Tài liệu Truyện ngắn hồ anh thái nhìn từ góc độ thi pháp thể loại (lv02166)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 TRẦN THỊ NGỌC HÂN TRUYỆN NGẮN HỒ ANH THÁI NHÌN TỪ GÓC ĐỘ THI PHÁP THỂ LOẠI LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM HÀ NỘI, 2016 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 TRẦN THỊ NGỌC HÂN TRUYỆN NGẮN HỒ ANH THÁI NHÌN TỪ GÓC ĐỘ THI PHÁP THỂ LOẠI Chuyên ngành: Lý luận văn học Mã số: 60 22 01 20 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN VĂN TÙNG HÀ NỘI, 2016 LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới TS Nguyễn Văn Tùng – người đã trực tiếp hướng dẫn và giúp đỡ, tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn toàn thể quý thầy cô giáo trong Ban giám hiệu Trường ĐHSP Hà Nội 2, Viện Văn học Việt Nam, Trường ĐHKHXH và NV, Khoa Ngữ văn Trường ĐHSP Hà Nội đã giảng dạy và giúp đỡ tôi hoàn thành khóa học. Đồng thời tôi xin chân thành cảm ơn Chi ủy, BGH, các đồng chí trong tổ nhóm chuyên môn Trường THPT Nguyễn Thị Giang, huyện Vĩnh Tường, tỉnh Vĩnh Phúc đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi về mọi mặt trong suốt thời gian học tập và hoàn thành bản luận văn này. Và xin được cảm ơn, chia sẻ niềm vui này với gia đình, bạn bè, những người đã luôn động viên, giúp đỡ tôi trong thời gian học tập và nghiên cứu. Hà Nội, ngày 10 tháng 11 năm 2016 Tác giả luận văn Trần Thị Ngọc Hân LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn này là kết quả nghiên cứu độc lập của cá nhân tôi, dưới sự hướng dẫn khoa học của TS Nguyễn Văn Tùng.Trong khi nghiên cứu luận văn, tôi đã kế thừa thành quả khoa học của các nhà khoa học và đồng nghiệp với sự trân trọng và biết ơn. Nội dung luận văn có tham khảo và sử dụng các tài liệu, thông tin được đăng tải trên các tác phẩm, tạp chí và các trang web theo danh mục tài liệu của luận văn. Hà Nội, ngày 10 tháng 11 năm 2016 Tác giả luận văn Trần Thị Ngọc Hân MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 NỘI DUNG....................................................................................................... 9 Chương 1. VỀ THI PHÁP TRUYỆN NGẮNVÀ HIỆN TƯỢNG TRUYỆN NGẮN HỒ ANH THÁI ................................................................. 9 1.1.Khái niệm truyện ngắn ................................................................................ 9 1.2. Một số vấn đề cơ bản về thi pháp thể loại truyện ngắn ........................... 12 1.2.1. Tình huống truyện ................................................................................. 12 1.2.2. Nhân vật ................................................................................................ 15 1.2.3. Kết cấu................................................................................................... 19 1.2.4. Cốt truyện .............................................................................................. 22 1.2.5. Điểm nhìn trần thuật.............................................................................. 25 1.2.6. Không gian và thời gian nghệ thuật ...................................................... 28 1.2.7. Ngôn ngữ và giọng điệu trần thuật........................................................ 31 1.3. Hiện tượng truyện ngắn Hồ Anh Thái ..................................................... 36 1.3.1. Vài nét về tiểu sử, quá trình sáng tác văn học của Hồ Anh Thái .......... 36 1.3.2. Bối cảnh xã hội, văn hóa, văn học của truyện ngắn Hồ Anh Thái ....... 39 1.3.3. Các tập truyện ngắn của Hồ Anh Thái .................................................. 41 Chương 2. THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN HỒ ANH THÁI ............................................................................................................... 45 2.1. Nhân vật thức tỉnh và mối quan hệ với cuộc sống bi hài, phồn tạp ......... 45 2.2. Nhân vật bi kịch và hành trình đi tìm lời giải cho thân phận, sự tồn tại và ý nghĩa của con người ..................................................................................... 54 2.3. Nhân vật tha hóa và chân dung đa diện của người trí thức...................... 63 Chương 3.CỐT TRUYỆN, KẾT CẤU, NGÔN NGỮ VÀ GIỌNG ĐIỆU TRONG TRUYỆN NGẮN HỒ ANH THÁI ............................................... 74 3.1. Cốt truyện ................................................................................................. 74 3.1.1. Cốt truyện kỳ ảo .................................................................................... 74 3.1.2. Cốt truyện vay mượn sự tích ................................................................. 78 3.1.3. Cốt truyện phân mảnh ........................................................................... 80 3.2. Kết cấu...................................................................................................... 85 3.2.1. Kết cấu tuyến tính ................................................................................. 85 3.2.2. Kết cấu mở ............................................................................................ 86 3.2.3. Kết cấu đan xen sự kiện ........................................................................ 88 3.3. Ngôn ngữ nghệ thuật ................................................................................ 90 3.3.1. Ngôn ngữ miêu tả tâm lý qua độc thoại nội tâm nhân vật .................... 90 3.3.2. Ngôn ngữ thị dân hiện đại ..................................................................... 92 3.3.3. Ngôn ngữ sử dụng nhiều biện pháp tu từ .............................................. 96 3.4. Giọng điệu nghệ thuật .............................................................................. 99 3.4.1. Giọng điệu hài hước, châm biếm .......................................................... 99 3.4.2. Giọng điệu trữ tình, triết lý ................................................................. 102 3.4.3. Giọng điệu giễu nhại ........................................................................... 106 KẾT LUẬN .................................................................................................. 113 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 116 1 MỞ ĐẦU 1.Lý do chọn đề tài Truyện ngắn và tiểu thuyết là hai thể loại chiếm ưu thế, có vị thế lấn át cả về mặt số lượng và chất lượng trong văn học Việt Nam từ thời kì Đổi mới (1986) đến nay. Trong số các nhà văn thời kì Đổi mới như Nguyễn Huy Thiệp, Nguyễn Thị Thu Huệ, Tạ Duy Anh… Hồ Anh Thái là một cây bút trẻ và có thể nói ông đã khẳng định được tên tuổi của mình trong thể loại truyện ngắn và tiểu thuyết.Riêng về thể loại truyện ngắn, Hồ Anh Thái là cây bút có nhiều điểm đặc sắc.Tác phẩm của ông tái hiện nhiều kiếp người, cảnh người trong nhiều thời điểm, nhiều tình huống để qua đó nói lên cảm nhận về nhân sinh. Bên cạnh đó, tác phẩm của Hồ Anh Thái thường đề xuất thể nghiệm những nhận thức mới về xã hội, những cách nhìn mới về nghệ thuật nhằm tạo sự phù hợp, hiệu quả trong việc thể hiện con người theo cảm quan của mình. Với gần ba mươi năm sáng tác, hơn ba mươi đầu sách đã xuất bản, Hồ Anh Thái đã và đang tiếp tục viết những tác phẩm chứa đựng nhiều giá trị văn hóa, văn học.Nhiều cuốn sách của ông đã được chọn dịch, giới thiệu ở nước ngoài và tạo được dư luận tốt. Chọn đề tài Truyện ngắn Hồ Anh Thái nhìn từ góc độ thi pháp thể loại, chúng tôi muốn nghiên cứu một cách hệ thống những đặc trưng thi pháp về truyện ngắn Hồ Anh Thái, để qua đó góp phần làm rõ những đóng về mặt nghệ thuật truyện ngắn của cây bút Hồ Anh Thái đồng thời chỉ ra được sự độc đáo, những tìm tòi cách tân trong sáng tác của ông so với các nhà văn viết truyện ngắn thời kì Đổi mới. Chúng tôi quyết định chọn đề tài này vì nó giúp cho người viết luận văn rèn luyện năng lực nghiên cứu thi pháp truyện ngắn – một thể loại cơ bản của văn học, một thể loại mà có số lượng tác phẩm được giảng dạy trong nhà 2 trường phổ thông rất lớn. Đólà việc cần thiết để giúp chúng tôi nâng cao khả năng giảng dạy môn Ngữ văn trong nhà trường phổ thông. Việc thực hiện đề tài còn là dịp cho người viết luận văn nâng cao kiến thức cũng như kinh nghiệm cho việc học tập và nghiên cứu sau này. 2. Lịch sử vấn đề Hồ Anh Thái là nhà văn ngày càng nhận được nhiều sự quan tâm của công chúng, các tác phẩm của ông luôn tạo được sự chú ý của dư luận và bạn đọc. Cho đến nay, các ý kiến đánh giá về tác phẩm của Hồ Anh Thái khá đa dạng và phong phú. Có thể thấy, Hồ Anh Thái với những sáng tác của mình đã thực sự thu hút và tạo được những ấn tượng tốt cả trong và ngoài nước. Hiếm có tác giả nào có sức sáng tạo dồi dào và có nhiều ý kiến đánh giá khác nhau như Hồ Anh Thái. Liên quan tới đề tài luận văn có một số bài viết, công trình nghiên cứu: 2.1. Những bài viết về sáng tác của Hồ Anh Thái: Nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Điệp khi khảo sát các sáng tác của Hồ Anh Thái đã nhận xét: Rõ ràng, xuất phát từ quan niệm coi cuộc đời như những mảnh vỡ, bản thân mỗi một con người lại mang những mảnh vỡ, những xung lực khác nhau trong trăm ngàn mảnh vỡ kia đã trở thành nét chính trong quan niệm về cuộc sống của Hồ Anh Thái. Chính quan niệm này sẽ tạo nên tính đa cấu trúc trong các tác phẩm của anh [16]. Anh Chi đã nhận xét: Bây giờ nhìn nhận lại hiện tượng Hồ Anh thái, chúng tôi thấy, ngay từ khi bắt đầu sáng tác, anh đã thể hiện tính chuyên nghiệp trong việc viết văn. Điều này, sang đầu thế kỷ XXI hầu hết các nhà văn nước ta còn chưa ý thức được[13]. Nguyễn Thị Minh Thái cho rằng: Văn viết lạ… có lẽ không chỉ ở sự tinh tế ở văn phong, lối biểu đạt độc đáo, nhuần nhuyễn trong cấu tứ; mà 3 chính ở chỗ anh đã cho thấy những giao nhịp phức điệu giữa con người cá thể và nhân loại[40, tr.3]. Báo Thể thao và Văn hóa ra ngày 23/8/2002 trong bài Hồ Anh Thái và những quan niệm về văn chương đã ghi lại những lời bộc bạch của ông: Nếu tác phẩm gây được ấn tượng ngẫu hứng tự nhiên thì đó thực sự là dụng công của tôi… Tôi không thể viết văn mà lời lẽ kềnh càng, rườm rà hoặc cố tỏ ra đao to búa lớn để thu hút sự chú ý của mọi người. Phạm Xuân Thạch nhận xét về sức sáng tạo của Hồ Anh Thái: Nếu tìm một hình mẫu của người viết văn chuyên nghiệp ở Việt nam thì có lẽ ông Hồ Anh Thái là một trường hợp thuyết phục. Trong nhiều năm, ông Thái duy trì được sức sáng tác đều đặn. Gần như ông có sách xuất bản hàng năm…[55]. 2.2. Những bài viết về phong cách văn xuôi Hồ Anh Thái đáng chú ý: Nhận xét về phong cách văn xuôi Hồ Anh Thái, Ngọc Ánh cho rằng:Văn chương với Hồ Anh Thái là một nghiệp với đa tầng phong cách biểu hiện, với một tiềm năng đọc mới và thấu suốt cuộc sống, con người, những gì mà với nhiều người khác đã trở nên cũ kĩ. Anh biết vượt qua những lối mòn tư duy coi văn học như là tấm gương phản ánh hiện thực một cách đơn giản để nhìn cuộc đời [3]. Nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Điệp nhận xét: Hồ Anh Thái đã lao động cật lực trên từng con chữ như một nhà văn chuyên nghiệp, và với một vốn văn hóa dày dặn, anh không rơi vào tình trạng tự thỏa mãn mà luôn tìm cách bứt phá trên cơ sở kiến tạo những kiến trúc mới mẻ, táo bạo[16]. Hoài Nam trong bài Hồ Anh Thái – người lúc nào cũng đang viết (Văn nghệ Tết Mậu Tý 2008) đã khẳng định: Điểm qua ba giai đoạn sáng tác của Hồ Anh Thái, rễ thấy rằng anh là người “ngọ nguậy không yên”, không tự bằng lòng với sự ổn định của cái mà người ta vẫn quen gọi là “phong cách”. Một nhà văn đa phong cách? Một gã Don Juan của sự sáng tạo? Giản dị hơn, 4 tôi nghĩ anh là nhà văn của tinh thần tự đổi mới liên tục, không lặp lại người khác và cũng không lặp lại chính mình. Chính Hồ Anh Thái cũng quan niệm: Nhà văn thì giọng điệu nào cũng nên thực hiện, phương pháp nào cũng nên sử dụng.(Nhà văn phải có nhiều giọng điệu – VnExpress 7/4/2005). 2.3. Những bài viết về thế giới nhân vật trong truyện ngắn Hồ Anh Thái: Phạm Anh Tuấn nhận xét: Thế giới nhân vật trong sáng tác của Hồ Anh Thái hiện lên rất đa dạng, phong phú và phức tạp như chính hiện thực cuộc sống. Nhu cầu phản ánh chân thực cuộc sống đã thôi thúc nhà văn khám phá phát hiện, đưa vào tác phẩm những bức chân dung sinh động của nhiều dạng người, nhiều kiểu người trải dài trong thời gian và không gian[55]. Hồ Anh Thái cũng đã từng nói về nhân vật của mình: Các nhân vật của tôi không có người hoàn toàn tốt hoặc hoàn toàn xấu. Ngay cả giễu nhại thì tôi cũng thấy trong đối tượng có cả hình bóng của chính mình và người thân của mình. Không thể có chuyện vô can theo kiểu: “Chắc nó trừ mình ra!”.Một số độc giả phản ứng có lẽ vì họ chỉ thấy tôi phê phán người đời mà không đọc ra được cái chất tự giễu nhại của chính tôi.Dù sao chăng nữa, nếu để cho độc giả hiểu nhầm thì lỗi đầu tiên vẫn là của tác giả [60]. Nguyễn Thị Vân có nhận xét: Truyện ngắn Hồ Anh Thái có một thế giới nhân vật phong phú, nhiều kiểu dạng người trải ra một không gian rộng lớn, trên một chục thời gian khá dài. Có nhân vật thật của cuộc sống đời thường, có nhân vật kỳ ảo, có nhân vật thuộc quá khứ, lịch sử, có nhân vật thuộc hiện tại hôm nay, có nhân vật thuộc không gian đất nước mình, dân tộc mình, có nhân vật thuộc không gian đất nước khác, dân tộc khác… Thế giới nhân vật đông đúc, sinh động ấy thể hiện quan niệm sống, cách nhìn nhận, đánh giá con người cũng như tài năng nghệ thuật của nhà văn.Mỗi nhân vật 5 là một cuộc đời, một số phận trong cuộc sống, xã hội muôn màu, muôn vẻ mà soi ngắm vào đó ta sẽ thấy những triết lý nhân sinh sâu sắc [79,tr.46]. Nhận xét tập Tự sự 265 ngày, Nguyễn Chí Hoan trong bài Nhà văn không cười cho rằng Hồ Anh Thái đã xây dựng được một thế giới nhân vật (những chân dung trí thức, những kẻ sĩ thời đại) thực sự sinh động, đủ tính cách: hãnh tiến và gian manh, đố kỵ và hời hợt, khôn ngoan mà dung tục hẹp hòi trong việc phơi bày những lộ trình, những hiện trạng tha hóa mà chúng vừa là hiện thân, vừa là kẻ đầu cơ, vừa là kẻ ngộ nạn[67, tr.250]. Còn rất nhiều bài viết về tác phẩm của Hồ Anh Thái, nhưng qua khảo sát chúng tôi thấy hầu hết các ý kiến đều khẳng định Hồ Anh Thái là cây bút triển vọng, có phong cách đa dạng, có cái nhìn đa chiều về hiện thực, có những cách tân về nghệ thuật… Cùng với những bài báo, cũng đã có công trình khoa học tìm hiểu về tác phẩm Hồ Anh Thái theo góc nhìn từ các chuyên ngành Văn học Việt Nam. Tuy nhiên, ở chuyên ngành Lý luận văn học, nghiên cứu chuyên sâu về mảng truyện ngắn của Hồ Anh Thái chưa nhiều. Xuất phát từ thực tế đó, việc nghiên cứu truyện ngắn Hồ Anh Thái nhìn từ góc độ thi pháp thể loại có thể xem là một hướng nghiên cứu hợp lý, có ý nghĩa khoa học và giá trị thực tiễn. Vì thế, đây chính là lý do thôi thúc chúng tôi chọn truyện ngắn Hồ Anh Thái làm đề tài nghiên cứu. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Từ góc nhìn thi pháp học, chúng tôi muốn tìm hiểu sâu hơn, có hệ thống hơn những nét đặc sắc trong truyện ngắn Hồ Anh Thái và từ đó có cái nhìn sâu sắc hơn, cụ thể hơn về thể tài truyện ngắn, một thể tài đã chiếm lĩnh được vị trí quan trọng trong đời sống văn học Việt Nam. 6 Qua việc phân tích, đánh giá những đóng góp của Hồ Anh Thái, luận văn đưa ra những nhận định về sự vận động của ngòi bút Hồ Anh Thái và những đóng góp của ông vào xu thế cách tân nghệ thuật tự sự của văn xuôi Việt Nam đương đại. Luận văn cũng đóng góp về mặt phương pháp nghiên cứu truyện ngắn từ góc độ thi pháp thể loại. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Luận văn hướng tới nhiệm vụ đưa ra những nhận định, kết luận mang tính khái quát về những nét đặc sắc trong truyện ngắn Hồ Anh Thái. 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng của đề tài là Thi pháp thể loại truyện ngắn Hồ Anh Thái. 4.2.Phạm vi nghiên cứu Để thực hiện và hoàn thành đề tài này, phạm vi nghiên cứu của chúng tôi là các tập truyện ngắn: Mảnh vỡ của đàn ông, Tiếng thở dài qua rừng kim tước, Bốn lối vào nhà cười, Tự sự 265 ngày của Hồ Anh Thái. Ngoài đối tượng khảo sát chủ yếu trong các tập truyện ngắn ở trên, chúng tôi còn khảo sát một số tiểu thuyết của Hồ Anh Thái và một số truyện ngắn của các nhà văn tiêu biểu cùng thời như Nguyễn Huy Thiệp, Tạ Duy Anh, Nguyễn Thị Thu Huệ,… để từ đó nhận ra sự phát triển của truyện ngắn Hồ Anh Thái, những dấu ấn riêng của nhà văn trong tiến trình phát triển chung của truyện ngắn Việt Nam thời kỳ đổi mới. 5. Phương pháp nghiên cứu Để tiến hành nghiên cứu, căn cứ vào nội dung, yêu cầu của đề tài chúng tôi đã sử dụng các phương pháp sau: 7 5.1. Phương pháp hệ thống - loại hình Phương pháp hệ thống giúp cho việc nghiên cứu truyện ngắn Hồ Anh Thái hiện lên trong tính chỉnh thể chứ không phải là những phân tích đơn lẻ. Việc sử dụng phương pháp hệ thống còn giúp chúng ta nhìn thấy sự vận động của truyện ngắn Hồ Anh Thái cũng như sự vận động của truyện ngắn Việt Nam trong những năm qua. Phương pháp loại hình giúp chúng tôi có sự nghiên cứu truyện ngắn Hồ Anh Thái trong cái nhìn từ các đặc trưng của thể loại. 5.2. Phương pháp so sánh đối chiếu Phương pháp so sánh được vận dụng nhằm làm rõ những nét đặc trưng khác biệt của truyện ngắn Hồ Anh thái với truyện ngắn của các tác giả khác để thấy được sự độc đáo của truyện ngắn Hồ Anh Thái. 5.3. Phương pháp tiếp cận thi pháp học Phương pháp nghiên cứu theo hướng thi pháp học giúp người đọc tìm hiểu tác phẩm của Hồ Anh Thái từ phương diện hình thức, nhận diện những đóng góp mới, sáng tạo của nhà văn về mặt quan niệm nghệ thuật về con người, các kiểu nhân vật, ngôn ngữ, giọng điệu… trong một số tập truyện ngắn của Hồ Anh Thái. 5.4. Phương pháp phân tích – tổng hợp Để cho vấn đề được sáng rõ, có tính thuyết phục và thấy được một cách cụ thể, sâu sắc, toàn diện những sáng tạo nghệ thuật của nhà văn qua thế giới của họ, chúng tôi sử dụng phương pháp phân tích, tổng hợp. 6. Đóng góp của luận văn Luận văn là công trình đi sâu vào tìm hiểu, nghiên cứu truyện ngắn Hồ Anh Thái nhìn từ góc độ thi pháp thể loại.Thông qua quá trình nghiên cứu, chúng tôi muốn ghi nhận sự đóng góp của nhà văn đối với sự phát triển của văn học Việt Nam đương đại. 8 7. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, Luận văn triển khai nội dung thành 3 chương. Chương 1:Về thi pháp truyện ngắn và hiện tượng truyện ngắn Hồ Anh Thái Chương 2: Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Hồ Anh Thái Chương 3: Cốt truyện, kết cấu, ngôn ngữ và giọng điệu trong truyện ngắnHồ Anh Thái Phần kết luận Tài liệu tham khảo 9 NỘI DUNG Chương 1 VỀ THI PHÁP TRUYỆN NGẮN VÀ HIỆN TƯỢNG TRUYỆN NGẮNHỒ ANH THÁI 1.1. Khái niệm truyện ngắn Trong lịch sử phát triển của văn học, thể loại truyện ngắn ra đời muộn hơn so với các thể loại khác.Nếu tiểu thuyết là thể loại chiếm lĩnh đời sống trong toàn bộ sự đầy đặn và toàn vẹn của nó, thì truyện ngắn thường chỉ hướng tới việc khắc họa một hiện tượng hoặc phát hiện một nét bản chất trong quan hệ nhân sinh hay đời sống tâm hồn của con người. Truyện ngắn được định nghĩa là “tác phẩm tự sự cỡ nhỏ, đặc điểm nổi bật là ngắn gọn (có thể đọc liền một mạch). Nhưng ngắn gọn không phải ở mặt câu chữ, số dòng, số trang mà chủ yếu ở dung lượng cuộc sống” [44,tr.89]. Như vậy, tuy có hình thức tự sự ngắn gọn, dung lượng nhỏ nhưng hiệu quả phản ánh và biểu hiện của truyện ngắn lại rất lớn. Đặc biệt trong xã hội hiện đại, truyện ngắn phát triển mạnh mẽ để phù hợp với nhu cầu của độc giả. Nó có ưu thế dễ đọc, dễ nhớ, khuôn khổ ngắn gọn nên dễ đăng tải trên báo chí. Hình hài của truyện ngắn hiện đại ngày nay là một kiểu tư duy mới, một cách nhìn cuộc đời, một cách nắm bắt cuộc sống riêng, mang đặc trưng thể loại. Từ trước đến nay đã có rất nhiều các định nghĩa về truyện ngắn do các nhà nghiên cứu trong nước và nước ngoài đề xuất. K.Pauxtopxki định nghĩa về truyện ngắn: “thực chất truyện ngắn là gì? Truyện ngắn là một truyện ngắn viết gọn, trong đó cái không bình thường hiện ra như một cái bình thường và cái bình thường hiện ra như một cái không bình thường” [72,tr.80] Roymond Carver - Một trong những bậc thầy truyện ngắn ghi nhận: thời nay “tác phẩm hay nhất, tác phẩm hấp dẫn và thỏa mãn nhất về nhiều 10 mặt, thậm chí có lẽ là tác phẩm có cơ hội lớn nhất để trường tồn, chính là tác phẩm được viết dưới dạng truyện ngắn” [72,tr.80]. Từ điển thuật ngữ văn họccho rằng truyện ngắn là: “tác phẩm tự sự cỡ nhỏ; truyện ngắn khác với truyện vừa ở dung lượng nhỏ hơn, tập trung mô tả một mảnh của cuộc sống; một biến cố hay một vài biến cố xảy ra trong một giai đoạn nào đó của đời sống nhân vật, biểu hiện một mặt nào đó của tính cách nhân vật, thể hiện một khía cạnh nào đó của vấn đề xã hội” [22,tr.370]. Theo các nhà biên soạn giáo trình đại học Lí luận văn học,“Truyện ngắn đích thực xuất hiện tương đối muộn trong lịch sử văn học. Tác giả truyện ngắn thường hướng tới khắc họa một hiện tượng, phát hiện một nét bản chất trong quan hệ con người hay đời sống tâm hồn con người” [53]. Nhà nghiên cứu Phương Lựu đã phát biểu: “truyện ngắn là hình thức ngắn của tự sự. Khuôn khổ ngắn nhiều khi làm cho truyện ngắn có vẻ gần gũi với các hình thức truyện kể dân gian như truyện cổ tích, giai thoại, truyện cười hoặc gần với bài ký ngắn. Nhưng thực ra không phải.Nó gần với tiểu thuyết hơn cả bởi hình thức tự sự tái hiện cuộc sống đương thời” [37,tr.150]. Nhà văn Nguyễn Minh Châu miêu tả về truyện ngắn đã cho rằng: “truyện ngắn như một mặt cắt giữa cây cổ thụ, chỉ liếc qua đường vân trên các khoanh gỗ tròn kia, dù trăm năm cũng thấy cả cuộc đời thảo mộc” [20,tr.67]. Truyện ngắn có tính hàm súc cao, độ căng lớn, khả năng cập nhật và thích ứng uyển chuyển với mọi yêu cầu của xã hội, thường tái hiện và giải quyết một vấn đề, một sự kiện hoặc một vài sự kiện. Đây là thể loại văn học có nội khí “một lời mà thiên cổ, một gợi mà trăm suy” [29,tr.121]. Đối tượng phản ánh của nó rất rộng lớn, từ những vấn đề thuộc về đời sống vật chất đến những vấn đề của tinh thần con người, từ chuyện có thật đến chuyện hoàn toàn bịa đặt. Nhìn chung, truyện ngắn thường được tiếp nhận một mạch, người đọc ngày nay quen và thích đọc truyện ngắn trong vài chục phút hoặc 11 trong vài giờ bởi mạch cảm xúc không bị đứt đoạn. Nhà văn Nguyễn Công Hoan đã khẳng định: “Ngắn (là hình thức) và thanh giản (là tinh thần) đó là hai đức tính cơ bản của truyện ngắn” [72,tr.287]. So với tiểu thuyết, truyện ngắn có dung lượng nhỏ hơn. Nhưng là thể loại có cách phát hiện nghệ thuật đời sống theo chiều sâu cho nên sức chứa của truyện ngắn vẫn rất lớn. Nó có thể trở thành “tòa đại lầu chứa đựng cả tinh thần của thời đại” nhờ vào phương thức biểu hiện “qua một con mắt mà truyền đạt được cả tinh thần con người” (Lỗ Tấn). Như vậy, ngắn gọn là đặc trưng cơ bản của truyện ngắn, nó đồng nghĩa với cô đọng, tinh chất – nhìn vào đó có thể thấy cuộc sống hiện ra với đủ sắc màu của nó. Điều cần chú ý ở đây là: cái vỏ hình thức bên ngoài khá định hình của thể loại truyện ngắn đã buộc nó phải tạo nên sự biến đổi của cấu trúc nội tại, đó là sự vận động phát triển đi từ cái cá biệt đến cái chung, từ cụ thể hóa đến khái quát hóa, tức là quá trình điển hình hóa của nghệ thuật văn chương. Đó chính là sự cách tân, đổi mới, sáng tạo của thể loại truyện ngắn. Yếu tố mới lạ của truyện ngắn là phải tạo nên được sự cuốn hút đối với người đọc vào những sự kiện đang diễn ra một cách đầy biến động của cả đời thường và những chuyện lớn lao của thời đại. Như vậy, truyện ngắn với khuôn khổ ngắn nhiều khi làm cho nó có vẻ gần gũi các hình thức truyện kể dân gian như truyện cổ, truyện cười. Nhưng thực ra truyện ngắn lại gần với tiểu thuyết hơn cả bởi nó là hình thức tự sự tái hiện cuộc sống đương thời. Chỗ khác biệt quan trọng giữa tiểu thuyết và truyện ngắn là nếu nhân vật chính của tiểu thuyết thường là một thế giới, thì nhân vật truyện ngắn là một mảnh nhỏ của thế giới ấy. Nhân vật truyện ngắn thường là hiện thân cho một trạng thái quan hệ xã hội, ý thức xã hội hoặc trạng thái tồn tại của con người. Qua việc tìm hiểu một số quan niệm về truyện ngắn của các nhà văn trong và ngoài nước, chúng tôi nhận thấy truyện ngắn là một thể tài có hình thức tự sự ngắn gọn, dung lượng tuy nhỏ nhưng hiệu quả phản ánh và biểu 12 hiện rất lớn. Cùng với đặc trưng ngắn gọn, hàm súc, truyện ngắn còn mang tính cập nhật, nhanh chóng.Thể loại này có sự nhạy bén trước những đổi thay của hiện thực đời sống, bắt kịp nhanh chóng với cuộc sống hiện đại.Chính vì thế, nó thường gắn liền với hoạt động báo chí, có tác động và ảnh hưởng kịp thời tới cuộc sống.Với đặc điểm này, truyện ngắn là thể loại năng động giúp nhà văn phát huy khả năng nhạy bén trong việc phản ánh những vấn đề mang tính thời sự đặt ra trong cuộc sống. Đến nay, truyện ngắn đã khẳng định vị trí của mình trong hệ thống thể loại tự sự của văn học thế giới. Ở Việt Nam, sau giai đoạn “buổi đầu” với những thành tựu đáng ghi nhận, truyện ngắn đã có bước phát triển mới trong giai đoạn 1945 - 1975. Sau 1975, cùng với sự vận động đổi mới của xã hội, truyện ngắn đã có sự chuyển mình lớn lao. Các nhà văn lúc này dũng cảm nhìn vào sự thật, viết về sự thật. Truyện ngắn từ đó có sự mở rộng biên độ phản ánh, có cái nhìn đa diện, nhiều chiều về hiện thực và con người nên đã đạt được những thành tựu nổi bật. 1.2. Một số vấn đề cơ bản về thi pháp thể loại truyện ngắn 1.2.1. Tình huống truyện Truyện ngắn là một thể tài văn học ngắn gọn, có tính hàm súc cao. Vì thế, tình huống là yếu tố không thể thiếu trong mỗi tác phẩm tự sự. Nó là điều kiện, hoàn cảnh để nhân vật có “đất diễn”, có khả năng bộc lộ về bản thân mình. Ngay cả những truyện không có biến cố, không có kịch tính thì vẫn phải hình thành từ một tình huống cụ thể. Theo quan điểm của Heghen trong Mỹ học thì: “Tình huống là một trạng thái có tính chất riêng biệt”. Còn Nguyễn Minh Châu cho rằng: “Đôi khi người ta nghĩ ra một tình thế xảy ra câu chuyện thật hay và thế là coi như xong một nửa” [31]. Như vậy, tình huống truyện xét đến cùng là một sự kiện đặc biệt quan trọng của đời sống được nhà văn sáng tạo trong đó chứa đựng một tình thế bất thường của quan hệ đời sống. Tình huống trong truyện ngắn 13 biểu hiện quy luật có tính nghịch lí trong sáng tạo nghệ thuật: qui mô nhỏ nhưng khả năng phản ánh lớn. Tình huống luôn là một trong những vấn đề quan trọng của nghệ thuật truyện ngắn. Bởi nó “Là cái cớ chắc chắn, hết sức cụ thể và mang tính riêng, ở đó cốt truyện và nhân vật nương tựa vào để thực hiện đắc lực tất cả những ý định của tác giả. Ví như một cây cọc vững chắc để cho một cây bí leo lên mà ra hoa trái” [12]. Cuộc sống đa dạng, phong phú diễn ra trong những tình thế khác nhau và truyện ngắn khi khái quát đời sống, muốn miêu tả được bản chất của nó phải hướng tới xây dựng những tình huống tiêu biểu, nổi bật giữa các tình huống phụ trợ khác, vì “mỗi truyện ngắn chỉ tập trung vào một tình thế nảy sinh trong cuộc sống”. Cho nên, khi viết truyện ngắn và sáng tạo tình huống nhà văn luôn cố gắng tạo ra những tình huống tiêu biểu. Một người cầm bút có biệt tài có thể sẽ chọn được trong dòng đời xuôi chảy một khoảnh khắc, một lát cắt thời gian mà ở đó có cuộc sống đậm đặc nhất, chứa đựng nhiều ý nghĩa nhất và có thể bắt buộc con người ở vào một tình thế phải bộc lộ ra cái phần ẩn náu sâu kín nhất trong tâm hồn, đó là khoảnh khắc chứa đựng cả một đời người, một đời nhân loại” [12]. Do đó, tình huống là những thời khắc tiêu biểu có ý nghĩa quan trọng trong đời sống con người, tại đó con người có cơ hội bộc lộ tính cách của mình. Những nhà văn có tài phải tạo ra được tình thế vừa mang tính cá biệt vừa mang tính phổ biến.Và cái tình thế ấy phải tự nó bộc lộ nét chủ yếu của tính cách và số phận, tự nó đặc trưng cho một hiện tượng xã hội [71,tr.43]. Điều này khẳng định việc khám phá tính cách, số phận nhân vật cần bắt đầu từ việc khai thác tình huống truyện, bởi các tình huống thường gắn liền với biến cố của sự kiện, của hành động nhân vật. Như vậy có thể thấy, vấn đề tình huống được đề cập ở nhiều khía cạnh khác nhau. Nếu như cấu tứ, mạch cảm xúc là điểm tựa để người đọc khám phá và tìm hiểu một bài thơ thì tình huống truyện chính là yếu tố tạo nên 14 những bất ngờ và làm nên sự độc đáo cho câu chuyện. Trong tác phẩm tự sự nói chung, tình huống giữ vai trò quan trọng chi phối sự phát triển của cốt truyện và cách xây dựng nhân vật trong tác phẩm. Với truyện ngắn nói riêng, tình huống phải hợp lôgic cuộc sống thì truyện mới chân thực, tự nhiên. Qua tình huống, nhà văn phải làm nổi bật tính cách nhân vật và chủ đề tư tưởng thì tác phẩm mới thành công. Tình huống truyện trong truyện ngắn giữ vai trò là hạt nhân của cấu trúc thể loại, nó chính là cái hoàn cảnh riêng được tạo nên bởi một sự kiện đặc biệt khiến cho tại đó, cuộc sống hiện lên đậm đặc nhất và ý đồ tư tưởng của tác giả cũng được bộc lộ sắc nét nhất. Vì vậy khi tìm hiểu nhân vật, điều cốt yếu trước hết chúng ta phải phát hiện ra hoàn cảnh đặc biệt, cái nền mà nhân vật bộc lộ con người thực của mình.Trên cơ sở đó, người đọc sẽ giải mã được những điều thầm kín mà nhà văn gửi gắm thông qua hình tượng nhân vật. Vai trò của tình huống truyện luôn được các nhà văn đề cao. Chính vì thế, với truyện ngắn, cần một tình huống, một khoảnh khắc giàu ý nghĩa giống như cái trục xoay quần tụ mọi chi tiết của tác phẩm, làm bộc lộ tư tưởng của tác giả. Thông thường mỗi truyện ngắn có một tình huống. Tình huống ấy có khi là những xung đột, va chạm gắn liền với các sự kiện trong đời sống hàng ngày gây ra tác động mạnh tới suy nghĩ, tính cách hay số phận của nhân vật. Cũng có khi đó là sự gặp gỡ tình cờ, cuộc đối đầu trớ trêu giữa những con người xa lạ. Nhưng có thể nói, tình huống là hoàn cảnh, điều kiện để tác giả gắn kết các nhân vật, hội tụ họ vào trong một sự kiện nào đó. Qua đó, tính cách, bản chất của các nhân vật cọ xát nhau, bộc lộ hoàn toàn tự nhiên và sống động. Nhìn chung, truyện ngắn hiện đại ngày càng xa dần lối kể dài dòng với những biến cố dữ dội mà ngắn gọn, cô đúc hơn trong phương thức biểu hiện. Truyện ngắn thường có ba loại tình huống phổ biến: Tình huống