyễn Du đã sử dụng một cách tài tình những yếu tố dân gian của ngôn ngữ. Ông đã dân tộc hóa những đặc trưng văn học chữ Hán, cái mà trước kia chỉ được sử dụng một cách dè dặt, vụng về trong văn học chữ Nôm. Tố Như đã phát triển, hoàn chỉnh và thống nhất hai thành phần quan trọng của ngôn ngữ văn học Việt Nam, yếu tố văn học dân gian và yếu tố văn học chữ Hán để tạo nên một ngôn ngữ văn học mới, dồi dào, uyển chuyển. Quyển từ điển này cố gắng phản ánh sự kiện quan trọng ấy của lịch sử ngôn ngữ và lịch sử văn học Việt Nam. Tác giả đã thu thập tất cả những từ đơn, từ kép, những thành ngữ và tổ từ, những hình tượng và điển tích văn học, thỉnh thoảng có thêm những nhận xét về ngôn ngữ học, về tu từ học và về văn học được Nguyễn Du dùng trong Truyện Kiều. Nó sẽ giúp chúng ta hiểu được phần nào tình hình tiếng Việt thời điểm cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX và cấu tạo của tiếng Việt hiện đại, đồng thời giúp chúng ta hiểu được những yếu tố nào do Nguyễn Du sáng tạo để làm giàu cho ngôn ngữ dân tộc. Đây không phải là cuốn từ điển thông thường mà chủ yếu là từ điển về một tác phẩm nhằm phục vụ sự nghiên cứu ngôn ngữ và văn chương của Nguyễn Du, cho nên nó không giải thích như các từ điển khác. Nó chỉ chú trọng nêu lên những nghĩa do Nguyễn Du dùng trong tác phẩm, còn những nghĩa khác thì không nói đến. Trong cuốn Truyện Kiều – Những lời bình do tác giả Hoài Phương biên soạn và tuyển chọn, tập trung rất nhiều bài viết, nhiều ý kiến đóng góp, phê bình của rất nhiều học giả trong nước và nước ngoài về Nguyễn Du và Truyện Kiều. Chẳng hạn như bài Cảm hứng chủ đạo và nội dung xã hội của Truyện Kiều do Nguyễn Ngọc viết; bài Quyền sống của con người trong 6 Truyện Kiều do Hoài Thanh viết. Bên cạnh đó còn có rất nhiều bài viết liên quan đến các khía cạnh nội dung trong Truyện Kiều nhưng tư tưởng thẩm mỹ trong tác phẩm này thì chưa được rõ ràng, đầy đủ. Cũng là những bài bình luận, đánh giá về Truyện Kiều chúng ta không thể không nhắc tới cuốn sách mới xuất bản năm 2008: Nghiên cứu Truyện Kiều những năm đầu thế kỷ XXI. Trong cuốn sách này tập hợp rất nhiều những bài viết bình luận về tác phẩm Truyện Kiều và những giá trị đặc sắc của nó nhưng về giá trị thẩm mỹ trong Truyện Kiều thì chưa được phản ánh một cách sâu sắc. Bên cạnh những tác phẩm ấy, tác giả Lê Đình Kỵ đã dành cả một cuốn sách 483 trang để phân tích, bình luận, đánh giá Truyện Kiều và khẳng định những tư tưởng tiến bộ của Nguyễn Du trong Truyện Kiều và chủ nghĩa hiện thực của Nguyễn Du, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1970. Nhìn Truyện Kiều như một cấu trúc thẩm mỹ nằm trong toàn bộ thế giới nghệ thuật của Nguyễn Du và là sản phẩm của một hoàn cảnh xã hội – lịch sử nhất định, Lê Đình Kỵ đã trình bày và biện giải một cách thuyết phục cơ sở tư tưởng – thẩm mỹ cũng như quan niệm về con người và nghệ thuật của nhà thơ. Tác giả cuốn sách đã chỉ ra đâu là huyền thoại và đâu là thực chất trong triết lý về Tài, Mệnh, Tâm của Truyện Kiều. Những trang hay nhất của cuốn sách được dành để viết về thế giới nhân vật đa dạng và sống động của Nguyễn Du, từ Thúy Kiều, Kim Trọng, Từ Hải cho đến Tú Bà, Hoạn Thư, Mã Giám Sinh,… Với giọng văn uyển chuyển, nhuần nhị, những trang sách này có thể xem là một dẫn chứng điển hình về sự tiếp nhận Truyện Kiều từ chỗ đứng của một con người hiện đại có tầm văn hóa cao. Và từ niềm xác tín trên con đường nghiên cứu của mình, Lê Đình Kỵ đã bày tỏ một thái độ nồng nhiệt đối với cảm hứng nhân đạo chủ nghĩa của Nguyễn Du trong việc nhìn nhận thế giới và con người. Ông viết: “Sức mạnh của câu thơ Kiều không hẳn là ở chỗ khám phá ra những hình tượng chưa ai hình dung được, những ý nghĩ chưa ai ngờ tới mà là ở cái tình người, tình đời thăm thẳm mà Nguyễn Du đưa vào cái nhìn, cái nghe, cái 7 nghĩ của mình, vào một vầng trăng, một dòng suối, một ngàn dâu, một tiếng chim, một ngọn lá. Đến đá dưới ngòi bút Nguyễn Du cũng mềm đi trước những đau khổ của con người” [24,170]. Lê Đình Kỵ cũng đã khẳng định: “Tôi cố gắng tìm hiểu những tư liệu lịch sử về thời đại và cuộc đời Nguyễn Du; căn cứ vào chính văn bản và các hình tượng trong Truyện Kiều để thuyết phục người đọc rằng Truyện Kiều vĩ đại không chỉ vì phương pháp sáng tác mà còn phụ thuộc vào các yếu tố khác. Bởi vì thực ra những gì mà Nguyễn Du thể hiện qua Truyện Kiều khiến chúng ta chỉ có thể hình dung đến một chủ nghĩa hiện thực phôi thai, một chủ nghĩa hiện thực trong giai đoạn sơ kỳ của nó mà thôi” [25, 11]. Ngoài ra, còn rất nhiều các bài nghiên cứu cũng như sách khác viết về Truyện Kiều nhưng do điều kiện thời gian có hạn, tác giả chưa thể khai thác được đầy đủ những tài liệu liên quan nên về lịch sử vấn đề còn nhiều hạn chế. Nhìn chung, khi xem xét quá trình nghiên cứu về Truyện Kiều, tôi nhận thấy từ xưa đến nay các nhà nghiên cứu đã chú ý đến việc lý giải tính cách, phẩm chất, hành động, cách ứng xử của các nhân vật Truyện Kiều, đến giá trị hiện thực, nhân đạo của tác phẩm này,… nhưng hầu như chưa có ai xem xét Truyện Kiều dưới góc độ thẩm mỹ, mỹ học. Đây là một khó khăn và cũng là sự thách thức lớn đối với tôi khi lựa chọn đề tài này. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích của luận văn là tìm hiểu các tư tưởng của Nguyễn Du về cái đẹp, cái xấu, cái bi, cái hài, cái anh hùng và những tình cảm thẩm mỹ trong thời đại của ông, qua đó đóng góp vào việc tôn vinh nhà văn hóa lớn của dân tộc ta. Để thực hiện mục đích trên, luận văn có những nhiệm vụ sau: - Trình bày lịch sử Việt Nam giai đoạn Nguyễn Du sống – cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX cũng như thân thế, sự nghiệp của ông. - Nghiên cứu về Truyện Kiều và những tài liệu viết về tác phẩm này để từ đó khái quát được tư tưởng thẩm mỹ của Nguyễn Du về cái đẹp, cái xấu, cái bi, cái hài, cái anh hùng… được thể hiện như thế nào trong kiệt tác này của ông. 8 4. Phạm vi và đối tượng nghiên cứu - Phạm vi: Tác phẩm Truyện Kiều. - Đối tượng: Tư tưởng thẩm mỹ thể hiện trong tác phẩm Truyện Kiều của Nguyễn Du. 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu - Cơ sở lý luận: Luận văn dựa trên quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử, những nguyên lý mỹ học Marx – Lenin, quan điểm của Đảng và Nhà nước về văn hóa nghệ thuật. Đồng thời cũng nhìn nhận tư tưởng thẩm mỹ tác phẩm từ đặc trưng của tư tưởng phương Đông để làm rõ, làm sâu sắc hơn vấn đề. - Phương pháp nghiên cứu: Luận văn chủ yếu sử dụng phương pháp logic – lịch sử và phân tích – tổng hợp, khái quát hóa. Ngoài ra còn dựa vào các phương pháp khác như phương pháp so sánh, phương pháp đồng đại và lịch đại, phương pháp quy nạp – diễn dịch,… 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn - Ý nghĩa lý luận: Luận văn góp phần khẳng định sự phong phú và mãnh liệt của tâm hồn Việt Nam từ quá khứ tới hiện tại thông qua tư tưởng thẩm mỹ của Nguyễn Du để từ đó nhận thức sâu sắc hơn về giá trị bền vững của kiệt tác Truyện Kiều, cũng như ý thức hơn về bổn phận và trách nhiệm của mình đối với những giá trị lâu bền của dân tộc. - Ý nghĩa thực tiễn: Luận văn có thể làm tài liệu tham khảo và giảng dạy về tư tưởng thẩm mỹ trong tác phẩm Truyện Kiều của Nguyễn Du. 7. Kết cấu Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm có 02 chương và 06 tiết. 9 Chƣơng 1 NHỮNG ĐIỀU KIỆN, TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH TƢ TƢỞNG THẨM MỸ CỦA NGUYỄN DU TRONG TÁC PHẨM TRUYỆN KIỀU 1.1. Một số vấn đề lý luận về tƣ tƣởng thẩm mỹ Về khái niệm tư tưởng, theo Đại Từ điển Tiếng Việt, tư tưởng dt được định nghĩa là 1. Sự suy nghĩ: tập trung tư tưởng làm việc. 2. Quan điểm và ý nghĩ chung của con người đối với thế giới tự nhiên và xã hội: có tư tưởng tiến bộ, đấu tranh tư tưởng [40, 1757]. Theo Giáo trình Lý luận văn học, Phạm Đăng Dư – Lê Lưu Oanh khẳng định: “Người ta thường hiểu tư tưởng là một phán đoán khái quát về hiện thực. Trong phán đoán đó bao giờ cũng chứa đựng một quan hệ có tính quy luật giữa các hiện tượng, sự vật của đời sống. Chẳng hạn, nếu nói “con người” thì tuy khái niệm đó cũng khái quát, nhưng chưa bao hàm tư tưởng. Nhưng nếu nói “người với người là bạn”, “Người ta là hoa của đất”, “Con người, hai tiếng tự hào”,… thì trước mắt ta đó là những tư tưởng. Tư tưởng chẳng những bao giờ cũng nói lên một quan hệ có tính quy luật giữa các sự vật, mà còn biểu thị một thái độ, một nhiệt tình khẳng định, phủ định một ý muốn. Lênin nói: “Tư tưởng – đó là nhận thức và khát vọng (mong muốn) của con người”. Tư tưởng đó dĩ nhiên gắn liền với một thế giới quan, một lập trường giai cấp nhất định” [4,97]. Còn theo nhà nghiên cứu Nguyễn Hùng Hậu thì: “Bản thân cuộc sống, bản thân hành động cũng mang tính triết học, cũng nói lên tư tưởng” [9, 7]. Vậy, tư tưởng chính là sự suy nghĩ, quan điểm của con người đối với hiện thực khách quan và xã hội nói chung. Những quan điểm, quan niệm, luận điểm ấy được xây dựng trên một nền tảng triết học (thế giới quan và phương pháp luận nhất quán, đại biểu cho ý chí, nguyện vọng của một giai cấp, một dân tộc), được hình thành trên cơ sở thực tiễn, cải tạo hiện thực. Tư tưởng chứa đựng các mục đích, suy tư giúp điều chỉnh mục tiêu, dự tính và hành động của con người. Một tư tưởng có thể hiểu như một tầm nhìn bao quát, như cách thức để xem xét sự vật, thường gặp trong một vài 10 trường phái triết học xã hội. Theo đó, hệ tư tưởng là toàn bộ những quan niệm, quan điểm đã được hệ thống hóa thành lý luận, học thuyết về đạo đức, chính trị, pháp quyền,… Nói cách khác, đó là hệ thống những quan điểm, tư tưởng (chính trị, triết học, đạo đức, nghệ thuật, tôn giáo,…) được hệ thống hóa, khái quát hóa thành lý luận, thành các học thuyết chính trị xã hội phản ánh và bảo vệ lợi ích của một giai cấp nhất định. Giai cấp nào thống trị xã hội thì hệ tư tưởng của nó là hệ tư tưởng thống trị. Hệ tư tưởng không hình thành một cách tự phát mà hình thành một cách tự giác do các nhà tư tưởng của những giai cấp nhất định xây dựng nên. Tư tưởng thuộc phạm trù ý thức, là sản phẩm chủ quan của con người. Ý thức như thế nào phụ thuộc vào đối tượng phản ánh, môi trường xung quanh và trình độ nhận thức, tâm sinh lý của mỗi người. Vốn dĩ nhận thức của con người lại có lúc hợp lý, có lúc chưa hợp lý, vì vậy, tư tưởng cũng sẽ có những tư tưởng phù hợp với thực tế, cũng có những tư tưởng phản ánh sai lệch thực tế. Kéo theo đó, hệ tư tưởng cũng có hệ tư tưởng khoa học, tức là khi hệ tư tưởng ấy là hệ tư tưởng của giai cấp cách mạng, có sứ mệnh lật đổ xã hội cũ lỗi thời, xây dựng xã hội mới, tiến bộ hơn; đồng thời cũng có hệ tư tưởng không khoa học, khi hệ tư tưởng đó gắn liền với các giai cấp đã lỗi thời, phản động đang cố duy trì quyền lợi ích kỷ của mình. Với tác phẩm nghệ thuật, tư tưởng đóng vai trò là khuynh hướng chủ đạo, là yếu tố quan trọng nhất. Song nó không mang tính chất giáo điều, giáo huấn khô khan qua những lời thuyết giáo về đạo đức của các nhân vật, nó càng không phải là những công thức, khái niệm trừu tượng. “Nghệ thuật không dung nạp những tư tưởng triết lý trừu tượng và nhất là những tư tưởng duy lý. Nó chỉ dung nạp những tư tưởng thơ ca, không phải là một quy tắc, mà là nhiệt tình sinh động, là cảm hứng chủ đạo,… Trong cảm hứng chủ đạo, nhà thơ trở nên yêu tư tưởng như yêu cái đẹp,… Nhà thơ quan sát tư tưởng không phải bằng lý trí, không phải bằng lý tính, không phải bằng cảm giác và không phải chỉ bằng một năng lực nào đó của tâm hồn mà bằng tất cả tồn tại tinh thần đầy đủ và hoàn chỉnh của mình” [3, 312]. 11 Tư tưởng trong nghệ thuật bao giờ cũng được nghệ sĩ bộc lộ trong khi tái hiện cuộc sống cụ thể. Nó không sống độc lập bên cạnh hình tượng, không phải chỉ thể hiện dưới dạng những lời bình luận của tác giả, mà nó nằm ngay trong cơ cấu hình tượng của tác phẩm và được toát ra từ chính cơ cấu này. Đây chính là tư tưởng của cả K. Marx và F. Engels khi đánh giá Aristophan và Honoré de Balzac. Tư tưởng tác phẩm bao giờ cũng phải tìm cho được hình tượng của mình – có thể là nhân vật, cũng có thể là các hình tượng khác. Do đó, trong nghệ thuật không có giới hạn nào ngăn cách tư tưởng và hình thức. Chúng đều là một thể toàn vẹn và thống nhất. Văn học là một loại hình nghệ thuật, một hình thái ý thức xã hội, một hành động biểu hiện thế giới tinh thần của con người nên nó mang tính tư tưởng một cách tất yếu. Tư tưởng tác phẩm văn học chính là sự đánh giá và bộc lộ ý nghĩa của những gì đã được thể hiện, là cách giải quyết vấn đề đã đặt ra trong tác phẩm theo một khuynh hướng nhất định, vốn có ở lập trường, quan điểm của tác giả. Nói cách khác, tư tưởng tác phẩm chính là sự bộc lộ, miêu tả tư tưởng tác giả bằng tác phẩm văn học. “Tư tưởng là linh hồn của tác phẩm văn học” (Nhà văn V. G. Korolenco). Trong Truyện Kiều, tư tưởng chủ đạo là sự đau xót cho số phận bạc mệnh của con người và khẳng định chính xã hội phong kiến tàn bạo mới là thủ phạm vùi dập cuộc đời con người. Nhưng xoay quanh tư tưởng chủ đạo ấy có nhiều mạch tư tưởng, tương ứng với vấn đề ca ngợi vẻ đẹp của con người, nhất là người phụ nữ. Đó là vấn đề số phận con người, khóc thương cho bi kịch khát vọng tình yêu và công lý; tương ứng với tư tưởng chủ quan của Nguyễn Du cho cuộc đời con người đau khổ là do số mệnh (“Chữ Tài, chữ Mệnh khéo là ghét nhau!” (2), “Ngẫm thay muôn sự tại trời” (3241)) là tư tưởng hiện thực của tác phẩm khẳng định rõ căn nguyên gây nên đau khổ cho con người chính là xã hội phong kiến đầy rẫy những bất công. Theo cách nói của nhà bác học Xôviết Bakhtin, có thể nói rằng, các nhân vật chính của Nguyễn Du, của Balzac, Lỗ Tấn,… đều là “những nhà tư tưởng”. Tố Như đã khắc họa tư tưởng của nhân vật là sự ý thức về địa vị, hoàn 12 cảnh và số phận của họ trong xã hội. Mỗi lời nói, ý nghĩ của nhân vật đều là những ý kiến đồng tình hay phản đối trước hiện trạng của cuộc đời con người. Con người trong văn học không giản đơn là người biết suy nghĩ, cảm xúc, mà là người có ý kiến trước vận mệnh và thời cuộc. Mỗi nhân vật đều có một lập trường, một quan điểm đánh giá, một khẩu hiệu sống giàu ý nghĩa. Xét ở từng góc độ khác nhau, thì tư tưởng có những hình thức khác nhau. Ở phạm vi luận văn này, chúng ta đề cập tới tư tưởng của một tác giả thông qua một tác phẩm văn học, đó là tư tưởng của Nguyễn Du trong tác phẩm Truyện Kiều mà cụ thể là tư tưởng thẩm mỹ. Song, tư tưởng thẩm mỹ là gì? Nó được biểu hiện như thế nào thì tiếp theo chúng ta cần tìm hiểu về khái niệm thẩm mỹ để rút ra định nghĩa về tư tưởng thẩm mỹ. Cũng theo Đại Từ điển Tiếng Việt, thẩm mỹ dt. Khả năng cảm thụ và hiểu biết về cái đẹp: khiếu thẩm mỹ và giáo dục thẩm mỹ cho học sinh [40, 1540]. Thẩm mỹ chính là quan niệm, sự đánh giá, cảm thụ của con người về cái đẹp, về những biểu hiện của các quan hệ thẩm mỹ trong cuộc sống: cái thẩm mỹ trong tự nhiên, trong đời sống xã hội, trong sáng tạo nghệ thuật. Thẩm mỹ thuộc lĩnh vực tri giác cảm tính của con người đối với thế giới xung quanh. Nhưng điều đó không có nghĩa là nó khuyết đi khía cạnh tư duy, lý tính. Con người tổng thể không chỉ gắn liền với chuyện cảm tính. Bản thân mỗi chúng ta không hoàn toàn là quà tặng từ bà mẫu thiên nhiên mà là sản phẩm lịch sử - văn hóa có năng lực tư duy logic, lập luận về thế giới. Sự kém phát triển thẩm mỹ gắn liền hữu cơ với sự thiếu vắng sức sáng tạo, sức tưởng tượng hiệu quả. Cá nhân kém phát triển về thẩm mỹ sẽ không có khả năng tự thực hiện bước chuyển từ các tri thức chung được nó lĩnh hội một cách hình thức sang tính cụ thể sống động, sang tính đặc sắc của dữ kiện, sự kiện, tình huống. Từ những kiến giải trên đây, ta có thể hiểu tư tưởng thẩm mỹ là những suy nghĩ, quan niệm, quan điểm về những biểu hiện của cái đẹp, cái thẩm mỹ trong tự nhiên, xã hội và nghệ thuật của cá nhân, nhóm, trào lưu nghệ thuật, tổng thể giai cấp, xã hội,… được bộc lộ qua các hoạt động thực tiễn 13 cụ thể. Tư tưởng thẩm mỹ là sự kết hợp giữa lý trí và tình cảm, tức là biểu hiện cả dưới dạng lý trí và xúc cảm. Nó thuộc về tư duy hình tượng. Tư tưởng thẩm mỹ mang tầm lý luận, khái quát, ở cấp độ lý tính sáng suốt. Từ nhận thức thẩm mỹ tới ý thức thẩm mỹ rồi khái quát thành tư tưởng thẩm mỹ. Và từ tư tưởng được đúc kết dưới hình thái phát ngôn tư tưởng, từ trí tuệ được đúc kết về lẽ sống, về nhân sinh, về tồn tại người dưới dạng câu nói ngắn gọn, súc tích, ta có được những triết lý. Nhờ lao động và hoạt động thực tiễn, con người được hình thành và phát triển, trong đó có khả năng cảm thụ thẩm mỹ. Trong quá trình tiếp xúc với nhau và với tự nhiên, con người phản ánh và nhận thức hiện thực, biến hiện thực thành khách thể thẩm mỹ, đối tượng thẩm mỹ. Khi tư duy của chúng ta đã đạt tới trình độ lý luận, có định hướng nhất định thì khi đó nhận thức thẩm mỹ sẽ được khái quát thành những tư tưởng thẩm mỹ. Vậy, nguồn gốc và cơ sở khách quan của tư tưởng thẩm mỹ chính là quá trình lao động. Nếu như nhận thức thẩm mỹ chỉ là sự phản ánh thế giới thẩm mỹ khách quan, tư duy thẩm mỹ của con người; ý thức thẩm mỹ - hình thức đặc thù của ý thức xã hội - cũng là sự phản ánh thực tại khách quan trong đầu óc của con người nhưng được nâng lên thành kết quả của sự khái quát những đặc điểm bản chất của sự vật tạo thành các tri thức, các chủ kiến của con người về các mối liên hệ tất yếu, có tính quy luật về cái đẹp, cái thẩm mỹ thì tư tưởng thẩm mỹ là cái cốt lõi, tinh túy, khái quát, chắt lọc nhất của những sự phản ánh ấy. Trình độ tư tưởng thẩm mỹ và trình độ tâm lý - xã hội đều được bao hàm trong mọi hình thức của ý thức xã hội, trong đó có ý thức thẩm mỹ. Nếu như tâm lý xã hội mang lại tình cảm, tâm trạng, thể cảm cho con người thì hệ tư tưởng mang lại một sự hệ thống hoá, sự hình thành về mặt lý thuyết của tư tưởng, quan điểm và các quan niệm. Ý thức thẩm mỹ của trình độ tư tưởng thể hiện trong các dạng thức của các quan điểm thẩm mỹ, trong các học thuyết, các quan niệm và trong các dạng lý tưởng thẩm mỹ. 14