Tài liệu Tư tưởng thẩm mỹ của nguyễn du trong tác phẩm truyện kiều

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ******* LÊ THỊ THÙY TƢ TƢỞNG THẨM MỸ CỦA NGUYỄN DU TRONG TÁC PHẨM TRUYỆN KIỀU LUẬN VĂN THẠC SĨ chuyên ngành: Triết học HÀ NỘI - 2014 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ******* LÊ THỊ THÙY TƢ TƢỞNG THẨM MỸ CỦA NGUYỄN DU TRONG TÁC PHẨM TRUYỆN KIỀU Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Triết học Mã số: 60 22 03 01 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thu Nghĩa HÀ NỘI - 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn thạc sĩ này là kết quả nghiên cứu của tôi, dưới sự hướng dẫn của TS. Nguyễn Thu Nghĩa. Luận văn có sự kế thừa các công trình nghiên cứu của những người đi trước và có sự bổ sung những tư liệu được cập nhật mới nhất. Tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm về nội dung của đề tài. Ngƣời cam đoan Lê Thị Thùy LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, em xin chân thành cảm ơn các thầy giáo, cô giáo khoa Triết học, trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn đã dạy dỗ tận tình, hết lòng giúp đỡ em thực hiện đề tài. Đặc biệt, em xin gửi lời cảm ơn chân thành đến TS. Nguyễn Thu Nghĩa người đã trực tiếp hướng dẫn em trong suốt thời gian thực hiện luận văn thạc sĩ. Sự chỉ bảo tận tình của cô đã tạo động lực và giúp đỡ em hoàn thành tốt luận văn của mình. Mặc dù đã cố gắng hết sức, nhưng do thời gian có hạn nên luận văn không tránh khỏi những thiếu sót, em rất mong nhận được sự góp ý của các thầy giáo, cô giáo để em có thể tiếp tục phát triển hướng nghiên cứu này. Hà Nội, ngày 27 tháng 10 năm 2014 MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................... 1 2. Tình hình nghiên cứu ........................................................................... 4 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu....................................................... 8 4. Phạm vi và đối tượng nghiên cứu ........................................................ 9 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu .......................................... 9 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn .................................................................. 9 7. Kết cấu .................................................................................................... 9 Chƣơng 1. NHỮNG ĐIỀU KIỆN, TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH TƢ TƢỞNG THẨM MỸ CỦA NGUYỄN DU TRONG TÁC PHẨM TRUYỆN KIỀU ....................................................................................... 10 1.1. Một số vấn đề lý luận về tƣ tƣởng thẩm mỹ ................................. 10 1.2. Những yếu tố ảnh hƣởng đến tƣ tƣởng thẩm mỹ của Nguyễn Du .............................................. Error! Bookmark not defined. 1.2.1. Ảnh hưởng của Nho – Phật – Lão và tư tưởng thẩm mỹ Việt Nam trước thế kỷ XIX đến Nguyễn Du ............. Error! Bookmark not defined. 1.2.2. Hoàn cảnh lịch sử nước ta cuối thế kỷ XVIII - đầu thế kỷ XIX Error! Bookmark not defined. 1.3. Nguyễn Du và tác phẩm Truyện KiềuError! Bookmark not defined. 1.3.1. Tác giả Nguyễn Du ........................ Error! Bookmark not defined. 1.3.2. Đôi nét về tác phẩm “Truyện Kiều”Error! Bookmark not defined. KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 ....................... Error! Bookmark not defined. Chƣơng 2. MỘT SỐ NỘI DUNG CƠ BẢN TRONG TƢ TƢỞNG THẨM MỸ CỦA NGUYỄN DU ĐƢỢC THỂ HIỆN QUA TÁC PHẨM “TRUYỆN KIỀU” ....................................... Error! Bookmark not defined. 2.1. Quan niệm của Nguyễn Du về cái đẹp và cái xấu ................ Error! Bookmark not defined. 2.1.1. Quan niệm của Nguyễn Du về cái đẹpError! Bookmark not Bookmark not defined. 2.1.2. Quan niệm của Nguyễn Du về cái xấuError! defined. 2.2. Quan niệm của Nguyễn Du về cái bi, cái hài, cái anh hùng Error! Bookmark not defined. 2.2.1. Quan niệm của Nguyễn Du về cái biError! Bookmark not Bookmark not defined. 2.2.2. Quan niệm của Nguyễn Du về cái hàiError! defined. 2.2.3. Quan niệm về cái anh hùng của Nguyễn DuError! Bookmark not defined. 2.3. Những giá trị và hạn chế trong tƣ tƣởng thẩm mỹ của Nguyễn Du Error! Bookmark not defined. 2.3.1. Những giá trị và nguyên nhân ....... Error! Bookmark not defined. 2.3.2. Những hạn chế và nguyên nhân ..... Error! Bookmark not defined. KẾT LUẬN CHƢƠNG 2 ...................... Error! Bookmark not defined. KẾT LUẬN.............................................. Error! Bookmark not defined. DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................. 11 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trăm năm trong cõi người ta, Chữ Tài, chữ Mệnh khéo là ghét nhau Trải qua một cuộc bể dâu, Những điều trông thấy mà đau đớn lòng (1-4)(*) Khi con người đã trải qua những biến cố, những thăng trầm của cuộc sống, đọc lại những vần thơ ấy của Nguyễn Du, chắc ai cũng sẽ có những suy tư sâu sắc hơn về cuộc đời, sẽ thấy mình trưởng thành hơn và rút ra được nhiều bài học cho bản thân. Nguyễn Du không phải là một nhà triết học nhưng những gì mà ông đã viết thì lại hết sức triết lý, điều đó nhắc cho chúng ta nhớ tới câu nói “bẩm sinh mỗi người là một nhà triết học”. Nguyễn Du đã để lại cho hậu thế nhiều tác phẩm vô cùng giá trị, trong đó có Truyện Kiều. Đây là kiệt tác văn học của Việt Nam, là tác phẩm hội tụ đầy đủ tinh hoa của ngôn ngữ Việt. Từ nền văn chương dân tộc, Truyện Kiều đã gia nhập vào thế giới văn chương siêu việt nhất của nhân loại. Đại thi hào Nguyễn Du đã cùng với Khuất Nguyên (340 – 278 TCN), Đỗ Phủ (712 – 770), Lý Bạch (701 – 762) của Trung Hoa; William Shakespeare (1564 – 1616), Charles Dickens của Anh; Aleksandr Sergeyevich Pushkin (1799 – 1837), Lev Nikolayevich Tolstoy (1828 – 1910), Fyodor Mikhailovich Dostoevsky (1821 – 1881) của Nga; Dante Alighieri (12651321) của Ý; Miguel de Cervantes y Saavedra (1547 – 1616) của Tây Ban Nha; Victor Hugo (1802 – 1885), Honoré de Balzac (1799 - 1850) của Pháp và Johann Wolfgang von Goethe (1749 – 1832) của Đức,… đi vào cõi bất tử. Truyện Kiều đã sánh vai cùng các kiệt tác của thế giới từ cổ đại Ai Cập, cổ đại Trung Hoa đến Âu Mỹ hiện đại trong bộ Từ điển Các tác phẩm của mọi thời đại và của mọi xứ sở xuất bản ở Paris năm 1953. Truyện Kiều (*) Những câu thơ trong tác phẩm “Truyện Kiều” của Nguyễn Du được tác giả luận văn lấy từ cuốn Truyện Kiều do Hồng Đức biên soạn, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội, 2007. Trong dấu () là số thứ tự của câu. 1 cũng bước vào vũ đài chính trị như là tiêu biểu cho nền văn hóa Việt Nam và có ảnh hưởng sâu sắc đến mọi mặt của đời sống văn hóa xã hội nước ta. Đó là di sản văn hóa quý giá của dân tộc. Kiệt tác này đã được nghiên cứu trên nhiều bình diện như văn học, ngôn ngữ học, văn hóa học,… Suốt hơn hai thế kỷ với hàng nghìn chuyên khảo nhưng đến nay, kiệt tác này vẫn ẩn giấu nhiều bí ẩn và giá trị mà các thế hệ hôm nay và cả mai sau đều mong muốn khám phá, tìm hiểu. Trên bình diện mỹ học, cho đến nay chưa có một công trình nào đi sâu vào các tư tưởng thẩm mỹ của Nguyễn Du một cách chuyên biệt. Tố Như chưa khi nào đề cập trực tiếp đến các phạm trù của mỹ học như cái đẹp, cái xấu, cái bi, cái hài… nhưng những gì mà ông đã viết, đã cống hiến cho đời thì lại chất chứa nhiều tư tưởng thẩm mỹ. Các phạm trù mỹ học đều ẩn chứa trong thơ Nguyễn Du, mà cụ thể hơn là trong Truyện Kiều. Ở Nguyễn Du, đâu đó đều tồn tại cái đẹp, cái bi, cái anh hùng,… Rất bình dị nhưng cũng rất cao quý! Quả thực dưới góc độ thẩm mỹ, Truyện Kiều chưa được soi rọi sắc nét. Chính vì vậy, đây là hướng tiếp cận mới và cũng có nhiều chiều cạnh khi đặt ra vấn đề. Việt Nam là quốc gia thuộc hệ hình văn hóa phương Đông. Muốn tìm hiểu Truyện Kiều dưới góc độ thẩm mỹ ta không thể hoàn toàn vận dụng những nguyên lý thẩm mỹ của phương Tây (phương pháp mỹ học mácxít) để nghiên cứu mà chúng ta phải đặt Truyện Kiều trong hệ quy chiếu của văn hóa thẩm mỹ phương Đông để làm rõ vấn đề. Mặt khác, quan niệm thẩm mỹ của người phương Đông cũng còn có nhiều đánh giá khác nhau. Điều này đặt ra những khó khăn nhất định khi tìm hiểu tư tưởng thẩm mỹ trong Truyện Kiều. Nhất là khi lối tư duy của người phương Đông không trực tiếp đi thẳng vào vấn đề mà thông qua các hình tượng nghệ thuật, lý tưởng đã được hiện thực hóa… để bộc lộ tư tưởng. Lối tư duy ấy thâm trầm, kín đáo, sâu sắc nhưng cũng rất bản lĩnh và mãnh liệt. Một khía cạnh khác cũng cần lưu ý là mỗi một dân tộc đều có những giá trị thẩm mỹ của riêng dân tộc đó. Dù ở trong hệ quy chiếu nào thì tư 2 tưởng thẩm mỹ từng dân tộc cũng có những đặc trưng riêng. Điều ấy, càng nhấn mạnh rằng, dân tộc Việt Nam cũng có hệ thống tư tưởng thẩm mỹ của riêng mình, nó được kết tinh trong lịch sử dân tộc ở những danh nhân văn hóa như Nguyễn Du. Vì vậy, tìm hiểu tư tưởng thẩm mỹ của những con người ấy, những nền văn hóa ấy là điều hết sức cần thiết. Trong tình hình thực tiễn hiện nay, Đảng ta đã có những chủ trương đúng đắn, phù hợp với tình hình cụ thể của dân tộc, đặc biệt là những chủ trương về xây dựng và phát triển văn hóa, con người. Văn kiện Hội nghị lần thứ chín Ban Chấp hành Trung ương khóa XI khẳng định: “Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là mục tiêu, động lực phát triển bền vững đất nước. Văn hóa phải được đặt ngang hàng với kinh tế, chính trị, xã hội” [5,48], “Tăng cường giáo dục nghệ thuật, nâng cao năng lực cảm thụ thẩm mỹ cho nhân dân, đặc biệt là thanh niên, thiếu niên. Phát huy vai trò của văn học – nghệ thuật trong việc bồi dưỡng tâm hồn, tình cảm của con người. Bảo đảm quyền hưởng thụ và sáng tạo văn hóa của mỗi người dân và của cộng đồng” [5, 50]. “Phát triển sự nghiệp văn học, nghệ thuật tạo mọi điều kiện cho sự tìm tòi, sáng tạo của đội ngũ văn nghệ sĩ để có nhiều tác phẩm có giá trị tư tưởng và nghệ thuật, thấm nhuần tinh thần nhân văn, dân tộc, dân chủ, tiến bộ, phản ảnh chân thật, sinh động, sâu sắc đời sống, lịch sử dân tộc và công cuộc đổi mới đất nước. Đẩy mạnh sáng tác, quảng bá tác phẩm, công trình về đề tài cách mạng, kháng chiến, lịch sử dân tộc, công cuộc đổi mới đất nước. Từng bước xây dựng hệ thống lý luận văn học, nghệ thuật Việt Nam” [5, 55]. Văn kiện cũng khẳng định, cần phải định hướng được tư tưởng và thẩm mỹ cho nhân dân, nhất là cho thanh niên, thiếu niên. Do vậy, việc tìm hiểu tư tưởng thẩm mỹ của Nguyễn Du trong tác phẩm Truyện Kiều là điều hết sức cần thiết, phù hợp với chủ trương của Đảng trong việc phát triển văn hóa và con người Việt Nam toàn diện, có nhân cách, lối sống tốt đẹp. Nhất là trong hoàn cảnh hiện nay, trước mưu đồ độc chiếm Biển Đông của Trung Quốc, chúng ta phải quyết tâm bảo vệ chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ bằng con đường hòa bình, phù hợp với luật pháp quốc tế thì mặt trận văn hóa là 3 mặt trận đi đầu và là nền tảng vững chắc nhất trong công tác đấu tranh ngoại giao của chúng ta mà không có gì thuyết phục hơn là sự chứng minh của lịch sử, của quá khứ dân tộc. Như vậy, với những lý do trên tôi đã quyết định chọn Tư tưởng thẩm mỹ của Nguyễn Du trong tác phẩm “Truyện Kiều” làm đề tài luận văn của mình. 2. Tình hình nghiên cứu Ở Việt Nam đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về lịch sử mỹ học trong đó có phần lịch sử mỹ học Việt Nam. Có thể kể đến một số tác giả tiêu biểu như Đỗ Văn Khang, Đỗ Huy, Vũ Khiêu, Vũ Minh Tâm, Lê Ngọc Trà, Như Thiết… Là một nhà nghiên cứu văn học, triết học, nghệ thuật học, mỹ học, tác giả Đỗ Văn Khang đã cho xuất bản một số công trình mỹ học quan trọng. Trong cuốn Lịch sử mỹ học, Nxb Văn hóa, Hà Nội, 1983, ông đã trình bày và phân tích quá trình hình thành và phát triển của mỹ học thế giới nói chung cũng như của mỹ học Việt Nam nói riêng. Ngoài ra, có thể kể đến các tác phẩm khác của tác giả Đỗ Văn Khang như: Mỹ học Mác – Lênin (viết cùng Đỗ Huy), Nxb Đại học và Trung học chuyên nghiệp, 1985; Mỹ học đại cương, Nxb Giáo dục, 1996, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội tái bản có bổ sung năm 2002 và 2008; Mỹ học Mác – Lênin cao cấp, Nxb Đại học Sư phạm, 2004 và gần đây nhất là Giáo trình Mỹ học Mác – Lênin, và chủ biên cuốn Giáo trình Lịch sử mỹ học, Nxb Giáo dục Việt Nam ấn hành năm 2010. Là nhà nghiên cứu mỹ học có thâm niên và uy tín của nước ta, ngoài việc chủ biên và đồng chủ biên một số công trình, tác giả Đỗ Huy đã có nhiều cống hiến cho ngành khoa học này bằng rất nhiều ấn phẩm có giá trị. Đó là: Mỹ học với tư cách là một khoa học, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1996; Mỹ học khoa học về các quan hệ thẩm mỹ, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2001; Đạo đức học, mỹ học và đời sống văn học nghệ thuật, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2002,... 4 Trong thời gian gần đây những công trình mỹ học thực sự mới ra đời không nhiều, chủ yếu là tái bản, bổ sung những ấn phẩm đã xuất bản trước đó. Giáo trình đại cương về những khuynh hướng cơ bản trong lịch sử mỹ học của tác giả Đỗ Huy và Vũ Trọng Dung chủ biên, Nxb Chính trị Quốc gia ấn hành năm 2011 đã được giới nghiên cứu mỹ học nói riêng, bạn đọc nói chung quan tâm. Đây là một trong những công trình nghiên cứu thể hiện tâm huyết của đội ngũ các nhà khoa học. Công trình này đã đi vào nghiên cứu những nội dung cơ bản trong suốt tiến trình của lịch sử mỹ học phương Tây từ thời cổ đại thuộc các khuynh hướng, trường phái khác nhau, đồng thời đề cập đến mỹ học mácxít ở Việt Nam đương đại với nhiều vấn đề cấp bách mà thực tiễn đang đặt ra cần giải quyết. Ngoài ra, còn có rất nhiều công trình nghiên cứu khác về mỹ học. Tất cả các công trình đó đều đã trình bày khá rõ những vấn đề cơ bản của mỹ học. Nhưng chưa có một công trình nào nói về Tư tưởng thẩm mỹ của Nguyễn Du trong tác phẩm “Truyện Kiều”. Về kiệt tác Truyện Kiều, có rất nhiều những bài, sách,… nghiên cứu về tác phẩm này nhưng Truyện Kiều chỉ mới được nghiên cứu riêng lẻ trên văn bản học và trong văn học. Các mặt tâm lý, triết học, âm nhạc, hội họa, khoa học tự nhiên và khoa học xã hội khác còn ít được quan tâm. Những nhà nghiên cứu Truyện Kiều lại thường đơn độc, riêng lẻ, ít có những tập thể, càng không nói đến có những trung tâm, những viện, những hội chuyên ngành về Kiều học để thường xuyên tổ chức giao lưu, trao đổi, tranh luận, đề xuất vấn đề và hướng nghiên cứu. Việc tìm hiểu Truyện Kiều cũng đã vượt ra ngoài đất nước Việt Nam với một đội ngũ các nhà Kiều học, nói hơn 20 thứ ngôn ngữ khác nhau của hơn 20 nước trên thế giới. Với vị thế quan trọng trong xã hội, Truyện Kiều cần phải được nâng tầm nghiên cứu để phát lộ hết những giá trị của nó, đồng thời phát huy tác dụng với đời sống văn hóa xã hội của dân tộc. Mục đích cuối cùng là nhằm tôn vinh và bảo vệ di sản văn hóa quý giá vào bậc nhất của dân tộc Việt Nam. 5 Dưới đây là một số những nghiên cứu tiêu biểu về Truyện Kiều: Cuốn Từ điển Truyện Kiều của GS. Đào Duy Anh là những lý giải cắt nghĩa thuật ngữ trong Truyện Kiều. Tác phẩm được xuất bản năm 1974 và tái bản năm 1986 (Phan Ngọc sửa chữa và bổ sung) đã giúp rất nhiều cho bạn đọc trong việc tìm hiểu và nghiên cứu tác phẩm. Nay Nhà xuất bản Giáo dục lại tiếp tục cho tái bản cuốn sách này để nó đến được với nhiều độc giả hơn nữa. Nguyễn Du đã sử dụng một cách tài tình những yếu tố dân gian của ngôn ngữ. Ông đã dân tộc hóa những đặc trưng văn học chữ Hán, cái mà trước kia chỉ được sử dụng một cách dè dặt, vụng về trong văn học chữ Nôm. Tố Như đã phát triển, hoàn chỉnh và thống nhất hai thành phần quan trọng của ngôn ngữ văn học Việt Nam, yếu tố văn học dân gian và yếu tố văn học chữ Hán để tạo nên một ngôn ngữ văn học mới, dồi dào, uyển chuyển. Quyển từ điển này cố gắng phản ánh sự kiện quan trọng ấy của lịch sử ngôn ngữ và lịch sử văn học Việt Nam. Tác giả đã thu thập tất cả những từ đơn, từ kép, những thành ngữ và tổ từ, những hình tượng và điển tích văn học, thỉnh thoảng có thêm những nhận xét về ngôn ngữ học, về tu từ học và về văn học được Nguyễn Du dùng trong Truyện Kiều. Nó sẽ giúp chúng ta hiểu được phần nào tình hình tiếng Việt thời điểm cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX và cấu tạo của tiếng Việt hiện đại, đồng thời giúp chúng ta hiểu được những yếu tố nào do Nguyễn Du sáng tạo để làm giàu cho ngôn ngữ dân tộc. Đây không phải là cuốn từ điển thông thường mà chủ yếu là từ điển về một tác phẩm nhằm phục vụ sự nghiên cứu ngôn ngữ và văn chương của Nguyễn Du, cho nên nó không giải thích như các từ điển khác. Nó chỉ chú trọng nêu lên những nghĩa do Nguyễn Du dùng trong tác phẩm, còn những nghĩa khác thì không nói đến. Trong cuốn Truyện Kiều – Những lời bình do tác giả Hoài Phương biên soạn và tuyển chọn, tập trung rất nhiều bài viết, nhiều ý kiến đóng góp, phê bình của rất nhiều học giả trong nước và nước ngoài về Nguyễn Du và Truyện Kiều. Chẳng hạn như bài Cảm hứng chủ đạo và nội dung xã hội của Truyện Kiều do Nguyễn Ngọc viết; bài Quyền sống của con người trong 6 Truyện Kiều do Hoài Thanh viết. Bên cạnh đó còn có rất nhiều bài viết liên quan đến các khía cạnh nội dung trong Truyện Kiều nhưng tư tưởng thẩm mỹ trong tác phẩm này thì chưa được rõ ràng, đầy đủ. Cũng là những bài bình luận, đánh giá về Truyện Kiều chúng ta không thể không nhắc tới cuốn sách mới xuất bản năm 2008: Nghiên cứu Truyện Kiều những năm đầu thế kỷ XXI. Trong cuốn sách này tập hợp rất nhiều những bài viết bình luận về tác phẩm Truyện Kiều và những giá trị đặc sắc của nó nhưng về giá trị thẩm mỹ trong Truyện Kiều thì chưa được phản ánh một cách sâu sắc. Bên cạnh những tác phẩm ấy, tác giả Lê Đình Kỵ đã dành cả một cuốn sách 483 trang để phân tích, bình luận, đánh giá Truyện Kiều và khẳng định những tư tưởng tiến bộ của Nguyễn Du trong Truyện Kiều và chủ nghĩa hiện thực của Nguyễn Du, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1970. Nhìn Truyện Kiều như một cấu trúc thẩm mỹ nằm trong toàn bộ thế giới nghệ thuật của Nguyễn Du và là sản phẩm của một hoàn cảnh xã hội – lịch sử nhất định, Lê Đình Kỵ đã trình bày và biện giải một cách thuyết phục cơ sở tư tưởng – thẩm mỹ cũng như quan niệm về con người và nghệ thuật của nhà thơ. Tác giả cuốn sách đã chỉ ra đâu là huyền thoại và đâu là thực chất trong triết lý về Tài, Mệnh, Tâm của Truyện Kiều. Những trang hay nhất của cuốn sách được dành để viết về thế giới nhân vật đa dạng và sống động của Nguyễn Du, từ Thúy Kiều, Kim Trọng, Từ Hải cho đến Tú Bà, Hoạn Thư, Mã Giám Sinh,… Với giọng văn uyển chuyển, nhuần nhị, những trang sách này có thể xem là một dẫn chứng điển hình về sự tiếp nhận Truyện Kiều từ chỗ đứng của một con người hiện đại có tầm văn hóa cao. Và từ niềm xác tín trên con đường nghiên cứu của mình, Lê Đình Kỵ đã bày tỏ một thái độ nồng nhiệt đối với cảm hứng nhân đạo chủ nghĩa của Nguyễn Du trong việc nhìn nhận thế giới và con người. Ông viết: “Sức mạnh của câu thơ Kiều không hẳn là ở chỗ khám phá ra những hình tượng chưa ai hình dung được, những ý nghĩ chưa ai ngờ tới mà là ở cái tình người, tình đời thăm thẳm mà Nguyễn Du đưa vào cái nhìn, cái nghe, cái 7 nghĩ của mình, vào một vầng trăng, một dòng suối, một ngàn dâu, một tiếng chim, một ngọn lá. Đến đá dưới ngòi bút Nguyễn Du cũng mềm đi trước những đau khổ của con người” [24,170]. Lê Đình Kỵ cũng đã khẳng định: “Tôi cố gắng tìm hiểu những tư liệu lịch sử về thời đại và cuộc đời Nguyễn Du; căn cứ vào chính văn bản và các hình tượng trong Truyện Kiều để thuyết phục người đọc rằng Truyện Kiều vĩ đại không chỉ vì phương pháp sáng tác mà còn phụ thuộc vào các yếu tố khác. Bởi vì thực ra những gì mà Nguyễn Du thể hiện qua Truyện Kiều khiến chúng ta chỉ có thể hình dung đến một chủ nghĩa hiện thực phôi thai, một chủ nghĩa hiện thực trong giai đoạn sơ kỳ của nó mà thôi” [25, 11]. Ngoài ra, còn rất nhiều các bài nghiên cứu cũng như sách khác viết về Truyện Kiều nhưng do điều kiện thời gian có hạn, tác giả chưa thể khai thác được đầy đủ những tài liệu liên quan nên về lịch sử vấn đề còn nhiều hạn chế. Nhìn chung, khi xem xét quá trình nghiên cứu về Truyện Kiều, tôi nhận thấy từ xưa đến nay các nhà nghiên cứu đã chú ý đến việc lý giải tính cách, phẩm chất, hành động, cách ứng xử của các nhân vật Truyện Kiều, đến giá trị hiện thực, nhân đạo của tác phẩm này,… nhưng hầu như chưa có ai xem xét Truyện Kiều dưới góc độ thẩm mỹ, mỹ học. Đây là một khó khăn và cũng là sự thách thức lớn đối với tôi khi lựa chọn đề tài này. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích của luận văn là tìm hiểu các tư tưởng của Nguyễn Du về cái đẹp, cái xấu, cái bi, cái hài, cái anh hùng và những tình cảm thẩm mỹ trong thời đại của ông, qua đó đóng góp vào việc tôn vinh nhà văn hóa lớn của dân tộc ta. Để thực hiện mục đích trên, luận văn có những nhiệm vụ sau: - Trình bày lịch sử Việt Nam giai đoạn Nguyễn Du sống – cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX cũng như thân thế, sự nghiệp của ông. - Nghiên cứu về Truyện Kiều và những tài liệu viết về tác phẩm này để từ đó khái quát được tư tưởng thẩm mỹ của Nguyễn Du về cái đẹp, cái xấu, cái bi, cái hài, cái anh hùng… được thể hiện như thế nào trong kiệt tác này của ông. 8 4. Phạm vi và đối tượng nghiên cứu - Phạm vi: Tác phẩm Truyện Kiều. - Đối tượng: Tư tưởng thẩm mỹ thể hiện trong tác phẩm Truyện Kiều của Nguyễn Du. 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu - Cơ sở lý luận: Luận văn dựa trên quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử, những nguyên lý mỹ học Marx – Lenin, quan điểm của Đảng và Nhà nước về văn hóa nghệ thuật. Đồng thời cũng nhìn nhận tư tưởng thẩm mỹ tác phẩm từ đặc trưng của tư tưởng phương Đông để làm rõ, làm sâu sắc hơn vấn đề. - Phương pháp nghiên cứu: Luận văn chủ yếu sử dụng phương pháp logic – lịch sử và phân tích – tổng hợp, khái quát hóa. Ngoài ra còn dựa vào các phương pháp khác như phương pháp so sánh, phương pháp đồng đại và lịch đại, phương pháp quy nạp – diễn dịch,… 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn - Ý nghĩa lý luận: Luận văn góp phần khẳng định sự phong phú và mãnh liệt của tâm hồn Việt Nam từ quá khứ tới hiện tại thông qua tư tưởng thẩm mỹ của Nguyễn Du để từ đó nhận thức sâu sắc hơn về giá trị bền vững của kiệt tác Truyện Kiều, cũng như ý thức hơn về bổn phận và trách nhiệm của mình đối với những giá trị lâu bền của dân tộc. - Ý nghĩa thực tiễn: Luận văn có thể làm tài liệu tham khảo và giảng dạy về tư tưởng thẩm mỹ trong tác phẩm Truyện Kiều của Nguyễn Du. 7. Kết cấu Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm có 02 chương và 06 tiết. 9 Chƣơng 1 NHỮNG ĐIỀU KIỆN, TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH TƢ TƢỞNG THẨM MỸ CỦA NGUYỄN DU TRONG TÁC PHẨM TRUYỆN KIỀU 1.1. Một số vấn đề lý luận về tƣ tƣởng thẩm mỹ Về khái niệm tư tưởng, theo Đại Từ điển Tiếng Việt, tư tưởng dt được định nghĩa là 1. Sự suy nghĩ: tập trung tư tưởng làm việc. 2. Quan điểm và ý nghĩ chung của con người đối với thế giới tự nhiên và xã hội: có tư tưởng tiến bộ, đấu tranh tư tưởng [40, 1757]. Theo Giáo trình Lý luận văn học, Phạm Đăng Dư – Lê Lưu Oanh khẳng định: “Người ta thường hiểu tư tưởng là một phán đoán khái quát về hiện thực. Trong phán đoán đó bao giờ cũng chứa đựng một quan hệ có tính quy luật giữa các hiện tượng, sự vật của đời sống. Chẳng hạn, nếu nói “con người” thì tuy khái niệm đó cũng khái quát, nhưng chưa bao hàm tư tưởng. Nhưng nếu nói “người với người là bạn”, “Người ta là hoa của đất”, “Con người, hai tiếng tự hào”,… thì trước mắt ta đó là những tư tưởng. Tư tưởng chẳng những bao giờ cũng nói lên một quan hệ có tính quy luật giữa các sự vật, mà còn biểu thị một thái độ, một nhiệt tình khẳng định, phủ định một ý muốn. Lênin nói: “Tư tưởng – đó là nhận thức và khát vọng (mong muốn) của con người”. Tư tưởng đó dĩ nhiên gắn liền với một thế giới quan, một lập trường giai cấp nhất định” [4,97]. Còn theo nhà nghiên cứu Nguyễn Hùng Hậu thì: “Bản thân cuộc sống, bản thân hành động cũng mang tính triết học, cũng nói lên tư tưởng” [9, 7]. Vậy, tư tưởng chính là sự suy nghĩ, quan điểm của con người đối với hiện thực khách quan và xã hội nói chung. Những quan điểm, quan niệm, luận điểm ấy được xây dựng trên một nền tảng triết học (thế giới quan và phương pháp luận nhất quán, đại biểu cho ý chí, nguyện vọng của một giai cấp, một dân tộc), được hình thành trên cơ sở thực tiễn, cải tạo hiện thực. Tư tưởng chứa đựng các mục đích, suy tư giúp điều chỉnh mục tiêu, dự tính và hành động của con người. 10 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Đào Duy Anh (1943) Khảo luận về Kim Vân Kiều, Quan hải tùng thư xb, Huế. 2. Đào Duy Anh (1986), Từ điển Truyện Kiều, Nxb Giáo dục. 3. V.G. Belinski (1948), Tuyển tập Matxcova, quyển 7, Nxb Văn học nghệ thuật quốc gia. 4. Phạm Đăng Dư, Lê Lưu Oanh (1997), Giáo trình Lý luận văn học, Nxb Giáo dục. 5. Đảng Cộng sản Việt Nam (2014), Văn kiện Hội nghị lần thứ chín Ban chấp hành Trung ương khóa XI, Văn phòng Trung ương Đảng, Hà Nội. 6. Hồng Đức (Biên soạn) (2007), Truyện Kiều, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội. 7. Trần Văn Giàu (1980), Giá trị tinh thần truyền thống của dân tộc Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 8. Trần Văn Giàu (1998), Hệ tư tưởng yêu nước Việt Nam, Tạp chí Triết học, số 16. 9. Nguyễn Hùng Hậu (2002), Đại cương triết học Phật giáo Việt Nam, tập 1, Nxb Khoa học Xã hội. 10. Tạ Đức Hiền – Bùi Minh Tiến – Lê Các – Bùi Đăng Sinh – Minh Phúc (2006), Bình luận văn chương (Văn học trong nhà trường), Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội. 11. Đậu Thị Hồng (2012), Tư tưởng nhân văn của Nguyễn Du, Luận văn thạc sĩ Triết học, trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Hà Nội. 12. Đỗ Huy, Nguyễn Văn Huyên, Nguyễn Ngọc Long (2004), Giáo trình mỹ học đại cương, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 13. Đỗ Huy, Nguyễn Chương Nhiếp (2000), Tìm hiểu tư tưởng văn hóa thẩm mỹ và nghệ thuật của Đảng trong thời kỳ đổi mới, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh. 11 14. Đỗ Huy (2001), Mỹ học khoa học về các quan hệ thẩm mỹ, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 15. Đỗ Huy (2002), Đạo đức học - mỹ học và đời sống văn hoá nghệ thuật, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội. 16. Đỗ Huy, Vũ Trọng Dung (Đồng chủ biên) (2011), Giáo trình đại cương về những khuynh hướng cơ bản trong lịch sử mỹ học, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 17. Trần Đình Hượu (1995), Nho giáo và văn học trung cận đại Việt Nam, Nxb Văn hóa – Thông tin, Hà Nội. 18. Trần Đình Hượu (2007), Các bài giảng về tư tưởng phương Đông, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội. 19. Đỗ Văn Khang (2010), Giáo trình Lịch sử mỹ học, Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội. 20. Đỗ Văn Khang (1997), Mỹ học đại cương, Nxb Giáo dục. 21. Đỗ Văn Khang (Chủ biên) (2010), Giáo trình Mỹ học Mác – Lênin, Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội. 22. Đỗ Văn Khang (Chủ biên) (2011), Giáo trình Mỹ học cơ sở, Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội. 23. Lê Đình Kỵ (1970), Nguyễn Du và đạo đức phong kiến, Tạp chí Văn học, số 9. 24. Lê Đình Kỵ (1970), Truyện Kiều và chủ nghĩa hiện thực của Nguyễn Du, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội. 25. Lê Đình Kỵ (2000), Cái duyên và cái nghiệp (Nguyễn Hà thực hiện), Tạp chí Văn học, số 3. 26. Nguyễn Xuân Lam (Sưu tầm, tuyển chọn) (2008), Nghiên cứu Truyện Kiều những năm đầu thế kỷ XXI, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 27. Lê Thị Lan (2005), Một số giá trị đạo đức trong quan niệm của Nguyễn Du, Tạp chí Triết học, số 12. 28. Lê Thị Lan (2007), Quan niệm của Nguyễn Du về cuộc đời và thân phận con người, Tạp chí Triết học, số 9. 12 29. Đặng Thanh Lê (1979), Truyện Kiều và thể loại truyện Nôm, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 30. Phan Huy Lê (1960), Lịch sử chế độ phong kiến Việt Nam, tập 3, thời kỳ khủng hoảng và suy vong, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 31. Chu Thị Hồng Loan (2005), Vấn đề tính chất hiện thực và chủ nghĩa hiện thực trong văn học Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII – đầu thế kỷ XIX (Khảo sát qua Truyện Kiều), Luận văn thạc sĩ Văn học. 32. Nguyễn Ngọc Long, Nguyễn Hữu Vui (Đồng chủ biên) (2006), Giáo trình Triết học Mác – Lênin, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 33. Nguyễn Lộc (2001), Giáo trình văn học Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII – đầu thế kỷ XIX, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 34. Phương Lựu (1967), Chung quanh vấn đề “văn dĩ tải đạo”, Tạp chí Triết học, số 5. 35. Phương Lựu (1971), Vài nét về lý luận văn học và mỹ học cổ điển Trung Quốc, Tạp chí Văn học, số 9. 36. Nguyễn Đăng Na (2007), Con đường giải mã văn học trung đại Việt Nam, Nxb Giáo dục. 37. Vũ Thị Nga (2009), Tư tưởng nhân đạo của Nguyễn Du trong tác phẩm Truyện Kiều, Luận văn thạc sĩ Triết học. 38. Trần Nghĩa (1976), Góp phần tìm hiểu “văn dĩ tải đạo” trong văn học ta, Tạp chí Văn học, số 2. 39. Phan Ngọc (1985), Tìm hiểu phong cách Nguyễn Du trong Truyện Kiều, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 40. Nguyễn Như Ý (Chủ biên) (1998), Đại Từ điển tiếng Việt, Nxb Văn hóa thông tin, Tp. Hồ Chí Minh. 41. Hoài Phương (Tuyển chọn) (2008), Truyện Kiều những lời bình, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội. 42. TS. Hoàng Trọng Quyền (2012), Nguyễn Du và Đỗ Phủ, những tương đồng và khác biệt về tư tưởng nghệ thuật, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 13 43. Trần Lê Sáng (1973), Thử tìm hiểu quan niệm “thi dĩ ngôn chí” của nhà Nho, Tạp chí Văn học, số 1. 44. Trần Đình Sử (2002), Thi pháp Truyện Kiều, Nxb Giáo dục. 45. Thanh Tâm tài nhân, Kim Vân Kiều truyện (bản dịch). 46. Hoài Thanh (1949), Quyền sống của con người trong Truyện Kiều của Nguyễn Du, Nxb Hội văn hóa Việt Nam (Dẫn theo bản in lại trong 200 năm nghiên cứu bàn luận Truyện Kiều, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 2005). 47. Hoài Thanh (2001), Nguyễn Du về tác giả và tác phẩm, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 48. Lê Sỹ Thắng (1997), Lịch sử tư tưởng Việt Nam, Tập 2, Nxb Văn hóa – Thông tin, Hà Nội 49. Nguyễn Thị Hồng Thắng (2000), Một số vấn đề về chủ nghĩa hiện thực trong tác phẩm Truyện Kiều của Nguyễn Du, Luận văn thạc sĩ Văn học. 50. Bùi Khánh Thế (1999), Bản sắc văn hóa - tiếp cận từ ngôn ngữ trong Bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, vai trò của nghiên cứu và giáo dục, Nxb TP Hồ Chí Minh. 51. Trần Nho Thìn (2003), Tài tình – một vấn đề văn hóa của thời đại Nguyễn Du, Tạp chí Văn học, số 7. 52. Trần Nho Thìn (2004), Cảm nhận của Nguyễn Du về xã hội trong Truyện Kiều, Tạp chí văn học, số 5 – 6. 53. Đỗ Lai Thúy (2005) Nhìn lại Nguyễn Du và Truyện Kiều, Kỷ niệm 240 năm ngày sinh Nguyễn Du, Tạp chí Xưa và nay, số 249, tr. 9 – 10. 54. Nguyễn Khắc Thường (2007), Tiến trình văn hóa Việt Nam từ khởi thủy đến thế kỷ XIX, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 55. Nguyễn Tài Thư (1985), Xã hội phong kiến với sự phát triển của con người Việt Nam trong lịch sử, Tạp chí Triết học, số 4, tr. 111 – 125. 56. Nguyễn Tài Thư (Chủ biên) (1993), Lịch sử tư tưởng Việt Nam tập I, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 14