Tài liệu Từ điển danh nhân thế giới nxb giáo dục

NGUYEN vAN KHANG (Chu bien)· DO ANH " ,,? TUDIEN DANH NHAN THE GIOI PHAN KHOA HQC TV NHIEN vA KY THU~T (Dung cho nha'tntdng) NHA XUAT BAN G1Ao ouc - NAM 2003 LCUNOlf>AU Toan b¢ nen van mink nhdn loai diu co Sf! dong gop khong nho cila tri tu¢ cac danh 'nhan, tit the' h¢ nay de'n the' h¢ khac, k€ tit bon, ndm tram ndm truac Cong nguyen den nay. Noi dung sacn gido khoa trong cdc truang h9C noi chung, tit phd thong cho den cao ddng va dai h9C, tuy tung mon, ding dlu duac bien soan dua tren cdc thanh. tuu do cila cdc nha bdc h9C. D€ lam nen cdc sang tao tit nho den lan, tit cdc phdt mink den cdc tdc phdm, cdc danh nhan truac htt phdi h9C hanb c¢t I,!C truang h9C, a thuc tien. Khong it nguai con phdi trdi qua mot tudi tho vo cung kho khan, diiy thit thdch: ho hoac coi cut, hoac gia cdnh qua ngheo khd, cling cue. M¢t so' con giJpphdi cdc nghich cdnh khong de dang gi vuat qua duac. a Tuy the: ho de'u giong nhau a ch6: cung co mot nghi luc phi thuang, mot y chi sdt da va mot nang luc h9C tap, lam viec sieu pham. H9 khong chi huy dong eua cdi, sue luc cua ban than dd danh, ma con loi keo cd vNG I. cuoc Din Ong sinh tai Muret, vung tlnrong hru sang Garon mroc Phap. T6t nghiep ki su cftu duong, la nghe co dia V! hie bay gio, nhung ong khong ham thich nghe nay rna rna mong khong chi bang long vci tau thuy boi dum mroc, xe co chay tren .bo rna con phai co may bay bay tren khong, D~ thirnghiem che' tao ra may bay, can phai co nhieu tien. Do do, sifu tay nghe vimg Yang, ong dil che tao nhieu loai dung cu dien "hai ra tien" thoi tiy nhu: may ghi Am, may dien thoai, may tang am cho cac rap hat. Nho tM ong giau co rtit nhanh. II. su NGHI~P Khi co mot gia san d6 sQ roi, ong moi Mt dau di sau vao sg nghiep rna ong ua thich. Ong dil dung het tam trf, thoi gio va tien bac vao hang tram thi nghiem cue kl ton kern de cuoi cung che' tao duoc mot mo hinh may bay dAu tien co the c~t canh roo khoi mat rlAt va bay tren khong, Hecmit (Charles Hermite, 1822-1901): nguoi dau tien de cap d€n phep giai phuong trlnh dai s6 khong gian vecto, bac 5 va c6 nhieu cong trlnh (I) ve 6 The r6i ngay 14/10/1897 viec gl den se den. Tai cao nguyen Salory gan Vecxay, mot sl,I kien danh dau su ra dOi cua nganh hang khong dii xay ra: Chiec may bay dau tien chay bang dong co hoi mroc do ong che' tao da: cat canh va bay duoc 300m. V 6'i phat minh cue kl quan trong nay, ong da bien diroc uoc mo suot dai cua minh thanh s(r that va duQ'c itch Slr nganh hang khong ghi cong trang cua ong nhu nguai da: khai sinh ra nganh hang khong the gioi. Ong mat tai Tuludo nam 1925 trong su ton vinh va tri An cua nuoc Phap va nhan loai VI dii co cong phat minh ra mot phuong tien giao thongkl dieu va sau do rat phat trien. AMPE (ANDRE MARIE AMPERE) (1775 . 1836) NHA V~l Li, NHA loAN HOC vi t>~1 NGUOI PHAp I. CUOCDOI Ampe sinh ngay 20/01/1775 trong mot gia dinh buon to lua kha gia (j thanh pho Lyon mroc Phap. Cha Ampe muon con trai minh sau nay se ke nghiep quan 11 tai san cua gia dinh, nhirng Ampe khong quan tam toi viec buon ban va cling khong co y dinh noi nghiep chao Ngay tit nho, Ampe rat say me hoc toano Cau thuong tl,I hoc nhieu hon .la di den tnrong. M~ cua Ampe mua cho cau rat nhieu do choi thii vi nhung suet ngay cau be chi mai me Him toan voi nhtrng vien soi, Ampe rat ham doc sach. Nam len 4 tuoi, cau dii tl,I hoc d~ dQC va viet duoc tieng Phap mot each thong thao. Len 8 tudi, cau bllt dau doc nhtmg trang sach dau tien cua bQ "Bach khoa toan thu" cung tat cii so sach co trong nha. Dieu d~c biet la doc den dau, cau nho ki den do, khong quen hoac bo sot mot chi tiet nao du la nho nhat. 7 Ampe ciing dii tv hQC thanh cong tieng Latinh de c6 the doc duoc sach cua nhieu nha toan hoccac mroc nOi tieng hie do. Cau con trang bi cho minh m~t v6n kien thrrc ve tv nhien rtlt phong phu va da dang, Nam 1793, cha cua Ampe d9t ngot qua doi.. Gia dinh Ampe sa stit nghiem trong. Tuy s6ng thieu th6n va kho khan nhung "cau be 18 tuoi" van kien tri nghien CUu toan hoc. Nhirng cong trinh dau tien cua Ampe thuoc Iinh vue toan xac suat dUgc cong b6 vao nam 1802. Tai nang cua Ampe Mt dau dugc gioi khoa hQC chu y. Nam 1799, Ampe lap gia dinh. Vq ong la co Julie Caron. Gia dinh Ampe lam vao hoan canh tung thieu, Ong phai di day hQC nr 6 ben ngoai, Vuqt qua nhieu kh6 khan va thir thach trong cuoc song, cuoi cung Ampe tr6 thanh mot nha toan hoc nOi tieng, Cac cong trlnh cua ong sau nay deu duoc ii'ng dung rong riii trong thuc te, phuc vu cho dm s6ng con nguoi. Ampe qua dm vao ngay 10 thang 7 nam 1836 tai Macxay, huong tho 61 tuOi.. II. SV NGHI~P Nam 1801, Ampe day v~t Ii tai tnrong trung hQC IOn 6 Buocgo. Ba nam sau, ong duqc moi day hoc tai Tnrong Dai hQC Bach khoa va den nam 1814, ong ehinh thuc tr6 thanh vien si cua Vi¢n Han lam Khoa hoc, La mot nha toan hQC, nhung Ampe la mot trong nhUng nguoi dii xay dung va dong g6p nhieu cho nganh khoa hQC cac hien nrong dien tir rna ong goi ten la: "Di~n d(mg I\lc hQC". Ten goi nay sau do duoc chfnh thirc cong nhan, ve Nam 1820, nha v~t Ii nguoi Dan Mach Oxtet (Hans Christian Oersted) dii kham pha ra rang: dong dien trong day c6 the lam chuyen dong mot cai kim la ban 6 gan, CUng thoi gian d6, Ampe tim ra duqc mot dinh luat toan hQC lien quan tOi cuong d~ dong dien va' d~ manh cua ttr tnrong rna no tao ra. Ngay nay, dinh luat nay thuang duqc goi la dinh luat Ampe. dan DAy ding la m~t phat minh quan trong nhat ve dien tir, Ap dung dinh luat nay, Ampe dii cM ~o ra nhieu dl;lng Cl;l do cuang d~ dong di¢n va di¢n ap. T~n cua Ong dUgc dung de d~t ten cho dan vi cuang d~ dong di¢n. 'Nam 1823, Ampe hqp mc vOi nha khoa hqe Arago sang cM ra nam chAm di¢n. DAy cUng chinh la nguon g6c eua nhieu pMt minh sau nay: nam chAm di¢n, di¢n tin, may pMt di¢n, d~ng CO di¢n. Ampe co nhi6u cong lao d6i vOi di¢n hqc nhu Niutan d6i vOi co hqe. cae nha hac hQC cung thm khAm ph\lC tai nang cua Ampe va triu men gqi Ong la "Niutun cua di~n hl,Jc". 8 Ngoai khoa hQC, Arnpe con nghien CUll triet hoc. NguOi ta biet d€n ong khong chi nhu mot nha toan hoc ndi tieng rna con la mt)t nha hien trier, Vao nhiing nam cu6i dOi, tuy dii gia y€u, nhung Ampe van gang strc hom thanh mot cong trinh khoa hQC d6 st). D6la lac pham: "Luan triet hQC eua khoa hQC". Cu6n sach con dang SOf,Ul db thi Ampe dt)t ngotqua dOi, de lai du am tiec nu6i cho toan nhan loai. ve Nhtmg thanh cong nrc ro trong nghien CUll khoa hoc dii dua ten tudi Arnpe len vi trf nhung nha toan hoc bang diiu cua the gioi, tnroc day cling nhu hien nay va miii mai v~ sau. ANHXTANH (ALBERT EINSTEIN) (1879 • 1955) NHA V~T Li Mi, GOe £>Oe, eHA £>E ellA V~T Li HI~N £>~I v); THUYET TUONG £>61 I. cuoc DOl Ong sinh nam 1879 trong ~t)t can phong nho cua mot hieu tap hoa thanh pM Ulm nuoc Dire, mar nam 1955 b Princeton mroc Mi. Khi con hoc tieu hoc va trung hQC Munich, ong khong M to ra xuat sac. Trai lai, ong nlnit nhat, cham chap, dien dat eire kl kho khan. Ong t6i da tm mire thay giao phai buc boi, con cha my ong thl tMt vong SC'! rAngong khong co diroc trf niio blnh thuong, a a Nhung tit nam 1896, sau khi vao hQC HQC vien Bach khoa Zurich, ong to ra kha quan hon, d~c biet ong ham thlch dQC cac phat minh va bai vi€t cua cac nha bac hQC l6i lac thOi a:y nhu: Hemhon, Macxoen... bAng nguyen ban. a Sau khi t6t nghiep dai hQC, ong kiem viec lam Thuy. Si trong mot co quan cap bang sang che. Nho r6i riii, eng co d~eu kien d~u d~n doc cac tap chi khoa hoc va suy nghi ve cac van de Ian do v(it li hien d~i d~t ra. M*c dil tir nam 1905, ong dii cong b6 tren tap chi khoa hQC Duc "Annalen der Physik" 5 cong trlnh Ian nhung deu khong duC'!c khoa hoc duong thoi chap nhan. 9 VI the, nam 1905 khi giang day tai Dai hQC T6ng hop Zurich, ong phai rilt kh6 khan moi duoc phong hoc vi giao suo Saud6 ong diroc moi day tai Dai hoc Tong hop Praha tit nam 1911 den 1912. Tiep d6, ong tro lai Beclin nhan chirc giao sir vien Vinhem (Kaiser Wilhelm). Den khi Hitle len cam quyen, mac du ong van duoc nhieu ruroc moi thinh giang, ong van quyet dinh rai mroc Duc nam 1933. Liic dau, ong ti nan Pari, rai Bi, "HQC vien nghien CUll cao cap" tnroc khi nhan chtrc giao sir chinh thirc a a a Princeton rnroc Mi. o day a a c6 dieu kien hon, ong miet mai xay dung mQt hoc thuyet thong nhat M mong duoc khoa hQC chap nhan, nhirng chua bao gio ong thanh cong thirc su. Ong diroc trao giai thuong Noben v~ vat Ii tit nam 1921 nhung lai v~ cong lao trong nghien CUll hieu img quang dien, cha khong phai v6 thuyet nrong doi con dang tranh cai do ong d6 xirong. II. SVNGHI~P SI;! nghiep cua ong bAt dau tit khi eng cho xu at ban 5 bai bao, cong b6 5 cong trinh Ian v~ mat v~t li li thuyet cua ong, 1. Cong trlnh dau tien la luan van khoa hoc cua ong aDai hQC Tong hop Zurich. 2. Cong trlnh thu hai la phat trien If thuyet vat li hrong nr tren co sa cac y nrong cua nha v1;lt li Mac Plang v6 su t6n tai ciia nang luong hrong tu dang hat. Ong nr danh gia cong trinh nay "rat each mang" vao thai diem khoa hoc hie bay gio, a 3. Cong trlnh tha ba la xay dung li thuyet v~ chuyen dong Brao bang cac phep tfnh v6 xac xuat. 4. Cong trinh tlnr nr ve thuyet nrong doi hypo mot trong cac kham pha vi dai nhat cua vat Ii hien dai dau the ki tnroc. Bang each xet lai cac khai niem khong gian va thai gian trong v~t Ii hoc, ong dii chtrng minh rang: co th~ giai quyet su khong tUo'Ilg thich v~ b~ ngoai gifra di¢n dQng Il;!c hQc clla Macxoen va thuyet tUo'Ilg doi do Galile d6 xuang. a 5. Cang trinh tha nam la h~ qua clla Ii thuyet tren nhung ong xac dinh duqc cong thUc n6i tieng: E =mc 2, tac xac dinh duqc Sl! tUo'Ilg dUo'Ilg giiia khoi Iuqng va nang Iuqng. ca. Tuy cac cang trinh tren khang phai la ai cling hieu duqc nhung ong van duqc cac nha v~t Ii n6i tieng dUo'Ilg thai n8 tn;>og, d~c bi~t la cac ten tu6i thm do nhu: Plang, Loren. Minkopxki... 10 Ong con ndi tieng v~ nhting quan niem va hanh vi rat di?cdao va day tinh OOAn van. Ong khinh re nhting cai rna ngiroi doi thuong mo iroc nhu : danh vong, cua cai, quyen hrc. Ong thirong chia se vdi vq ding ong chi thich tim h~OO plnic trong su lam viec, choi VI cam va tha thuyen. Tinh ong cue kl thoai mai va gian di, Di dau ong ding chi ban quan ao cu, nhau nat va it khi doi mu, Ong thich tr~t tu trong nr duy nhimg tI,I' do trong doi s6ng. Ong thirong hanh dong chi thea hai quy tAc : quy tAc thir nhat la khong co quy tAc nao ca; quy tAc thir hai la s6ng tI,I' do thea y minh, co Ie do cac th6i quen d6 rna ong da kham pha ra cac nr tuong di?c dao, hoan toan chua c6 ai phat hien ra tnroc d6. ARIXTOT (ARISTOTE) (3811- 322 TeN) NHA TU TUONG, NHA KHOA HQC LON NHAICUA MQI THOI £)~I I. CU()C Din Arixtot sinh ra CJ Xtagi xu Traxto van nam 384 TCN. Cha ong - Nicomac la ngu Ycua vua Amintat xu Maxedoan CJ phia Mc Hy Lap. Nicomac thuoc dong ho c6 nghe lam thu6c gia truyen rna ong t6 c6 th~ chinh la Hypocrat, Arixtot IOn len duoi thai vua Amintat va la ban cua hoang til Philip. Ngay tir hie con nho tu6i, Arixtot da duoc chirng kien cac hoat dong cua ngiroi cha chua tri cho cac benh nhan trong vung tu cac 10m thu6c lay tir thao moe. Nho the rna chang trai som quan tam den thien nhien,.sinh hoc va mon giai phau ~ khao CUll cau tao ben trong cua C(1 th~ sinh vat, to Trong qua trinh tim hieu hoc hoi d6, ong som ra c6 biet tai quan sat, kham pha, mot nang luc rat can thiet cho cong viec sau nay cua ong. Nhung chAng may, b6 me ong mat som. Ong khong du dieu kien d~ theo dudi nghe y OOu truyen tMng cua gia dinh, rna phai theo hirong khac. Chua day 17 tuoi, 11 ong dii phai xa gia dlnh Mn Aten tM do cua Hy Lap M vao hQC Platen, nha trier hoc ndi tieng thai d6. a tnrong cua Truong cua Platen goi la Academi, dii co truyen thong 20 nam tnroc khi Arixtot den hoc, 0 day, hoc sinh vira dircc trau doi kien tlurc vita duoc tl! do suy nghi. Ten tnrong, Academi co nghia la Vien Han Him hay HQc vien, noi nghien coo nang v~ ur duy, If luan han la cac van d~ thuc te'. 0 day nguoi ta it t6 chirc len lap, khong coi trong cac mon thuc hanh nhu: li, hoa, ki thuat - cling chang may quan tarn toi quan sat, thi nghiem, thuc nghiem, Platon khuyen khich hoc sinh cua mlnh doan tuyet voi thirc tai hang ngay, thoat li khoi nhtmg dieu tai nghe mat thay d~ tri oc duoc nr do bay bong tim toi tri thitc moi voi long sung tin rat cao. a a Sau khi hoc xong Academi, Arixtot duoc giu lai lam thay giao va Acaderni tci 20 nam, Miii den khi Platen mat, nguoi chau Ia Xpoxip len thay, chu tnrong theo thuyet cua Pitago, tuyet doi hoa toan hoc, cho rang con so co th~ giai thich diroc moi cai cua ca the gioi. Khong chap nhan duoc If thuyet do, Arixtot quyet dinh roi Academi tien hanh nhtrng chuyen vien du d~ tim toi khao cuu. Vao khoang .nam 343 TCN, ong diroc voi lam vuong su cho Hoang tiI va sau nay Hoang tiI dii tra thanh Alexandra dai de'. Alexandra cham chi hoc hanh nhimg khong thich cac mon triet hQC do Arixtot day rna thich vo bi, chien thuat va chinh phuc the' giro han. Alexandra dii chinh phuc diroc qua mra the' gioi dtroc nguoi Hy Lap bie'tde'n My gio. Nam 334 TCN, Alexandra dai de bang ha, Arixtot mat mot ngirei hoc tro dong thei con la O1(>t ngum ban 1&1. Dan chung o Aten blit dau n6i d~y chong chinh quyen Maxedoan va Arixtot (que 6 Maxedoan) cling 13. mot trong cac muc tieu cua S1,l ch6ngd6i ay, tranh nguy hiem, ong rei ve Canxit, mot hon dao kin dao tren bien ~gi~. Nam sau (322 TCN) Arixtot, m(>t trong nhUng nba tu tuOng 1&1 nhat cua O1Qi thai dl;\i, lam ~nh va qua dai. De II. SVNGHI:¢P a Trong thai gian tfUOng Academi, Arixtot vie't rat nhi~u cong trlnh duoi d<,lng doi tho<,li, nhung rat tie'cchi con giu dUqc rat it den ngay nay. ArixtOt tl! hoi t'1-i sao cac v~t th~ li;li ~huy~n d(>ng. T'1-isao tinh tll l'1-i xuat hi¢n tren bau trai khi man dem buong xuong? Trong tac pMm "B1iu trm", ong cho rang mQi v~t d~u do 4 ye'u to !'!-o thanh, do la : dat, khong khi, nuoc, liIa va cho rang m6i thu deu e6 cach chuyen d(>ng rieng thea mQt hU&1g nao d6. Ong cho 12 rang tinh tti va cac thien tM hlnh nhu chuyen dong theo each xoay vong khac voi chuyen dong cua bon yeu t6 tren. a Cuoc dOi Arixtot co nhieu Mn di chuyen cM va cac cuoc du khao xa gan. Chinh trong cac chuyen dli ngoai do dli giup ong co cac quan sat va nghien cuu v€thien nhien dac biet ve ca va so, 6c. Ong m6 xe chung de mo ta va siip xep chiing thanh tirng tM loai. Trang khi cac dong nghiep cua ong chi nghien cuu d6i nrong thea kieu "choc gay xu6ng mroc" thi cac md xe thuc nghiem, quan sat cua ong dli rna dau cho met plnrong phap khoa hoc moi, khac vei drtong thoi, con duy tri cho den ngay nay. Ket qua cua cac tim toi, nghien ciiu ~y cua ong la su ra dOi cua cac tac pham n6i tieng nhu: - Nhi1ng bo phan cua dong vat. - Lich sir dQqg vat, - Ve sl! sinh san cua dong vat. - Luan Hhoc (gom 6 quyen), v~t Hhoc (gom 8 quyen), van vat hoc. - Tam H hoc g6m: aim giac va cac vat cam thu duoc, trf nho va sl! h6i nreng, ngu va thirc, giac rna. - D<;lO duc hoc, chinh tri hoc, tu tir hoc, thi phap... Ong dli mo ta duoc khoang 500 loai dong vat vao hie ay va siip xep cluing thanh 2 nhom. MQt nhom gom nhimg -dong vat rnau do nhir: chim, ca, riin, dong vat co vu... rna ngay nay goi la dong vat co xirong s6ng. Nhom kia la nhi1ng dong v~t khong co rnau nhu sua, giun va c6ft trung, sao bien... rna ngay nay goi la dong vat khong xirong song. Thuc ra nhom nay ngiroi ta biet cling co mau nhung he tuan hoan cua chung hoi khac vci he tuan hoan cua dong vat co xirong song. a thoi bay gio, nhfrng kham pha cua Arixtot ve tM giO'i s6ng la cl!e ki xuat siic, di tm6'c nhan lO<;li nhieu the ki. ChAng h~, ong dli mO ta 6ng nhO n6i tai trong vO'i a sau hQng ngum. Sau nay mlii nam 1550, nha hac hQc Baetoleme (ngum TaehiO mai pMt hi~n l<;li va d~t ten Iii voi atasa. Y) a D~e bi¢t, cae nghien cUu ve ea cua Ong.ciing nhu nhi1ng mO ta cua Ong ve phOi sinh hQC dli duQ'c ti€n hanh chinh xac va ti mi den muc eho mlii to'i the ki XVII, tuc 2000 nam sau, m6i phai sua d6i ml>t chUt it rna thOi. "Ljch Slr d(tng v~tn coi nhu tac phAm viet sOm nMt ve loiii v~t. Trang do Ong co nhieu kham pM chinh xiic den tuy~i voi nhu: - Kh!ng dinh ca heo khong phai la ca vi chUng bi€t hit tha khOng khi nhu ngum. 13 - Trong khi nguoi duong thai cho linh cau la loai luoog tinh thl ong clnmg minh HOO cau cling c6 con due va con cai OOu cac 10m c6 vti khac, - Ong phat hien ra trong t6 ong mat chi c6 ong chua biet de. Cac mo ta ve dm s6ng ben trong t6 ong cua ong mai d€n the'ki XIII van khong biet them gi hon. Tuy nhien, tac pham "tien phong" tren cling khong tach khoi cac han che Hit nhien OOu: - Ong cho rang mot s6 dong vat sinh ra tu bun va mroc, - Gioi tinh cua de duoc quyet dinh hOi. chieu gi6 th6i hie de cai thu thai. - Trf khon con ngum la CJ tim chii khong phai CJ 6c. N6i t6m lai, su6t cuoc dm, Arixtot da thirc hien nhieu de tai khoa hQC, tir tinh chat v~t ll cua s\T chuyen dong d€n am thanh do chau chau CQ chan vao canh phat ra. Arixtot da t~p hop, tich luy diroc met he thong kien thm: d6 SQ de giai thich duoc moi hien nrong va SI,l kien dtrong thoi. Kho tang kien thnc ay bao quat rong rai va vtmg chac d€n muc n6 t6n tai qua hang chuc the' ki, giup cho nhieu th€ he cac OOa hac hQC tren th€ gioi v~n dung va tiep tuc b6 sung, trong s6 ay co Galile, Niuton, Dacuyn... Theo Dacuyn, tac gia thuyet tien hoa thi "cac nha bac hoc so vm Arixtot, chi la cac clni hoc tro nho". ACSIMET (ARCHIMEDE) (287 • 212 TCN) .. • J ') ~ NHA BAC HQC DANH T1ENG CUA CO HY ~p I. CUOCD - Xem thêm -