Tài liệu Truyện ngắn cánh đồng bất tận của nguyễn ngọc tư từ tác phẩm văn học sang điện ảnh

UBND TỈNH BÌNH DƢƠNG TRƢỜNG ĐẠI HỌC THỦ DẦU MỘT UBND TỈNH BÌNH DƢƠNG TRƢỜNG ĐẠI HỌC THỦ DẦU MỘT NGUYỄN THỊ VÂN NGUYỄN THỊ VÂN TRUYỆN NGẮN CÁNH ĐỒNG BẤT TẬN CỦA NGUYỄN NGỌC TƢ TỪ TÁC PHẨM VĂN HỌC SANG ĐIỆN ẢNH TRUYỆN NGẮN CÁNH ĐỒNG BẤT TẬN CỦA NGUYỄN NGỌC TƢ TỪ TÁC PHẨM VĂN HỌC SANG ĐIỆN ẢNH CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ: 8220121 CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ: 8220121 LUẬN VĂN THẠC SỸ LUẬN VĂN THẠC SỸ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS VÕ VĂN NHƠN BÌNH DƢƠNG - 2018 UBND TỈNH BÌNH DƢƠNG TRƢỜNG ĐẠI HỌC THỦ DẦU MỘT NGUYỄN THỊ VÂN MỤC LỤC TRUYỆN NGẮN CÁNH ĐỒNG BẤT TẬN CỦA NGUYỄN NGỌC TƢ TỪ TÁC PHẨM VĂN HỌC SANG ĐIỆN ẢNH CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ: 8220121 LUẬN VĂN THẠC SỸ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS VÕ VĂN NHƠN BÌNH DƢƠNG - 2018 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn: Truyện ngắn Cánh đồng bất tận của Nguyễn Ngọc Tƣ từ tác phẩm văn học sang điện ảnh là công trình nghiên cứu của tôi dƣới sự hƣớng dẫn của thầy PGS.TS Võ Văn Nhơn. Công trình này chƣa đƣợc công bố và không trùng lặp với bất cứ một công trình nào trƣớc đây. Những ý kiến tham khảo, trích dẫn của các tác giả đều có nguồn gốc và chú thích cụ thể, rõ ràng. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về những lời cam đoan trên. Bình Dương, tháng 12 năm 2018 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Vân ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành bày tỏ lòng biết ơn PGS.TS Võ Văn Nhơn. Thầy không chỉ hƣớng dẫn, góp ý trao đổi về phƣơng pháp luận, nội dung nghiên cứu và các hƣớng dẫn khoa học khác mà còn động viên, khích lệ đảm bảo cho luận văn của tôi hoàn thành có chất lƣợng. Xin chân thành cảm ơn các thầy giáo, cô giáo trong Khoa Ngữ văn, Trƣờng Đại học Thủ Dầu Một đã tạo mọi điều kiện cho việc học tập nghiên cứu và hoàn thành luận văn của tôi. Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đối với gia đình, bạn bè đồng nghiệp đã luôn động viên, giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Tác giả luận văn Nguyễn Thị Vân iii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT STT Kí hiệu chữ viết tắt Chữ viết tắt 1 NXB Nhà xuất bản 2 Tp Thành phố 3 Tr Trang iv Trang phụ bìa...........................................................................................................i Lời cam đoan ................................................................................................ .....ii Lời cảm ơn... .................................................................................................... .iii Danh mục chữ viết tắt ...................................................................................... .iv Mục lục ........ ...................................................................................................... i MỞ ĐẦU .... .......................................................................................................1 Chƣơng 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG .........................................................12 1.1. Một số vấn đề chung về chuyển thể tác phẩm văn học sang điện ảnh .... 13 1.1.1. Mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh............................................... 13 1.1.2. Quan niệm về chuyển thể .................................................................... 17 1.1.3. Những điểm cần chú ý khi chuyển thể ................................................ 20 1.2. Nhân vật trong tác phẩm văn học và nhân vật trong tác phẩm điện ảnh 22 1.2.1. Khái niệm và vai trò của nhân vật trong tác phẩm văn học ................ 22 1.2.1.1. Khái niệm nhân vật trong tác phẩm văn học ................................ 22 1.2.1.2. Vai trò của nhân vật trong tác phẩm văn học ............................... 24 1.2.2. Khái niệm và vai trò của nhân vật trong tác phẩm điện ảnh ..................... 25 1.2.2.1. Khái niệm nhân vật trong tác phẩm điện ảnh .................................... 25 1.2.2.2. Vai trò của nhân vật trong tác phẩm điện ảnh .................................. 26 1.3. Kết cấu trong tác phẩm văn học và kết cấu trong tác phẩm điện ảnh ..... 27 1.3.1. Kết cấu trong tác phẩm văn học ....................................................... 27 1.3.2. Kết cấu trong tác phẩm điện ảnh .......................................................... 29 1.4. Cốt truyện trong tác phẩm văn học và cốt truyện trong phim điện ảnh ... 31 1.4.1. Khái niệm và vai trò của cốt truyện trong tác phẩm văn học .............. 31 1.4.1.1. Khái niệm cốt truyện trong tác phẩm văn học .............................. 31 1.4.1.2. Vai trò của cốt truyện trong tác phẩm văn học ............................. 32 1.4.2. Khái niệm và vai trò của cốt truyện trong tác phẩm điện ảnh............... 33 1.4.2.1. Khái niệm cốt truyện trong tác phẩm điện ảnh............................... 33 1.4.2.2. Vai trò của cốt truyện trong tác phẩm điện ảnh .............................. 34 1.5. Không gian - thời gian trong tác phẩm văn học và điện ảnh .................. 36 1.5.1. Không gian - thời gian trong tác phẩm văn học .................................. 36 1.5.2. Không gian - thời gian trong tác phẩm điện ảnh ................................. 37 1.6. Tác giả Nguyễn Ngọc Tƣ cùng truyện ngắn Cánh đồng bất tận và đạo diễn Nguyễn Phan Quang Bình cùng phim truyện Cánh đồng bất tận ...... 38 v 1.6.1. Tác giả Nguyễn Ngọc Tƣ và truyện ngắn Cánh đồng bất tận .............38 1.6.2. Đạo diễn Nguyễn Phan Quang Bình và tác phẩm điện ảnh Cánh đồng bất tận ............................................................................................................40 Chƣơng 2. NGHỆ THUẬT CHUYỂN THỂ NHÂN VẬT TÁC PHẨM VĂN HỌC CÁNH ĐỒNG BẤT TẬN SANG TÁC PHẨM ĐIỆN ẢNH CÙNG TÊN 2.1. Hệ thống nhân vật: tiếp thu, bổ sung và chuyển thể ............................... 44 2.2. Tính cách nhân vật: tiếp thu, bổ sung và chuyển thể.............................. 47 2.2.1. Nhân vật Út Võ ....................................................................................47 2.2.2.Nhân vật vợ của Út Võ..........................................................................55 2.2.3. Nhân vật Sƣơng ....................................................................................58 2.2.4. Nhân vật Nƣơng ...................................................................................65 2.2.5. Nhân vật Điền ......................................................................................69 Chƣơng 3. NGHỆ THUẬT CHUYỂN THỂ KẾT CẤU TÁC PHẨM VĂN HỌC CÁNH ĐỒNG BẤT TẬN SANG TÁC PHẨM ĐIỆN ẢNH CÙNG TÊN ............................................................................... 74 3.1. Mở đầu và kết thúc: bổ sung và chuyển thể .......................................... 74 3.2. Đƣờng dây cốt truyện chính: bổ sung và chuyển thể ............................. 79 3.3. Chi tiết nghệ thuật: bổ sung và chuyển thể ........................................... 84 3.4. Nghệ thuật chuyển thể qua tổ chức không gian - thời gian .................... 96 3.4.1. Nghệ thuật chuyển thể qua tổ chức không gian ...................................96 3.4.2. Nghệ thuật chuyển thể qua tổ chức thời gian .................................... 106 KẾT LUẬN ................................................................................................. 111 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 115 PHỤ LỤC vi MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Ngày nay, xã hội phát triển, đời sống của con ngƣời ngày càng đƣợc nâng cao về vật chất và tinh thần, từ đó nhu cầu thẩm mỹ của con ngƣời ngày một thay đổi, cụ thể là “món ăn tinh thần” của nghệ thuật thứ 7 đòi hỏi sự chắt lọc kĩ lƣỡng, tỉ mỉ về chất lƣợng. Vì vậy, một bộ phim không chỉ dừng lại phản ánh tính hiện thực, ý nghĩa của nhân văn, truyền tải thông điệp, chủ đề tƣ tƣởng của tác phẩm điện ảnh mà còn là cả sự trau chuốt về từng khung hình, âm thanh, ánh sáng, nhạc phim, bối cảnh, đạo cụ, phục trang, thiết kế mỹ thuật,… Cho nên đòi hỏi đạo diễn ngoài sự chuyên nghiệp, phong cách cá nhân, kinh nghiệm riêng thì còn phải hết sức nghiêm túc, có tâm và bền bỉ theo đuổi mục đích xây dựng một bộ phim có chất lƣợng về nội dung phim và đầu tƣ bài bản về kĩ thuật dựng phim. Vì thế, trƣớc khi khởi quay một bộ phim đòi hỏi đạo diễn, nhà biên kịch phải hết sức cẩn trọng, tính toán kỹ lƣỡng, chắc chắn kịch bản sẽ thành công đáp ứng đƣợc yêu cầu của xã hội, đem lại sự mãn nhãn cho ngƣời xem và lợi nhuận cho nhà đầu tƣ. Từ đó, đánh dấu sự thăng hoa, tên tuổi, vị trí của đạo diễn, biên kịch, diễn viên và cả đoàn làm phim. Đồng nghĩa bộ phim đó sẽ thành công và mở ra một bƣớc tiến mới, tên tuổi cho đạo diễn nối tiếp thành công ở những bộ phim sau. Bên cạnh đó, tác phẩm văn học là cả một kho tàng văn chƣơng nghệ thuật, từ bao đời nay từ những câu chuyện văn học dân gian, thần thoại cho đến những tác phẩm bất hủ, tuyệt tác, kinh điển. Tất cả hòa chung tạo thành một “khối vàng ròng” có giá trị không bị bào mòn bởi năm tháng. Ngƣợc lại, những “khối vàng ròng” này lại nhƣ viên ngọc sáng giá, quý báu càng mài giũa lại càng thêm tỏa sáng lấp lánh, đẹp đẽ từ những trang viết đến từng khuôn hình, thƣớc phim trên màn ảnh nhỏ. Nhà văn, nhà biên kịch, đạo diễn đều là những con ngƣời làm nghệ thuật, sản sinh nghệ thuật, yêu quý trân trọng nghệ thuật, nâng niu và gìn giữ, bảo lƣu cái đẹp, những tâm hồn cao quý ấy đã gặp gỡ, đồng điệu, giao hòa và trở thành 1 tri âm tri kỉ qua những tác phẩm văn học và tác phẩm điện ảnh. Đó chính là sự chuyển thể từ tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh. Từ con đẻ nghệ thuật của ngôn từ, câu chữ sang một thế giới điện ảnh với hình ảnh, âm thanh nhƣng ở đó ngƣời ta vẫn bắt gặp đƣợc cái hồn cốt, bóng dáng, hình hài của tác phẩm văn học mặc dù tác phẩm đó đã có một đời sống tái sinh mới. Văn học là cái nôi sáng tác và truyền cảm hứng, khởi nguồn của bao nhiêu nhạc sĩ, hoạ sĩ sau này là bộ môn nghệ thuật thứ 7 - điện ảnh, truyền hình. Có thể nói, chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh đã và đang là hiện tƣợng hết sức phổ biến và phát triển rộng lớn trong đời sống văn hoá nghệ thuật ở Việt Nam và trên thế giới. Do vậy, chuyển thể tác phẩm văn học từ những tác phẩm nổi tiếng đã đƣợc khán giả biết đến rộng rãi. Từ cuối thế kỷ XIX, từ khi điện ảnh ra đời, văn học và điện ảnh vẫn luôn đi song hành, hỗ trợ cùng nhau trên con đƣờng nghệ thuật. Mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh đã trở thành quan hệ cộng sinh khi mà thông qua nó, giá trị của các tác phẩm văn học và điện ảnh càng đƣợc khẳng định, nhân lên và phát huy thế mạnh độc lập của riêng mình. Tuy có những đặc trƣng riêng biệt nhƣng văn học đã tự nhiên đi vào thế giới điện ảnh để tỏa sáng. Cho nên, nghiên cứu về vấn đề chuyển thể từ tác phẩm văn học đến điện ảnh nhƣ một chiếc cầu nối để đƣa hai ngành nghệ thuật này gắn kết tạo thành mối tơ duyên. Từ đó, ngƣời viết mong muốn đóng góp một phần nhỏ đƣa tác phẩm văn học lên màn ảnh với giá trị thực tiễn cao hơn cho sự phát triển của thế giới nghệ thuật thứ 7 đƣợc thăng hoa và cất cánh bay cao. Trải qua bao thời kì biến đổi của hoàn cảnh lịch sử xã hội và truyền thống, văn học Nam Bộ nhƣ một dòng suối mát rƣợi từ bao đời nay, ấp ủ bao tâm hồn của những ngƣời con hào sảng, ngay thẳng nghĩa hiệp, bình dị, đằm thắm đậm chất Nam Bộ. Từ đó, sinh ra những cây đại thụ tiên phong, đặt nền móng cho tiểu thuyết Nam Bộ nhƣ nhà văn Nguyễn Trọng Quản, Phú Đức, Hồ Biểu Chánh, Phi Vân, Bình Nguyên Lộc và những nhà văn giữ lửa nhƣ Đoàn Giỏi, Sơn Nam,… đã dày công vun đắp cho văn học phƣơng Nam trở thành huyết mạch không thể thiếu đƣợc của nền văn học nƣớc nhà. Độc giả đã từng say mê các tác phẩm văn học Nam Bộ chắc hẳn không thể nào quên đƣợc sắc thái riêng của vùng đất 2 phƣơng Nam ngọt ngào, chân chất, mộc mạc mang hƣơng vị sông nƣớc Cửu Long Giang, mát rƣợi của những dòng sông chở nặng phù sa. Ở đó có những câu chuyện về con ngƣời Nam Bộ với tấm lòng thơm thảo, giàu tình nghĩa, hi sinh đầy cao thƣợng, thƣơng ai thƣơng hết lòng, chịu phần thiệt về mình mà không một lời hờn trách. Đó còn là cả một bức tranh miệt vƣờn thiên nhiên, xanh mƣớt của ruộng đồng, chân chất rơm rạ, mùi mặn phèn chua cùng những món ăn dân dã đậm đà hƣơng vị miền sông nƣớc không nhầm lẫn vào đâu đƣợc tạo nên một nét văn hóa đậm màu sắc Nam Bộ. Tất cả hồn hậu, mộc mạc và nghĩa tình ấy chúng ta bắt gặp, tìm thấy ở nhà văn trẻ đƣơng thời Nguyễn Ngọc Tƣ. Nguyễn Ngọc Tƣ là sự tiếp nối của thế hệ trẻ, của những ngƣời con sinh ra và lớn lên gắn bó, sâu nặng với vùng đất Nam Bộ. Nguyễn Ngọc Tƣ sinh tại xã Tân Duyệt, huyện Đầm Dơi, tỉnh Cà Mau và là nữ nhà văn trẻ của Hội nhà văn Việt Nam. Nguyễn Ngọc Tƣ đƣợc coi nhƣ một “Đặc sản Nam Bộ” (Trần Hữu Dũng, 2004), vẫn cái giọng văn mềm mại, đặc sệt chất Nam Bộ, chị nhƣ cây đƣớc bình dị mà quý báu của làng văn vùng sông nƣớc miền Tây, sáng tác của Nguyễn Ngọc Tƣ thu hút sự chú ý rất nhiều đến các nhà văn và đông đảo bạn đọc. Nhƣng khi tập truyện ngắn Cánh đồng bất tận ra đời tên tuổi của Nguyễn Ngọc Tƣ mới thật sự đƣợc biết đến rộng rãi và gây tiếng vang lớn và trở thành hiện tƣợng văn học trong cả nƣớc và lan rộng cả nƣớc ngoài. Tập truyện ngắn Cánh đồng bất tận của Nguyễn Ngọc Tƣ đạt giải thƣởng của Hội nhà văn Việt Nam năm 2006. Năm 2010 Cánh đồng bất tận đƣợc dựng thành phim cùng tên bởi đạo diễn Nguyễn Phan Quang Bình và dành đƣợc nhiều giải thƣởng. Đặc biệt năm 2018, Cánh đồng bất tận của Nguyễn Ngọc Tƣ đoạt giải văn học tại Đức. Nhiều tác phẩm văn học của Nguyễn Ngọc Tƣ đã đƣợc dựng thành phim nhƣ Cải ơi và Biển đời mênh mông chuyển thể thành phim Cải ơi. Truyện ngắn Hiu hiu gió bấc chuyển thể thành phim Gió bấc, Đời như ý chuyển thể từ tác phẩm cùng tên, Nước gì như nước mắt chuyển thể thành phim Nước 2030. Nhƣng có thể nói bộ phim điện ảnh Cánh đồng bất tận là bộ phim thành công nhất trong những tác phẩm chuyển thể từ tác phẩm văn học của Nguyễn Ngọc Tƣ 3 sang điện ảnh nói riêng và là một thành công mới của điện ảnh Việt Nam nói chung với một nội dung gây xúc động cùng những khung hình đẹp nhƣ tranh, âm thanh giàu cảm xúc và diễn xuất tâm huyết của dàn diễn viên. Từ nhỏ, ngƣời viết đã có niềm say mê yêu mến hai lĩnh vực văn học và điện ảnh, hơn nữa đƣợc sinh ra, tắm mát giữa những trƣa hè trên dòng sông Vàm Cỏ Tây cả một tuổi thơ êm đềm và thời thanh xuân tƣơi đẹp lớn lên và gắn bó học tập ở mảnh đất miền Tây Nam Bộ. Vì vậy, ngƣời viết có một sự đồng cảm dành nhiều tình cảm và sự trân trọng đến những sáng tác của nhà văn Nguyễn Ngọc Tƣ. Đặc biệt khi truyện ngắn Cánh đồng bất tận đƣợc chuyển thể thành phim điện ảnh cùng tên của đạo diễn Nguyễn Phan Quang Bình, đƣợc quay trên chính quê hƣơng của ngƣời viết lại càng thôi thúc ngƣời viết khao khát đi sâu khám phá, tìm hiểu vào “lãnh thổ” của thế giới điện ảnh này nhƣ một món quà dành tặng cho quê hƣơng cũng nhƣ để bổ sung cho ngƣời viết cùng những ngƣời yêu văn học và tác phẩm điện ảnh có thêm cái nhìn sâu sắc thấu đáo, đa chiều về vấn đề chuyển thể văn học lên màn ảnh. Từ đó, ngƣời viết phát hiện ra vẻ đẹp tiềm ẩn còn ẩn chứa trong mỗi tác phẩm văn học và điện ảnh. Bên cạnh đó, ngƣời viết cũng mong muốn khám phá ra những hƣớng đi mới mẻ, bắt nhịp với xu hƣớng chung của điện ảnh đem lại những món ăn tinh thần có giá trị chất lƣợng về nội dung tƣ tƣởng, sự đầu tƣ bài bản gọt dũa, trau chuốt phần cảm thụ thẩm mỹ hình thức nghe nhìn, để phim chuyển thể từ tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh ngày càng gặt hái thành công hơn, đặc biệt là phƣơng diện nhân vật và kết cấu phim. Từ những lý do trên, ngƣời viết đã quyết định chọn đề tài: “Truyện ngắn Cánh đồng bất tận của Nguyễn Ngọc Tư - Từ tác phẩm văn học sang điện ảnh” cho luận văn Thạc sĩ của mình. 2. Lịch sử vấn đề Văn học và điện ảnh có mối quan hệ mật thiết, đa chiều. Văn học là nguồn chất liệu trực tiếp, phong phú và vô cùng quan trọng trong điện ảnh. Chính vì vậy, mối quan hệ đa chiều giữa văn học và điện ảnh là một thực tế sống động không thể phủ nhận. Ngay từ những ngày đầu văn học - điện ảnh đã có mối quan hệ đặc biệt 4 gắn bó, đã có nhiều công trình nghiên cứu một cách bài bản, có hệ thống về việc chuyển thể này. Tiếp nhận và thừa kế từ những công trình nghiên cứu và bài báo viết về vấn đề chuyển thể văn học sang điện ảnh, ngƣời viết đã đi tìm hiểu một số công trình nghiên cứu dƣới đây nhằm học hỏi, bổ sung kiến thức để luận văn của mình đƣợc hoàn chỉnh hơn: Luận văn thạc sĩ Vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh (Từ góc nhìn tự sự) của Đỗ Thị Ngọc Điệp (2010) đã nghiên cứu vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh từ góc nhìn tự sự, vận dụng lý thuyết tự sự để tìm hiểu và lý giải quá trình chuyển thể tác phẩm văn học thành phim điện ảnh. Tác giả chú ý đến cấu trúc tự sự, kết cấu của tầng bậc trần thuật, mô hình trần thuật, ngôn ngữ tự sự, loại hình cốt truyện điện ảnh. Từ đó làm sáng tỏ vấn đề cơ bản: những yếu tố tự sự nào của tác phẩm văn học có thể đi vào môi trƣờng điện ảnh, những yếu tố tự sự nào sẽ bị lƣợc bỏ hoặc phải biến đổi cho phù hợp với ngôn ngữ biểu đạt của điện ảnh trong quá trình chuyển thể và tác giả cũng lí giải nghệ thuật điện ảnh đang ảnh hƣởng đến cách viết, cách kể chuyện, cách cấu trúc tác phẩm,… của nhiều nhà văn hiện đại nhƣ thế nào. Cuốn dẫn luận và nghiên cứu“Điện ảnh và văn học” của Timothy Corrigan (2011) đã chỉ ra khá nhiều điểm tƣơng đồng cũng nhƣ khác biệt giữa văn học và điện ảnh trên cơ sở tái hiện một loạt giai đoạn lịch sử, các phong tục văn hoá và phƣơng pháp phê bình. Tuy nhiên, xét về phƣơng diện nhân vật và cốt truyện trong việc chuyển thể dƣờng chƣa đƣợc ngƣời viết chú trọng. Quyển sách kỉ yếu Những lằn ranh văn học - Kỉ yếu hội thảo quốc tế (2011) đã có hai bài viết phân tích mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh nhƣ: bộ phim truyện chuyển thể Cánh đồng bất tận và cuộc đối thoại giữa văn học - điện ảnh của Lê Thị Dƣơng, Nhìn lằn ranh giữa văn học và điện ảnh qua Sắc, Giới của Phan Thu Vân. Luận án tiến sĩ Từ tác phẩm văn học đến tác phẩm điện ảnh (Khảo sát việc chuyển thể truyện văn học thành phim truyện điện ảnh trong lịch sử văn học và điện ảnh Việt Nam) của Phan Bích Thủy (2012) đã đề cập một cách căn bản và chi tiết về mối quan hệ giữa văn học - điện ảnh, chỉ ra những điểm tƣơng đồng 5 và khác biệt của hai loại hình này. Từ đó, tác giả đánh giá những ảnh hƣởng tác động to lớn và tích cực của lý luận văn học và tác phẩm văn học trong việc xây dựng kịch bản văn học điện ảnh và phim truyện chuyển thể điện ảnh. Đồng thời, tác giả phân tích sự tƣơng đồng gần gũi và khác biệt cơ bản giữa tác phẩm văn học và phim truyện điện ảnh để từ đó thấy đƣợc quá trình sáng tạo nghệ thuật trong văn chƣơng và điện ảnh đều vô cùng vất vả, đòi hỏi ngƣời nghệ sĩ phải có ý thức, tinh thần trách nhiệm cao. Quyển sách Chuyển thể văn học – điện ảnh (Nghiên cứu liên văn bản) của Lê Thị Dƣơng (2016) đã tiếp cận vấn đề chuyển thể từ lí thuyết liên văn bản. Từ đó, tác giả đi sâu vào chuyển thể từ những góc nhìn đa dạng khác nhau nhƣ chuyển thể trung thành và chuyển thể tự do kiến tạo trong văn học qua những tác phẩm chuyển thể tiêu biểu. Qua đó, tác giả cung cấp một cái nhìn khá đầy đủ của liên văn bản trong phim chuyển thể từ tác phẩm văn học. Luận văn thạc sĩ Phim truyện chuyển thể từ tác phẩm của nhà văn Nguyễn Nhật Ánh, thành công và hạn chế của Lê Anh Tuấn (2016) đã phân tích mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh. Từ đó, đƣa ra những thành công và hạn chế của phim truyện đƣợc chuyển thể từ tác phẩm của nhà văn Nguyễn Nhật Ánh dựa trên tiêu chí về tính sáng tạo của tác phẩm điện ảnh và giữ đƣợc tinh hoa của tác phẩm văn học. Công trình nghiên cứu Chân trời của hình ảnh Từ văn chương đến điện ảnh qua trường hợp Kurosawa Akir của Đào Lê Na (2017) đã cho độc giả một cái nhìn mới mẻ về cải biên. Trƣớc đây, mọi ngƣời vẫn thƣờng dùng khái niệm chuyển thể, phóng tác, phỏng theo và cho rằng khi chuyển thể tác phẩm văn học sáng tác phẩm điện ảnh thì nó vẫn ảnh hƣởng nhiều đến tác phẩm gốc. Nhƣng với tác giả Đào Lê Na lại cho rằng: tác phẩm điện ảnh phải có đời sống mới, cải biên, sáng tạo theo dụng ý của đạo diễn và xã hội đƣơng thời. Vì vậy, tác phẩm điện ảnh có một cuộc sống mới hoàn toàn. Bên cạnh đó, tác giả soi chiếu cụ thể vào loại hình nghệ thuật điện ảnh, góc nhìn mới về mối liên hệ văn hoc và điện ảnh. Từ những lý thuyết đó tác giả soi chiếu vào trƣờng hợp của Kurôsawa Akira một nhà làm phim ngƣời Nhật. Ông đƣợc coi là một trong những nhà làm phim 6 quan trọng nhất và có ảnh hƣởng trong lịch sử điện ảnh. Đây là một công trình có sự đầu tƣ bài bản và am hiểu kĩ lƣỡng về loại hình nghệ thuật thứ 7 cũng nhƣ có cái nhìn mới mẻ từ phƣơng diện liên văn bản, văn học, luận giải,… tƣơng quan với điện ảnh. Bên cạnh những công trình khoa học mà ngƣời viết tìm hiểu và đề cập trên thì ngƣời viết cũng đã tiếp cận thêm rất nhiều bài báo, chuyên luận về vấn đề chuyển thể từ tác phẩm văn học sang điện ảnh, mối liên hệ của hai ngành nghệ thuật này: Trong bài viết Xem, cảm nhận và ngẫm về Cánh đồng bất tận của Thu Hiền (2010), tác giả dành nhiều lời khen ngợi cho phim điện ảnh Cánh đồng bất tận. Theo tác giả, bộ phim đã dựng đƣợc một khung cảnh sông nƣớc miền Tây quá sinh động và quá đẹp với những nét đặc trƣng của sông nƣớc miền. Ngoài ra, tác giả còn đánh giá kết cấu phim chặt chẽ, nút thắt mở hợp lý, các nhà làm phim đã rất tôn trọng những nét hay nét đẹp của tác phẩm thổi hồn cho tác phẩm điện ảnh, diễn xuất của các diễn viên đáng ngạc nhiên. Tác giả kết luận, đây là tác phẩm điện ảnh đẹp từ nội dung đến hình ảnh, rất đáng xem và đáng trân trọng. Một bộ phim của ngƣời Việt Nam, chuyển thể từ tác phẩm của ngƣời Việt Nam mang đậm nét Việt Nam khiến chúng ta có thể tự hào về con ngƣời Việt Nam. Bài viết Cảm nhận Cánh đồng bất tận của Trần Luân Kim (2010) đƣa ra những cảm nhận về bộ phim, bộ phim đã gây đƣợc chú ý dƣ luận với rất nhiều ý kiến khen cũng nhiều và chê cũng không ít. Bên cạnh đó, tác giả cũng cho rằng nguyên tác đƣợc chuyển thể gần nhƣ trọn vẹn, từ cốt truyện, nhân vật, từ mâu thuẫn trung tâm đến hình tƣợng tác phẩm. Tuy nhiên, điểm khác biệt giữa truyện và phim là tần suất thể hiện mâu thuẫn trên phim gây cấn và dồn dập hơn, so với truyện ngắn. Từ đó, tác giả mổ xẻ những thành công, hạn chế của diễn viên khi hóa thân vào nhân vật và những hạn chế về góc quay bối cảnh. Bài viết Văn học - điện ảnh: Hiệu ứng cộng sinh của Tiểu Quyên (2010) chỉ ra mối quan hệ văn học và những áp lực của nhà làm phim trƣớc áp lực từ phía khán giả khi chuyển thể một bộ phim từ tác phẩm văn học nổi tiếng. Bài viết Tiếc nuối từ phim Cánh đồng bất tận của Anh Thƣ (2010) đƣa ra quan điểm của mình 7 đó là không nên so sánh giữa truyện và phim vì nó là hai món riêng biệt, hai sản phẩm độc lập. Thế nhƣng, phim đƣợc dựng từ truyện mà truyện thì đã gây ấn tƣợng quá sâu trong lòng những ai đã đọc qua. Phim dựng theo ý tƣởng của truyện và lại mang cùng tên nên khi xem phim, nên khán giả không thể không nhớ tới truyện. Từ đó, tác giả phân tích những mặt hạn chế mà phim không chuyển thể hết cái “hồn” của truyện nhƣ: xây dựng hình tƣợng nhân vật, xây dựng bối cảnh cho đến bỏ qua những chi tiết đắt giá của truyện. Tác giả cũng đặt ra câu hỏi: có cần kết thúc lạc quan hay không? Bài viết Xem Cánh đồng bất tận: Cái “khó” của đoạn kết phim? của tác giả Kim Ửng (2010) đã bàn luận rằng ƣu thế của ngôn ngữ điện ảnh sẽ đa nghĩa hơn khi chọn cách thể hiện hình ảnh, không gian, thời gian nghệ thuật. Chính vì vậy, đoạn kết phim quá nhanh, không đúng với tâm lý của một cô bé vừa rời khỏi tuổi vị thành niên. Tác giả nhấn mạnh nhà làm phim cần mạnh dạn phát huy ƣu thế của ngôn ngữ điện ảnh và suy nghĩ về tình ngƣời mang tính cộng đồng, hơn là lờ đi cái ác. Phải chăng đó cũng là cái “khó” của một đoạn kết phim? Bài viết Vấn đề cải biên từ các tác phẩm văn học Việt Nam sang điện ảnh của tác giả Hoàng Anh (2011) cho rằng sự cải biên có thể khiến cho tác phẩm điện ảnh mang tầm nghĩa sâu hơn tác phẩm văn học nguyên gốc. Tác giả dẫn chứng qua những bộ phim chuyển thể tiêu biểu. Bài viết Những tác phẩm văn học Việt chuyển thể phim gây chú ý của tác giả Lam Thu (2015) đề cập về nội dung của những tác phẩm chuyển thể và đánh giá những thành công mà các bộ phim chuyển thể đạt đƣợc. Bài viết Tác phẩm văn học - Kho vàng của điện ảnh Việt của tác giả Hoài Hƣơng (2016), đƣa ra ý kiến về tác phẩm văn học là kho vàng của điện ảnh Việt và tác giả đƣa ra những dẫn chứng về các bộ phim nổi tiếng đã đƣợc chuyển thể. Tuy nhiên, tác giả cũng khẳng định, không phải bộ phim nào chuyển thể cũng thành công. Bài viết Tác phẩm điện ảnh chuyển thể từ văn học: Cần sự cộng hưởng của tác giả Mai Hoàng Hoàng (2017), có ý kiến muốn chuyển thể thành công, tâm hồn của khán giả rung lên thổn thức khi sự cộng hƣởng giữa văn học và điện ảnh. Đồng thời, sự thành công còn phụ thuộc vào tài năng và tâm huyết của 8 những ngƣời làm nghệ thuật thứ bảy. Bài viết Làm phim chuyển thể: Tưởng dễ hóa khó của tác giả Minh Khuê (2017) cho rằng: Tuy nỗ lực nhƣng nhiều ngƣời trong giới nhận định phim chuyển thể Việt chƣa thành công trong việc mang hơi thở cuộc sống hôm nay vào tác phẩm. Chuyển thể vẫn còn nặng tính an toàn, bám sát tác phẩm gốc, chƣa dám bứt phá, sáng tạo. Bài viết “Chuyển thể” hay “cải biên” của tác giả Mai Quỳnh Nga (2017) đặt ra vấn đề về thuật ngữ “chuyển thể” vốn đƣợc sử dụng phổ biến giờ đây bị cho là làm sai lệch bản chất và vị thế của tác phẩm sinh sau đẻ muộn đúng hay sai? Bài viết Hướng đi chung của văn học, điện ảnh của tác giả Tƣờng Vi (2017), cho rằng: sau thành công của một số tác phẩm chuyển thể vừa qua, cả điện ảnh lẫn văn học Việt đang tìm đƣợc một hƣớng đi chung. Mỗi công trình nghiên cứu hay bài báo của các tác giả dù ở góc độ nào cũng là những tài liệu quý giá, cần thiết để ngƣời viết có cách nhìn tổng thể, trọn vẹn và sâu sát hơn về vấn đề chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Mối quan hệ giữa văn học và điện ảnh là một phạm trù phức tạp và rộng lớn. Việc chuyển thể tác phẩm văn học sang điện ảnh là công việc đòi hỏi trình độ chuyên môn cao, kiến thức hiểu biết rộng. Hơn nữa, ngƣời viết không có tham vọng tìm hiểu tất cả những vấn đề chuyển thể từ tác phẩm văn học sang điện ảnh. Vì vậy, trong khả năng của mình, ngƣời viết luận văn chỉ nghiên cứu nghệ thuật chuyển thể tác phẩm văn học sang tác phẩm điện ảnh từ phƣơng diện nhân vật và kết cấu là đối tƣợng nghiên cứu chính. Để làm rõ nội dung của hai đối tƣợng trên, ngƣời viết khảo sát qua trƣờng hợp: Chuyển thể truyện ngắn Cánh đồng bất tận của nhà văn Nguyễn Ngọc Tƣ sang bộ phim cùng tên của đạo diễn Nguyễn Phan Quang Bình. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Các phƣơng pháp nghiên cứu chính đƣợc sử dụng trong luận văn: Phƣơng pháp phân tích tổng hợp, phân tích những nghiên cứu về nhân vật và kết cấu. Từ đó, ngƣời viết tổng hợp và đƣa ra những ý kiến đánh giá riêng 9 nhằm làm rõ một cách hệ thống những tƣơng đồng và khác biệt của những tác phẩm văn học và phim chuyển thể trong quá trình thực hiện việc chuyển thể. Phƣơng pháp kết hợp liên ngành các khoa học lý thuyết và lịch sử (lịch sử văn học, lịch sử điện ảnh, lịch sử văn hóa …) nhằm tìm hiểu lịch sử mối quan hệ giữa hai ngành nghệ thuật văn học và điện ảnh khi chuyển thể từ văn học sang điện ảnh. Phƣơng pháp so sánh, đối chiếu: phân tích tác phẩm gốc và tác phẩm chuyển thể. Nhằm làm rõ những thế mạnh của hai loại hình nghệ thuật văn học và điện ảnh, tìm ra những nét tƣơng đồng và khác biệt. Từ đó, phân tích giá trị của những tác phẩm văn học và tác phẩm điện ảnh. Phƣơng pháp hệ thống, thống kê: nhằm giúp ngƣời nghiên cứu làm rõ một cách hệ thống những tƣơng đồng và khác biệt của tác phẩm văn học và phim chuyển thể trong quá trình thực hiện việc chuyển thể. 5. Đóng góp mới của luận văn Từ sự kế thừa những kết quả nghiên cứu trƣớc đây cùng kiến thức, vốn hiểu biết và kinh nghiệm của ngƣời viết về hai loại hình nghệ thuật văn học và điện ảnh, ngƣời viết đã đi sâu và tìm hiểu những khía cạnh cùng một số vấn đề mà chƣa đƣợc các nhà nghiên cứu đề cập và đi khai thác sâu. Từ đó, ngƣời viết tìm ra những đóng góp mới mẻ, sáng tạo có ý nghĩa cho mối quan hệ giữa văn học và phim chuyển thể. Luận văn có những đóng góp mới nhƣ sau: - Phân tích những tƣơng đồng gần gũi và khác biệt cơ bản giữa tác phẩm văn học và tác phẩm điện ảnh, làm sáng tỏ vấn đề cơ bản: những yếu tố, chi tiết nào của tác phẩm văn học có thể đi vào môi trƣờng điện ảnh, những yếu tố, chi tiết nào sẽ bị lƣợc bỏ hoặc phải biến đổi cho phù hợp với ngôn ngữ biểu đạt của điện ảnh trong quá trình chuyển thể. - Soi chiếu cụ thể, chi tiết vào phim Cánh đồng bất tận. Từ đó, ngƣời viết phát hiện những điểm sáng những yếu tố, chất liệu có sẵn của truyện ngắn Cánh đồng bất tận tạo nên thành công khi chuyển thể sang phim điện ảnh ở phƣơng diện nhân vật và kết cấu. 10 - Từ việc đi sâu nghiên cứu phƣơng diện nhân vật và kết cấu, ngƣời viết lý giải những yếu tố thành công của một tác phẩm chuyển thể và tác động “ngƣợc trở lại” của nó đối với tác phẩm văn học, giúp nhà văn hiện đại có góc nhìn khi xây dựng nhân vật, kết cấu. 6. Kết cấu luận văn Luận văn gồm ba phần chính: phần Mở đầu, phần Nội dung và phần Kết luận. Phần Nội dung gồm ba chƣơng nhƣ sau: Chƣơng 1. Những vấn đề chung Giới thuyết về những khái niệm và tóm tắt ngắn gọn tác giả, tác phẩm văn học và tác giả, tác phẩm điện ảnh Cánh đồng bất tận. Chƣơng 2. Nghệ thuật chuyển thể tác phẩm văn học sang điện ảnh nhìn từ nhân vật - trƣờng hợp phim Cánh đồng bất tận. Ngƣời viết đi vào nghiên cứu phƣơng diện tiếp thu, bổ sung và chuyển thể nhân vật trong phim điện ảnh Cánh đồng bất tận. Chƣơng 3. Nghệ thuật chuyển thể tác phẩm văn học sang điện ảnh nhìn từ kết cấu trong phim điện ảnh Cánh đồng bất tận. Ngƣời viết đi vào nghiên cứu phƣơng diện bổ sung và chuyển thể kết cấu trong phim điện ảnh Cánh đồng bất tận. Ngoài ra, còn có những phần phụ khác nhƣ lời cam đoan, lời cảm ơn, danh mục viết tắt, phần mục lục, phụ lục. 11 CHƢƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG Thế kỉ XIX đánh dấu một bƣớc ngoặt đối với “gia đình nghệ thuật” đó là sự ra đời của bộ môn nghệ thuật thứ 7, sự ra đời của khoa học kĩ thuật phát triển về hình ảnh và âm thanh. Điện ảnh xuất hiện khi những loại hình nghệ thuật khác nhƣ điêu khắc, hội họa, văn chƣơng, âm nhạc, múa, sân khấu đã rất phát triển và gặt hái đƣợc rất nhiều thành tựu. Vì vậy, điện ảnh có rất nhiều thuận lợi cơ hội vận dụng những thành tựu nghệ thuật sẵn có, đồng thời phát triển bắt nhịp với nhu cầu thƣởng thức món ăn nghệ thuật mới của đại chúng. Cho nên, điện ảnh phải tạo ra cho mình một bƣớc đi đột phá mới mẻ hiện đại, phong phú, đa dạng nhiều màu sắc. Hơn một thế kỉ trôi qua, rất nhiều tác phẩm điện ảnh ra đời và gây tiếng vang lớn cùng những thành công rực rỡ để lại những dấu ấn đặc sắc sâu đậm trong lòng khán giả. Bên cạnh đó, không thể không kể đến những tác phẩm văn học chuyển thể góp phần tạo nên những thành công cho nền điện ảnh. Điện ảnh Việt Nam cũng không nằm ngoại lệ, phim truyện nƣớc nhà đã gặt hái rất nhiều thành công với những bộ phim chuyển thể từ tác phẩm văn học nhƣ Vợ chồng A Phủ của nhà văn Tô Hoài, Chị Dậu của nhà văn Ngô Tất Tố, Mẹ vắng nhà của nhà văn Nguyễn Thi, Làng Vũ Đại ngày ấy chuyển thể từ ba tác phẩm văn học nổi tiếng của nhà văn Nam Cao với Chí Phèo, Lão Hạc và Giăng sáng. Nối tiếp đó là những bộ phim nổi tiếng nhƣ: truyện dài Một chuyện dài chép ở bệnh viện của nhà văn Anh Đức chuyển thể thành phim Chị Tư Hậu của đạo diễn Phạm Kì Nam, truyện ngắn Câu chuyện một bài ca của nhà văn Nguyễn Văn Thông chuyển thể thành phim Con chim vành khuyên của đạo diễn Trần Vũ, tiểu thuyết Bến không chồng đƣợc chuyển thể từ tiểu thuyết cùng tên của nhà văn Dƣơng Hƣớng, truyện ngắn Tướng về hưu của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp và phim cùng tên của đạo diễn Nguyễn Khắc Lợi. Đặc biệt, phim Thời xa vắng của đạo diễn Việt kiều Hồ Quang Minh chuyển thể từ tiểu thuyết của nhà văn Lê Lựu là một 12