Tài liệu Truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số miền

MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài . Miền núi phía Bắc là khu vực định cư lâu đời và đông đúc của nhiều dân tộc thiểu số. Cùng với dân tộc Việt, ngay từ những buổi đầu dựng nước, các dân tộc thiểu số đã tham gia tích cực vào việc xây dựng các truyền thống lịch sử, văn hóa lâu đời của đại gia đình các dân tộc Việt Nam. Trong quá trình tạo lập, phát triển cuộc sống, các dân tộc nơi đây đã sáng tạo ra nền văn hóa, văn học truyền thống có giá trị. Văn học dân gian các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc có những đóng góp quan trọng đối với văn học dân gian Việt Nam nói chung trong đó đặc biệt phải nói đến truyện kể dân gian - bộ phận đã sớm được sưu tầm và hiện còn lưu giữ một nguồn tác phẩm dày dặn. Truyện kể dân gian là sự phản chiếu chân thực cuộc sống lao động, chiến đấu và sáng tạo của quần chúng nhân dân thông qua những câu chuyện giàu sức tưởng tượng, giàu yếu tố kỳ ảo. Truyện kể dân gian là bộ phận bao gồm nhiều thể loại hơn cả trong các loại hình văn học dân gian. Đây cũng là bộ phận văn học có khả năng phản ánh chân thực, đa dạng nhiều lĩnh vực khác nhau của đời sống hiện thực, qua đó, phản ánh suy nghĩ, quan niệm và khát vọng của đồng bào các dân tộc. Truyện kể dân gian còn là bộ phận văn học dân gian gắn bó máu thịt với văn hóa dân gian, là nơi tích tụ nhiều tầng lớp lịch sử, văn hóa, bản sắc của các dân tộc thiểu số. Có thể khẳng định, cùng với đồng bào dân tộc ở những nhóm ngôn ngữ, vùng miền khác, các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc đã sáng tạo nên những sản phẩm văn hóa tinh thần đặc sắc, độc đáo phản ánh đời sống xã hội, quan niệm, tâm tư, tình cảm, khát vọng cộng đồng. Công tác sưu tầm, biên soạn về văn học dân gian các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc trong đó có truyện kể dân gian đã được nhiều tác giả quan tâm từ những năm 64 của thế kỷ XX. Từ đó đến nay, nhiều tuyển tập truyện cổ dân gian đã được xuất bản gắn với tên tuổi các nhà sưu tầm, biên soạn tiêu biểu như Lê Trung Vũ, Hoàng Quyết, Hoàng Thao, Triều Ân, Cầm Cường…và một số nhóm tác giả của các viện nghiên cứu như Viện Văn học, Viện nghiên cứu văn hóa dân gian. Tuy vậy, thực tế cũng cho thấy những thành tựu nghiên cứu về bộ phận văn học dân gian đặc sắc này còn khiêm tốn, ít ỏi hơn rất nhiều so với sự tồn tại phong phú của chúng. Nhất là việc xem xét khám phá các thể loại truyện kể trong mối quan hệ qua lại với 1 nhau, trong mối quan hệ với đời sống tín ngưỡng, với lịch sử dân tộc và bản sắc văn hóa tộc người vẫn còn bỏ ngỏ. Đây là khoảng đất trống gợi mở cho những người nghiên cứu muốn tiếp tục góp sức nghiên cứu, tìm ra vẻ đẹp và giá trị trong những câu chuyện lung linh nhiều sắc màu. Bản thân những người nghiên cứu chúng tôi hiện đang sinh sống và làm việc tại khu vực miền núi phía Bắc, có cơ hội được tiếp xúc và tiếp nhận một số giá trị văn hóa của các dân tộc thiểu số, do đó, chúng tôi có những điều kiện thuận lợi nhất định khi nghiên cứu vấn đề này. Đồng thời, chúng tôi cũng nhận thấy ý nghĩa sâu sắc của công việc mà chúng tôi đã và đang tiến hành. Chúng tôi có điều kiện hiểu sâu hơn về một bộ phận văn học dân gian các dân tộc thiểu số, có cơ sở chỉ ra và lý giải một số nét đặc sắc trong truyện kể dân gian các dân tộc nơi đây, từ đó, góp phần giữ gìn và phát huy vốn văn hóa, văn học quý báu vốn còn ẩn sâu chưa được biết đến. 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu - Khảo sát, thống kê, phân tích các thể loại, nhóm truyện, type truyện thuộc bộ phận truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số ở miền núi phía Bắc nhằm dựng lại diện mạo của bộ phận đặc sắc này. - Chỉ ra mối liên hệ giữa các thể loại truyện kể và một số nét đặc trưng trong truyện kể của các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc. - Tìm hiểu sâu và hệ thống hóa về mối quan hệ giữa đời sống tín ngưỡng dân gian, thế giới quan, nhân sinh quan và bản sắc văn hóa với quá trình sáng tạo, phản ánh và lưu truyền truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Trên cơ sở tìm hiểu khái quát về khu vực miền núi phía Bắc và các dân tộc thiểu số cộng cư ở khu vực này, một số vấn đề lý thuyết như lý thuyết thể loại, một số khái niệm công cụ như khái niệm truyện kể dân gian, type và motif, luận án tiến hành khảo sát, phân tích ba thể loại truyện kể dân gian tiêu biểu của các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc: thần thoại, truyền thuyết, truyện cổ tích qua các nhóm truyện, type truyện và hệ thống motif. 2 - So sánh và chỉ ra những tương đồng, khác biệt trong mỗi thể loại giữa các dân tộc trong khu vực, sự tương đồng và khác biệt giữa truyện kể khu vực này với dân tộc Việt và một số dân tộc thiểu số ở khu vực khác. - Phân tích mối quan hệ giữa các thể loại truyện kể với đời sống tín ngưỡng, nghi lễ, giữa các thể loại truyện kể với nhau, chỉ ra nét đặc trưng trong truyện kể của các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc. 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu chính của luận án là tập hợp truyện kể được khảo sát chủ yếu trên những tổng tập, tuyển tập, hợp tuyển truyện kể, truyện cổ của các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc, cập nhật những tập truyện được sưu tầm và xuất bản gần đây. Ngoài ra, chúng tôi sẽ sử dụng thêm nguồn tư liệu điền dã chưa được xuất bản của một số tác giả và nhóm tác giả công bố trong một số luận văn, luận án. - Chúng tôi cũng hướng tới tìm hiểu một số hình thức sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng, phong tục trong đời sống có liên quan đến truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Luận án khảo sát, nghiên cứu ba thể loại tiêu biểu của truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc là thần thoại, truyền thuyết, truyện cổ tích. Chúng tôi xác định giới hạn miền núi phía Bắc bao gồm hai tiểu vùng miền núi Đông Bắc và miền núi Tây Bắc (không tính một số tỉnh trung du và đồng bằng Bắc Bộ), đồng thời phân định với khu vực miền Trung và Nam Bộ. 4. Phương pháp nghiên cứu Luận án sử dụng kết hợp các phương pháp sau: + Phương pháp thống kê, phân loại: Phương pháp này được sử dụng trong quá trình khảo sát, thống kê, phân loại các thể loại, nhóm truyện, type truyện dân gian các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc để có những số liệu, tỉ lệ làm cơ sở triển khai các nội dung của luận án. 3 + Phương pháp phân tích, tổng hợp: Phương pháp này được sử dụng trong việc phân tích nội dung phản ánh, hình thức biểu hiện, các motif tiêu biểu của các nhóm truyện, type truyện dân gian các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc. + Phương pháp so sánh – loại hình: Chúng tôi sử dụng phương pháp này để tiến hành so sánh một số nhóm truyện, type truyện, motif của các dân tộc khu vực này với truyện kể dân tộc Việt và một số dân tộc thiểu số ở khu vực khác, qua đó, phát hiện ra những tương đồng cũng như những khác biệt giữa các dân tộc. + Phương pháp nghiên cứu liên ngành: Chúng tôi kết hợp phương pháp nghiên cứu của các ngành dân tộc học, sử học, văn hóa học...để có những lý giải, khám phá mới về các nhóm truyện, type truyện, motif đặc thù của các dân tộc, cũng là thấy được giá trị ẩn sâu bên trong của kho tàng truyện kể các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc. 5. Đóng góp mới của luận án Qua quá trình tập hợp, khảo sát, nghiên cứu nguồn tư liệu phong phú, luận án sẽ có những đóng góp sau: . .- Là công trình khảo sát một cách hệ thống diện mạo truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số ở miền núi phía Bắc Việt Nam theo thể loại, type truyện và hệ thống motif. - Chỉ ra một số đặc điểm cơ bản của truyện kể dân gian khu vực miền núi phía Bắc trong cái nhìn đối sánh với truyện kể của các dân tộc khác ở các vùng miền khác. ....- Chỉ ra mối quan hệ giữa truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc với đời sống tín ngưỡng và bản sắc văn hóa của các dân tộc. 6. Bố cục của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Thư mục tham khảo, Phụ lục, Nội dung chính của luận án được chia làm bốn chương: Chương 1: Tổng quan về khu vực miền núi phía Bắc và việc nghiên cứu truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số Chương 2: Thần thoại và truyền thuyết các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc 4 Chương 3: Truyện cổ tích các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc Chương 4: Mối quan hệ và nét đặc trưng của truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc 5 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ KHU VỰC MIỀN NÚI PHÍA BẮC VÀ VIỆC NGHIÊN CỨU TRUYỆN KỂ DÂN GIAN CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ Truyện kể dân gian nói chung là sản phẩm văn hóa tinh thần sớm được hình thành từ trong đời sống lao động và sinh hoạt của các dân tộc. Truyện kể dân gian được lưu truyền từ đời này sang đời khác, từ vùng này sang vùng khác tạo nên sức sống lâu dài, bền bỉ. Các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc là một bộ phận cư dân trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam, vì thế điều kiện sinh sống tự nhiên, đời sống văn hóa, tín ngưỡng, phong tục có những tương đồng và không ít khác biệt so với các dân tộc thiểu số ở khu vực khác. Chính những yếu tố này có tác động quan trọng và góp phần tạo nên bản sắc cũng như sức sống, sức lưu truyện của truyện kể dân gian nói riêng, văn học dân gian nói chung. Do đó, trước khi đi vào nghiên cứu cụ thể kho truyện kể phong phú của đồng bào các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc, chúng tôi thấy cần thiết phải trình bày khái lược những nội dung có ý nghĩa cơ sở, nền tảng liên quan như không gian địa - văn hóa khu vực miền núi phía Bắc trong đó các dân tộc thiểu số là chủ nhân trung tâm, khái quát về văn học dân gian, diện mạo và tư liệu truyện kể dân gian các dân tộc nơi đây cùng với khái niệm và phương pháp nghiên cứu truyện kể theo type và motif. 1.1. Điều kiện tự nhiên, đặc điểm xã hội khu vực miền núi phía Bắc 1.1.1. Điều kiện tự nhiên Theo các nhà địa lý tự nhiên, địa lý kinh tế, miền núi phía Bắc là khu vực có địa hình chủ yếu là đồi núi cao, hiểm trở, được phân chia một cách tự nhiên thành hai vùng Đông Bắc và Tây Bắc. Đông Bắc là vùng có nhiều núi cao, cao nguyên xen với những thung lũng- cánh đồng lòng chảo, những dòng sông dài và nhiều danh lam thắng cảnh. Đông Bắc nổi tiếng với những ngọn núi cao như Tây Côn Lĩnh, Ngân Sơn, Mẫu Sơn…với những cao nguyên nằm ở biên giới Việt - Trung như cao nguyên Bắc Hà, Quản Bạ, Đồng Văn…Bên cạnh đó, vùng Đông Bắc còn chứa cả những thung lũng với những cánh đồng bằng phẳng như Nước Hai, Lộc Bình, Phủ Thông… và khá nhiều con sông lớn nhỏ như sông Lô, sông Chảy, sông Bằng Giang, sông Kỳ Cùng…Khí hậu Đông Bắc cơ bản thuộc về vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa. Nhiệt độ 6 trung bình trong năm là từ 20-22 độ C. Đáng chú ý là nhiệt độ giữa ban ngày và ban đêm chênh lệch nhau khá nhiều. Cá biệt có những nơi vào mùa đông nhiệt độ hạ thấp tạo ra những dải tuyết trắng phủ đầy trên các đỉnh núi. Có thể thấy, về mặt địa lý tự nhiên, Đông Bắc là vùng có đủ các yếu tố mang tính đại diện cho cả nước. Ở đây, có núi cao, có sông dài, có vùng thấp vùng cao, có thung lũng, có cánh đồng, có biển, có biên giới quốc gia. Đó cũng là vùng chuyển tiếp từ đồng bằng châu thổ sông Hồng lên vùng biên giới Đông Bắc. Môi trường tự nhiên cơ bản là điều kiện thuận lợi và có nhiều ưu đãi cho quá trình xây dựng và phát triển đời sống của cư dân vùng Đông Bắc nói chung trong đó có các tộc người dân tộc thiểu số. Cùng với Đông Bắc, Tây Bắc là vùng có điều kiện tự nhiên đặc biệt. Khu vực này nổi tiếng với các cánh đồng rộng lớn màu mỡ là: nhất Thanh (Mường ThanhĐiện Biên), nhì Lò (Mường Lò- Văn Chấn- Yên Bái), tam Thanh (Mường ThanhThan Uyên- Lai Châu) và tứ Tấc (Mường Tấc- Phù Yên- Sơn La). Ngoài ra, địa bàn sinh tụ của các nhóm Mường còn nổi danh với bốn mường: nhất Bi (Mường Bi- Tân Lạc), nhì Vang (Lạc Sơn), tam Thàng (Kỳ Sơn) và tứ Động (Chiềng Động- Kim Bôi) thuộc tỉnh Hòa Bình. Tây Bắc cũng là khu vực có những ngọn núi cao vào loại nhất nhì Việt Nam như đỉnh Phanxipăng, dãy Hoàng Liên Sơn…Khí hậu nơi đây là khí hậu nhiệt đới gió mùa vùng núi điển hình. Mùa đông lạnh, có sương muối, ít mưa, mùa hè nóng, nhiều mưa. So với vùng Đông Bắc, nhiệt độ mùa khô ở đây cao hơn từ 1-2 độ C. Như vậy, Tây Bắc cũng là vùng địa lý điển hình và độc đáo với núi non hiểm trở, trùng điệp, nhiều dòng sông lớn, nhiều cao nguyên và những cánh đồng. Đây cũng là vùng có đường biên giới với hai nước bạn Lào và Trung Hoa, đặc biệt, nơi đây có các nhà máy thủy điện lớn cung cấp năng lượng cho cả nước. Điều kiện tự nhiên vừa có phần hùng vĩ, thơ mộng vừa có phần khắc nghiệt, hiểm trở ấy đã chi phối đến đời sống xã hội, văn hóa và văn học dân gian các dân tộc thiểu số trên nhiều phương diện. Những núi, những sông, những cánh đồng rộng dài bát ngát đã ghi dấu ấn trong nhiều truyện kể dân gian các dân tộc. Các loài động thực vật phong phú đa dạng đã được đồng bào các dân tộc thể hiện sinh động trong các truyện thần thoại và cổ tích. Đặc trưng khí hậu rét vào mùa đông, mưa nhiều vào mùa hè và ấn tượng về những đại nạn trong tự nhiên như hạn hán, lũ lụt chính là cơ 7 sở cho sự hình dung và miêu tả về những chàng người khỏe, những nhân vật khổng lồ ngăn nước, đắp mương trong truyện kể. 1.1.2. Đặc điểm xã hội Miền núi phía Bắc là nơi trú cư lâu đời của rất nhiều dân tộc thiểu số như Tày, Nùng, Thái, Mường, Hmông, Dao, Giáy, Cao Lan, Sán Dìu, Hà Nhì, Lô Lô, Khơ Mú, Xinh Mun, Pu Péo… thuộc nhiều nhóm ngôn ngữ khác nhau như: Việt- Mường, Tày- Thái, Hmông- Dao, Tạng- Miến, Môn- Khơme. Theo số liệu tổng điều tra dân số năm 2009, các dân tộc thiểu số chiếm khoảng 62% tổng dân số của cả khu vực miền núi phía Bắc. Xét về mặt hành chính, miền núi phía Bắc bao gồm 15 tỉnh Hà Giang, Cao Bằng, Lào Cai, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Tuyên Quang, Yên Bái, Thái Nguyên, Phú Thọ, Bắc Giang, Quảng Ninh, Lai Châu, Điện Biên, Sơn La, Hòa Bình. Tuy nhiên, sự phân bố cư dân các dân tộc thiểu số ở các tỉnh này có sự chênh lệch rõ rệt. Ví dụ ở tỉnh Cao Bằng, đồng bào dân tộc thiểu số chiếm tới 95% nhưng ở Quảng Ninh đồng bào thiểu số chỉ chiếm khoảng 11% số dân. Những địa phương có dân tộc thiểu số cư trú đông tập trung ở Cao Bằng, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Hà Giang, Tuyên Quang, Lai Châu, Điện Biên, Sơn La, Hòa Bình, Lào Cai, Yên Bái, Thái Nguyên. Vì lẽ đó, trong luận án, chúng tôi tập trung khảo sát nghiên cứu truyện kể các dân tộc thiểu số cư trú ở các tỉnh đã kể trên. Trong các dân tộc thiểu số khu vực miền núi phía Bắc có những nhóm dân tộc di cư, du nhập và liên hệ rất mật thiết với một số dân tộc miền Nam Trung Quốc và một số dân tộc Đông Nam Á. Tiêu biểu là các dân tộc Hmông, Dao có nguồn gốc phương Bắc, di cư vào nước ta ở những thời kỳ lịch sử khác nhau như dân tộc Dao là từ thế kỷ XIII, dân tộc Hmông là từ thế kỷ XIII đến thế kỷ XIX. Đặc điểm lịch sử xã hội này tạo ra sự ảnh hưởng qua lại giữa các dân tộc miền núi phía Bắc Việt Nam và một số dân tộc phía Nam Trung Quốc, điều đó được thể hiện khá rõ nét trong một số thể loại, type truyện dân gian mà chúng tôi sẽ chỉ ra và phân tích ở những chương sau. Đối với các dân tộc thiểu số, bản làng, mường là đơn vị cư trú quan trọng. Các nóc nhà quần tụ với nhau, gắn bó và quan hệ chặt chẽ tạo thành bản. Các bản làng cùng cư trú trong một thung lũng trở thành mường. Các dân tộc cư trú ở vùng thấp có thể xây dựng bản làng ở chân núi, thung lũng còn các dân tộc vùng cao chọn sườn đồi hay sườn núi để tạo lập. Người Thái thường lập bản ở ngay giữa các cánh đồng 8 nên bản của họ là những cụm dân cư khá đông đúc, có khi có tới hàng trăm nóc nhà. Người Mường lại thường dựng bản thành từng cụm ven chân núi nên quy mô không lớn như bản người Thái. Các dân tộc ở vùng Đông Bắc như Tày, Nùng, Hmông, Dao thì hay chọn sườn đồi, sườn núi làm nơi dựng bản. Dù ở những vị trí khác nhau thì đồng bào các dân tộc đều thống nhất tiêu chuẩn dựng bản mường đó là gần nguồn nước để tiện cho lao động sản xuất và sinh hoạt. Riêng dân tộc Mường còn dựng bản nơi có gốc cây si hoặc cây đa. Nước có ý nghĩa quan trọng đối với đời sống, đặc biệt với các cư dân vùng thấp. Người Tày, Nùng, Thái có hoạt động sản xuất cơ bản là làm ruộng ở những thung lũng lúa nước với hệ thống thủy lợi theo kiểu mương, phai, lái, lịn và các loại cọn, guồng…Và có lẽ vì thế, nước cùng với những yếu tố có liên quan đã trở thành một trong những biểu tượng tiêu biểu thường xuyên xuất hiện trong truyện kể dân gian các dân tộc. Mỗi bản đều có địa giới rõ ràng, địa giới hoặc là một con đường, dòng suối hoặc là một gốc cây cổ thụ, một cái đèo, một con dốc… Mỗi bản có nguồn tài nguyên riêng mà chỉ các thành viên trong bản được quyền sử dụng. Mỗi bản thường có nhiều dân tộc cùng sinh sống, lao động và có quan hệ đoàn kết, giúp đỡ lẫn nhau. Người cùng một bản thường tổ chức các hoạt động văn hóa cộng đồng ở nơi sinh hoạt chung như miếu, đình làng… Về tổ chức quản lý xã hội, các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc chủ yếu thực hiện theo thiết chế tự quản, mỗi bản, mường đều có một người đứng đầu được gọi là trưởng bản. Một số dân tộc thiểu số tiêu biểu như Thái, Tày, Mường do ảnh hưởng rõ rệt của chế độ phong kiến, do xã hội đã phát triển hơn và đạt đến trình độ tiền giai cấp, tiền nhà nước do vậy, thiết chế xã hội đã hình thành bộ máy bao gồm lý trưởng, chánh tổng, quan châu…một số dân tộc khác thực hiện thiết chế theo chế độ quằng, thổ ty, phìa tạo, lang đạo. Chính vì thế, trong truyện kể dân gian các dân tộc này, chúng ta thấy xuất hiện phổ biến hình ảnh thực của giai cấp thống trị với tên gọi, đặc điểm tính cách xác định cụ thể. Hầu hết gia đình các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc đều thuộc loại gia đình nhỏ phụ hệ bao gồm hai hình thức gia đình hạt nhân và gia đình hạt nhân mở rộng, trong đó, người chồng, người cha làm chủ gia đình. Người chủ gia đình có vai trò quyết định trong tổ chức sản xuất và điều hòa các mối quan hệ giữa con người với con người trong gia đình cũng như ngoài xã hội. Trong gia đình, nề nếp phân công 9 lao động theo lứa tuổi và giới tính đã hình thành từ lâu đời. Người đàn ông trưởng thành thường gánh vác những công việc nặng nhọc như cày, bừa, phát rẫy, săn bắn, đánh bắt, dựng nhà cửa…Phụ nữ tham gia những công việc sản xuất ít nặng nhọc hơn như gieo cấy, chăm sóc lúa và hoa màu, đặc biệt là đảm nhận công việc trong gia đình như dệt may, khâu vá nấu nướng và chăm sóc con cái. Đặc điểm xã hội này đã để lại những dấu ấn nhất định trong nhiều truyện kể. 1.2. Đời sống văn hóa các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc Miền núi phía Bắc là khu vực định cư của rất nhiều dân tộc thiểu số, ngoài một số tộc người bản địa còn có nhiều nhóm tộc người từ các khu vực, quốc gia khác di cư đến và định cư sinh sống tại đây. Do đó, đời sống văn hóa các dân tộc thiểu số cư trú tại khu vực này vừa là sự tổng hợp một cách tự nhiên bởi mối giao lưu, ảnh hưởng, tiếp biến các sắc thái văn hóa tộc người vừa là sự hiện hữu một số nét văn hóa riêng của mỗi tộc người ấy. Trong luận án này, chúng tôi chủ yếu khái quát những nét văn hóa mang tính chất tổng hợp, là điểm gặp gỡ, thống nhất giữa các dân tộc coi đó như một phần điểm tựa để khám phá giá trị của bộ phận truyện kể phong phú ấy. Bên cạnh đó, ở một số luận điểm chúng tôi cũng xem xét đến bản sắc văn hóa mỗi tộc người có ảnh hưởng và tạo ra những type, motif truyện độc đáo của từng dân tộc. Tìm hiểu một số biểu hiện cụ thể trong đời sống văn hóa các dân tộc cũng có nghĩa là chúng tôi muốn hướng tới việc khai thác và lý giải các thể loại truyện kể dân gian từ góc độ văn hóa tộc người, văn hóa vùng lãnh thổ và trong mối liên hệ văn hóa liên quốc gia ở một vài trường hợp cụ thể. Với tinh thần đó, dưới đây chúng tôi xin trình bày khái quát một số vấn đề cơ bản về đời sống văn hóa của các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc. Cộng cư trong khung cảnh thiên nhiên vừa bí ẩn, khắc nghiệt vừa hùng vĩ, nên thơ, người dân các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc đã tạo dựng và lưu giữ được những nét văn hóa đặc trưng thời cổ đại- văn hóa Nam Á. Đó là bức tranh văn hóa phản ánh một nền sản xuất nông nghiệp miền núi vùng nhiệt đới gió mùa. Bức tranh văn hóa ấy được biểu hiện ra thành các nét vẽ muôn màu muôn vẻ trong tất cả các phương diện văn hóa vật chất và tinh thần. Sống ở miền núi, giữa môi trường tự nhiên nhiều loại gỗ, tre, nứa lá, người miền núi phía Bắc đã biết sử dụng các nguyên liệu tự nhiên có sẵn để làm nhà ở. Cư 10 dân thiểu số vùng thấp miền núi phía Bắc thường làm nhà sàn. Những dân tộc sinh sống ở vùng cao hơn như Hmông, Dao có thể kết hợp nhà sàn với nhà đất, nhà gỗ. Nét chung trong tập quán làm nhà và sử dụng nhà ở của các dân tộc là sự phân chia nhà thành các tầng, các gian với chức năng được phân định rõ ràng. Nhà gồm ba tầng: tầng dưới cùng là gầm sàn- nơi dành để công cụ sản xuất, gia súc, gia cầm; tầng trên là nơi con người ở và các đồ dùng hàng ngày của con người và tầng gác là nơi chứa lương thực và cất giữ các đồ đạc bảo quản lâu ngày. Nhà cũng gồm ba gian: gian giữa là nơi đặt bàn thờ tổ tiên, là nơi tiếp khách cũng là không gian sinh hoạt chung của gia đình, một gian làm bếp và buồng ngủ cho phụ nữ, gian còn lại dành chon nam giới. Về trang phục, các dân tộc thiểu số trước đây đều tự túc hoàn toàn từ khâu trồng bông, trồng lanh, dệt vải đến công đoạn cắt, khâu thành quần áo. Trang phục của các dân tộc miền núi cầu kỳ và tinh tế bao gồm mũ (khăn đội đầu), áo, quần (váy), thắt lưng, tạp dề, xà cạp, guốc hoặc dép. Các dân tộc thiểu số vùng thấp Đông Bắc như Tày, Nùng ưa dùng sắc màu chàm xanh để nhuộm quần áo. Đó là vẻ đẹp thâm trầm không gây cảm giác choáng ngợp nhưng lại mang nét độc đáo và duyên dáng. Trong khi đó, các dân tộc Hmông, Dao ở vùng cao thường gây cảm giác và ấn tượng mạnh mẽ bởi vẻ đẹp rực rỡ của những tấm váy xòe nhiều màu sắc. Người Thái hấp dẫn bởi áo cánh, váy cuốn bó sát thân với hai sắc màu trắng và thâm (đen) làm chủ đạo, cùng khăn piêu nền nã, tinh tế và dải thắt lưng xanh duyên dáng. Trang phục của nữ giới thường phức tạp, đa dạng và nhiều màu sắc hơn trang phục nam giới. Thêm vào đó, đồng bào các dân tộc thiểu số thường sử dụng kết hợp trang phục với các loại trang sức để tăng sức hấp dẫn. Đó là các loại hoa tai, vòng tay, vòng cổ, bộ xà tích…Các loại trang sức này thường được làm từ bạc và được trạm khắc với nhiều hoa văn đẹp mắt. Ngoài chức năng làm đồ trang điểm cho thêm duyên dáng, một số loại trang sức còn được coi như bùa hộ mệnh, đồ chữa bệnh…Có thể nói, trang phục các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc vừa đậm đà tính truyền thống, bản sắc dân tộc vừa có yếu tố hiện đại tạo ra những ấn tượng riêng góp phần hoàn thiện bức tranh văn hóa đặc sắc. Nói đến văn hóa đồng bào các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc không thể không nói đến đời sống tín ngưỡng, nghi lễ bởi đó là nhu cầu tất yếu trong cuộc sống 11 của tất cả các dân tộc. Đặc biệt, các cư dân vùng cao miền núi phía Bắc, sống gắn bó thường xuyên với môi trường tự nhiên còn nhiều bí ẩn, nguy hiểm nên mặc nhiên ở họ xuất hiện niềm tin vào số phận, vào lực lượng siêu nhiên và đó chính là cơ sở của niềm tin tín ngưỡng, tôn giáo. Tín ngưỡng các dân tộc thiểu số vùng Đông Bắc trước hết là tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, sau là tín ngưỡng đa thần giáo, tín ngưỡng vật tổ dựa trên niềm tin “vạn vật hữu linh” và một số phương diện chịu ảnh hưởng của Phật giáo, Đạo giáo và Nho giáo. Trong gia đình, cư dân các dân tộc đều lập bàn thờ để thờ cúng tổ tiên, thờ Bà Mụ. Ngoài ra họ còn thờ Phật, Khổng, Đạo, có khi thờ tổ sư nghề thầy cúng, hoặc thờ vị thần được coi là thủy tổ của dân tộc mình. Một số dân tộc và dòng họ trong các dân tộc do ảnh hưởng của tín ngưỡng vật tổ mà có tục kiêng ăn thịt một số loài vật. Ví dụ, dân tộc Tày có nhiều dòng họ. Họ Bế kiêng ăn thịt chó vì họ cho rằng xưa kia tổ tiên dòng họ này đã được con chó chăm sóc và cho bú lúc gặp hoạn nạn. Họ Hồ không ăn thịt rùa hay họ Vương thì kiêng ăn thịt ếch. Đồng bào Thái ở nhiều vùng lại kiêng ăn thịt rắn vì họ coi đó là vật tổ của mình. Đồng bào Dao cũng kiêng ăn và giết chó vì trong tâm thức của họ, con chó thần Long khuyển chính là tổ tiên đã sinh ra các dòng họ Dao. Điều này để lại dấu ấn trong truyện kể dân gian của các dân tộc rất rõ từ những truyện thần thoại giải thích tục thờ thần, thờ vật tổ, truyền thuyết về vị tổ sư đến sự xuất hiện nhân vật thần, phật trong truyện cổ tích. Ví như trong quan niệm của các dân tộc Tày, Nùng, thần Nông là vị thần phụ trách việc nông trang, thần định ra thời vụ và giữ nước cho thời vụ. Thần có ý nghĩa rất quan trọng đối với đời sống sản xuất gắn liền với nông nghiệp của các cư dân. Hàng năm, các dân tộc đều tổ chức những nghi lễ trang trọng thờ cúng thần Nông để cầu mong mưa thuận gió hòa, bớt thiên tai đối với cuộc sống. Đồng bào các dân tộc cũng quan niệm vạn vật đều có hồn, có ma, có thần. Tất cả các loại hồn đều được chia làm hai loại: lành (thiện) và dữ (ác). Đây là quan niệm điển hình trong nhận thức nhân dân các dân tộc chi phối mạnh mẽ đến đời sống văn hóa và các sáng tác văn học dân gian. Đó là nguyên nhân, là cơ sở hình thành hàng loạt các miếu thờ thổ công, thổ địa, thổ thần, đình làng thờ Thần hoàng, là nguyên cớ để đồng bào các dân tộc tổ chức các lễ hội mang tính nghi lễ, cũng là cơ sở hình thành các thể loại sáng tác dân gian nghi lễ tiêu biểu. 12 Đối với các dân tộc thiểu số vùng Tây Bắc, tín ngưỡng, tôn giáo chủ yếu mới dừng lại ở các loại hình nguyên thủy. Đó là niềm tin về sự tồn tại của ba mường (dân tộc Thái), ba tầng- bốn thế giới (dân tộc Mường). Với người Mường, ba tầng đó là tầng trên cao (tầng trời), tầng giữa (tầng mặt đất) và tầng thấp (tầng dưới mặt đất). Bốn thế giới bao gồm thế giới Mường Trời (Phạ, Then hoặc Blơi, Klơi)- nơi ở của tổ tiên và các vị thần linh trông coi mọi vật trên trái đất, thế giới Mường Pưa- thế giới trần gian của người sống, thế giới Mường Pưa Tín (dưới mặt đất) và thế giới Mường Vua Khú (mường nước). Trong các mường đó, mường Trời là nơi trú ngụ của các vị thần có sức mạnh, uy quyền phi phàm nhất, có thể chia làm nhiều tầng, lớp khác nhau với các địa vị, chức năng khác nhau. Niềm tin ấy đã tạo nên trong truyện kể dân gian các dân tộc không khí huyền ảo với sự xuất hiện của không gian Mường Trời và nhân vật Vua Trời đầy uy quyền một cách rất phổ biến. Lễ hội cũng là một nét sinh hoạt văn hóa cộng đồng của đồng bào các dân tộc. Lễ hội được tổ chức khá thường xuyên và gắn liền với đời sống của nhân dân đặc biệt là đời sống sản xuất, phản ánh niềm tin và mơ ước về một cuộc sống tốt đẹp hơn. Lễ hội ở đây thường được tổ chức theo mùa và theo mục đích của lễ hội như Tết Nguyên Đán, lễ hội mùa xuân, lễ hội cầu mùa, lễ hội cầu an, lễ cầu tự. Ở mỗi dân tộc, các lễ hội này có thể được gọi theo những cách khác nhau như lồng tồng (lùng tùng), hội Hai (Tày), nào xồng, gầu tào (Hmông), dun pùn (Dao), sắc bùa, khuổng mùa (Mường), xên mường, xên bản (Thái) …Các lễ hội được tổ chức phổ biến vào mùa xuân, tháng Giêng, ngoài ra có thể vào một số dịp khác như mùa hè, thu. Sau những năm mùa màng thất bát, vào dịp xuân mới, người Tày ở Tràng Định (Lạng Sơn) và Thạch An (Cao Bằng) thường tổ chức Hội Hai để đón rước nàng Hai (nàng Trăng). Đồng bào quan niệm trên cung trăng có Mẹ Trăng và 12 cô gái đẹp chuyên lo lắng và bảo vệ mùa màng cho dân ở trần gian. Tổ chức hội Trăng là để đón Mẹ Trăng và các cô gái xuống tìm hiểu cõi người và đồng cảm với khát vọng của dân. Lễ “xên mường” của người Thái cũng là lễ hội mùa nông nghiệp được tổ chức đầu xuân để cúng bái trời đất, thần linh, các tổ tiên, dòng họ chúa, các ma quỉ…cầu mong một năm bản mường được tốt đẹp, yên ấm. Giống như dân tộc Kinh, đồng bào khu vực nơi đây cũng duy trì được một số lễ hội gắn với các nhân vật anh hùng lịch sử như lễ hội Dương Tự Minh ở Thái 13 Nguyên, lễ hội về anh hùng Nùng Trí Cao ở Cao Bằng, lễ hội nàng Han ở Sơn La… Tuy hệ thống lễ hội này không thật phong phú như ở người Việt nhưng chúng đã góp phần tạo ra môi trường lưu giữ các giá trị văn hóa, văn học truyền thống quý báu của các dân tộc. Lễ hội được coi như những “bảo tàng sống” phản ánh, bảo lưu và giữ gìn nhiều nét tín ngưỡng, phong tục, tập quán truyền thống của các tộc người. Trong lễ hội, đồng bào các dân tộc đặc biệt chú ý đến việc sử dụng các nhạc cụ nhằm làm phong phú hấp dẫn cho các hoạt động và hơn hết góp phần giúp cho các sáng tác văn học dân gian truyền miệng một cách sinh động và sâu sắc hơn. Người Tày nổi tiếng với cây đàn tính, người Thái có cây sáo pí pặp còn với dân tộc Hmông, cây khèn được coi là nhạc cụ đặc trưng tiêu biểu. Đồng bào Hmông giãi bày tâm sự với nhau bằng khèn, than thân bằng khèn, cúng lễ bằng khèn, nghĩa là diễn tả mọi tâm tư, tình cảm, suy nghĩ của mình bằng khèn. Dưới góc độ nhân học biểu tượng, cây khèn là hiện thân của tâm hồn, tính cách, tài năng, phẩm chất của người đàn ông Hmông và cũng là vật tượng trưng cho tâm hồn, tình yêu, khát vọng tuổi trẻ của người Hmông. Vì thế, trong truyện kể dân tộc này, biểu tượng này xuất hiện phổ biến gắn với những chàng trai mồ côi nghèo khổ mà tài giỏi và đức hạnh. Tiếng khèn và tài thổi khèn trở thành một trong những yếu tố khẳng định vẻ đẹp của nhân vật và giúp nhân vật tìm được hạnh phúc trong cuộc sống. Có thể khẳng định, trong quá trình cộng cư lâu dài, các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc tạo ra một nền văn hóa, văn học và truyện kể mang nhiều đặc điểm chung do có sự giao lưu, tiếp nhận và ảnh hưởng lẫn nhau nhưng đồng thời ở mỗi dân tộc, mỗi nhóm dân tộc vẫn có những nét khác biệt nhất định phản ánh trình độ phát triển khác nhau. Bên cạnh đó, trong đời sống, các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc một mặt giữ gìn những nét văn hóa tộc người, mặt khác cũng có xu hướng tiếp cận và hòa nhập cả với cuộc sống, văn hóa của dân tộc Kinh. Thành phần các dân tộc thiểu số đa dạng, phong phú đã góp phần tạo nên bức tranh văn hóa nhiều màu sắc là chứng tích cho sự hiện hữu và gắn bó với vùng đất này của đồng bào. 14 1.3. Khái quát về văn học dân gian các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc Văn học dân gian là một trong hai bộ phận cấu thành nền văn học dân tộc của mỗi quốc gia. Đây là bộ phận văn học mang nhiều nét riêng biệt, tồn tại tương đối độc lập nhưng luôn song hành và có những ảnh hưởng qua lại nhất định với bộ phận văn học thành văn. Trong văn học dân gian Việt Nam, bên cạnh kho tàng văn học dân gian phong phú của dân tộc Việt, các dân tộc thiểu số trong đó có các dân tộc khu vực miền núi phía Bắc cũng đã sáng tạo và lưu giữ được một nguồn sống tinh thần dồi dào vừa mang những nét chung vừa đậm đà nét riêng của các tộc người. Miền núi phía Bắc là nơi hội tụ của nhiều dân tộc thiểu số nên điều đầu tiên có thể khẳng định, văn học dân gian các dân tộc khu vực này rất phong phú và gắn bó chặt chẽ với nhau cùng tồn tại, phát triển tạo nên sự đa dạng mà thống nhất với đầy đủ các loại hình và thể loại. Mỗi dân tộc ở khu vực miền núi phía Bắc đều có một kho tàng văn học dân gian của riêng mình đồng thời dấu ấn của sự giao lưu, ảnh hưởng và thâm nhập vào nhau cũng xuất hiện rất phổ biến trong các sáng tác. Đồng bào các dân tộc đã sớm sáng tạo và lưu truyền từ những truyện kể về nguồn gốc loài người, nguồn gốc các hiện tượng đến những câu chuyện phản ánh về số phận con người, trong đó nổi bật là những hình tượng người mồ côi, người làm dâu…Họ cũng truyền cho nhau những câu nói ngắn gọn phản ánh kinh nghiệm sống, đặc biệt họ vô cùng yêu thích những làn điệu dân ca ngọt ngào, những bài hát nghi lễ linh thiêng, huyền bí. Văn học dân gian các dân tộc thiểu số nơi đây chứa đựng trong nó không khí miền núi đặc trưng, tâm hồn con người miền núi dung dị, chất phác, cổ sơ. Hình ảnh, ngôn ngữ, kết cấu trong các sáng tác văn học dân gian có những điểm tương đồng và cả nét riêng biệt độc đáo nhất định so với nguồn truyện kể của người Việt cũng như các dân tộc thiểu số các vùng, miền khác. Văn học dân gian các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc gắn liền với đời sống. Đặc trưng này đúng với văn học dân gian nói chung nhưng nó càng đúng và rõ hơn với văn học dân gian các dân tộc thiểu số Việt Nam và văn học của đồng bào miền núi phía Bắc. Nhà nghiên cứu Phan Đăng Nhật đã khẳng định: “Văn học dân gian truyền thống của các dân tộc nảy sinh và phát triển trong các sinh hoạt cụ thể của đời sống các dân tộc và là một bộ phận không thể tách rời của các hoạt động cụ thể đó. Trong đám cưới, đám tang, trong việc giao tế, lời hát, lời nói vần không phải 15 chỉ để phản ánh để thúc đẩy các hoạt động này mà hơn nữa còn là một khâu quan trọng không thể thiếu trong các sinh hoạt đó” [59, tr 14-15] Văn học dân gian các dân tộc ở đây được hình thành từ trong chính cuộc sống lao động, sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng, phong tục của nhân dân, tồn tại trong các hoạt động sinh hoạt văn hóa ấy và phục vụ cho chính cuộc sống ấy. Văn học dân gian các dân tộc thiểu số chưa phải là một bộ phận chuyên môn hóa tách hẳn khỏi các hoạt động cụ thể của đời sống vật chất. Cho đến ngày nay, trong các hoạt động sinh hoạt của đời sống, nhất là sinh hoạt văn hóa, một số loại hình văn học dân gian vẫn còn được diễn xướng, biểu diễn hết sức chân thực và sinh động. Ví như các câu chuyện thần thoại, sử thi thường được kể trong những đám tang ma dưới sự thể hiện của các thầy mo, các bài dân ca quen thuộc vẫn được hát trong lễ hội sắc bùa của người Mường, lễ lồng tồng của người Tày, Nùng… Văn học các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc có đầy đủ các loại, thể loại giống như văn học dân gian Việt, thậm chí còn xuất hiện một số thể loại văn học truyền miệng mà dân tộc Việt hiện chưa thấy hoặc không có. Bộ phận trữ tình bao gồm các loại dân ca như dân ca nghi lễ, dân ca lao động và dân ca sinh hoạt. Các loại dân ca này đa dạng về tên gọi, nội dung và hình thức diễn xướng. Dân ca nghi lễ là những bài hát thường được diễn xướng trong các sinh hoạt tín ngưỡng, nghi lễ như đám ma, đám cưới, lễ cầu mùa, cầu tự…Đặc biệt, các hình thức dân ca sinh hoạt trong đó có dân ca giao duyên là mảng dân ca rất phong phú, độc đáo của các dân tộc. Dân tộc Tày nổi tiếng với những điệu lượn, phuối pác làm say lòng người. Người Thái lại hát khắp (khặp) trong hội hát trên sàn hoa Hạn khuống có khi quên ngày đêm. Các dân tộc Nùng, Hmông cũng có những làn điệu sli, gầu tha thiết cho các chàng trai cô gái cất lên mỗi dịp xuân về. Các thể loại văn học dân gian mang tính chất luận lý (theo cách gọi của nhà nghiên cứu Hoàng Tiến Tựu), đúc kết kinh nghiệm (theo cách gọi của nhà nghiên cứu Cao Huy Đỉnh) như tục ngữ, câu đố cũng được đồng bào các dân tộc lưu giữ khá phong phú và có những hình ảnh, phương thức thể hiện riêng. Ví như người Thái nói theo cách trực tiếp như sau: Hạt thóc ở dưới đất. Miếng ăn ở trên rừng. Ai khéo cuốc thành ruộng. Ai khéo đắp thành làng Hoặc Hỏi đường hỏi người già. Xin cơm xin cô gái. Người Tày lại đúc kết: Vằn diều thì mưa. Vằn chim thì hạn. Vằn cá thì mưa. Vằn 16 cáo thì nắng…Các dân tộc cũng có lối nói hình ảnh như Ở với vôi dính vôi. Ở với mực dính mực (Thái), Núi ni đã tỏ, núi nọ còn cao. Dao ni sắc, dao khác sắc hơn (Mường). Đặc biệt, có một thể loại được coi là sản phẩm riêng trong văn học dân gian các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc, đó là truyện thơ. Đó là những tác phẩm truyện có hình thức văn vần, được diễn xướng dưới nhiều hình thức như kể, hát, ngâm, đọc, có số lượng câu chữ lớn, nội dung thường phản ánh về số phận nhưng con người bất hạnh và cuộc sống lứa đôi có nhiều trắc trở. Truyện thơ là thể loại có sự kết hợp chặt chẽ giữa yếu tố tự sự và yếu tố trữ tình, mang đậm bản sắc văn hóa, giàu phong tục tập quán, phản ánh nếp nghĩ, tư tưởng, tình cảm của nhân dân các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc. Có lẽ không ai không biết đến truyện thơ Tiễn dặn người yêu, Chàng Lú- nàng Ủa…của dân tộc Thái, truyện thơ Út Lót- Hồ Liêu, Nàng Ờm-chàng Bồng Hương…của dân tộc Mường. Dân tộc Tày lại tự hào với hàng loạt tác phẩm như: Nam Kim- Thị Đan, Lưu Đài- Hán Xuân, Nhân Lăng…Dân tộc Hmông nổi tiếng với các tác phẩm: Tiếng hát làm dâu, Nàng Dợ- chàng Tăng… Một thể loại nữa làm nên nét đặc sắc trong cơ cấu thể loại văn học dân gian các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc đó là sử thi. Nếu các dân tộc Tây Nguyên nổi tiếng vì họ là chủ nhân của các bản sử thi anh hùng mang âm hưởng anh hùng ca lẫm liệt như Đam Săn, Xinh Nhã…thì sử thi thần thoại là đặc trưng của các dân tộc ở miền núi phía Bắc. Đó là tác phẩm Đẻ đất đẻ nước của người Mường ở Hòa Bình, Ẳm ệt luông, Ẳm ệt nọi của người Thái ở Tây Bắc. Đó là những tác phẩm mang hình thức văn vần dài hơi kể về sự hình thành vũ trụ, con người, về quá trình sáng tạo văn hóa đầu tiên của loài người. Thực chất đây là những tác phẩm tổng hợp nhiều nội dung của nhiều thể loại như thần thoại, truyền thuyết, nhiều loại hình nghệ thuật dân gian khác nhau như diễn kể, ca hát và âm nhạc, có giá trị như những trang sử cổ xưa phản ánh những sự kiện lớn ảnh hưởng đến toàn cộng đồng. Có thể khẳng định, văn học dân gian các dân tộc miền núi phía Bắc đa dạng, phong phú và có nhiều giá trị đặc sắc, trong đó bộ phận truyện kể dân gian có một diện mạo và vai trò đáng kể. 17 1.4. Lịch sử sưu tầm và nghiên cứu truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc 1.4.1. Lịch sử sưu tầm, biên soạn Theo nhiều nhà nghiên cứu, tình hình sưu tầm truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số nói chung, các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc nói riêng có thể chia làm hai giai đoạn chính là giai đoạn trước Cách mạng tháng Tám và sau Cách mạng tháng Tám. Trước Cách mạng tháng Tám, việc sưu tầm văn học dân gian trong đó có truyện cổ tích các dân tộc thiểu số chưa được quan tâm thích đáng. Phần lớn truyện kể các dân tộc miền núi mới được giới thiệu qua các công trình địa chí như Cao Bằng thực lục (1795) của Bế Hựu Cung đốc trấn Cao Bằng, Cao Bằng lục (1807) của tiến sĩ Lê Phiên, Lịch triều hiến chương loại chí (1819) của nhà sử học Phan Huy Chú… Trên thực tế, những thành tựu sưu tầm biên soạn về truyện kể chủ yếu để lại dấu ấn ở giai đoạn sau Cách mạng tháng Tám. Vì thế, trong phạm vi của đề tài, chúng tôi sẽ điểm lại lịch sử sưu tầm, biên soạn truyện kể các dân tộc miền núi phía Bắc một cách khái quát qua những công trình có giá trị được công bố từ sau Cách mạng tháng Tám. Đó cũng là nguồn tư liệu chính để chúng tôi tiến hành khảo sát, thống kê, phân tích và triển khai đề tài. Để tiện theo dõi, chúng tôi tiếp tục chia giai đoạn này thành hai thời kỳ sau: 1.4.1.1. Thời kỳ 1945-1980 Cuốn sách được coi là bộ sưu tập đầu tiên về truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc là Truyện cổ tích miền núi [73] do tập thể thầy trò trường Sư phạm miền núi trung ương thực hiện. Từ sau những năm 64, công tác sưu tầm truyện kể các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc đặc biệt được quan tâm chú ý hơn với sự xuất hiện các công trình tiêu biểu như: Truyện cổ Việt Bắc [94], Truyện cổ dân tộc Mèo [108], Truyện cổ Tày Nùng [95]. Thời kỳ này, truyện kể các dân tộc nơi đây còn được sưu tầm, biên soạn, tập hợp trong một số bộ tuyển tập dày dặn như Truyện cổ dân gian các dân tộc Việt Nam (4 tập) (tái bản thành 2 tập năm 1999) [136]. 18 Những công trình sưu tầm, biên soạn trên có ý nghĩa quan trọng vì nó đặt nền móng, tiền đề cần thiết cho một công việc không dễ dàng. Tuy vậy, công việc đó ở thời kỳ này cũng còn nhiều hạn chế. Đó là sự thiếu vắng rõ rệt kho truyện kể của nhiều dân tộc, sự hạn chế trong thao tác sưu tầm. Phần lớn các truyện cổ sưu tầm trong thời kỳ này là của các tác giả người Kinh. Vì thế, công việc sưu tầm gặp phải khó khăn do sự thiếu hụt về ngôn ngữ, tri thức bản địa về văn hóa và tâm lý dân tộc. Hơn nữa, họ làm công tác sưu tầm chủ yếu bởi lòng yêu thích và một phần ý thức khôi phục vốn văn hóa quý báu của các dân tộc nên tính khoa học hầu như chưa mấy được chú ý. 1.4.1.2. Thời kỳ từ 1980 đến nay Đây là thời kỳ này đánh dấu bước phát triển đáng kể trong công tác sưu tầm truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số Việt Nam. Đặc biệt giai đoạn từ sau năm 1986, khi chính sách của Đảng và Nhà nước rất chú trọng đến việc phát hiện, bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa của các dân tộc thiểu số thì công tác sưu tầm truyện kể dân gian đồng bào dân tộc được các nhà nghiên cứu, các Sở văn hóa thông tin quan tâm và đầu tư đáng kể. Thành tựu sưu tầm giai đoạn này được khẳng định cả về mặt số lượng và chất lượng. Thành tựu này thể hiện trước hết ở chỗ truyện kể dân gian của một số dân tộc như Thái, Mường được sưu tầm, giới thiệu bởi các tác giả ở nhiều địa phương. Truyện cổ Thái là ví dụ tiêu biểu với ba công trình: Truyện cổ dân tộc Thái [124], Truyện cổ Thái [18], Truyện dân gian Thái [9]. Truyện cổ Mường có hai quyển: Truyện cổ Mường Hà Sơn Bình [108], Truyện cổ Mường [1]. Ngoài ra, trong giai đoạn này, truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc còn được công bố kết quả qua những tuyển tập truyện cổ được sưu tầm và xuất bản tại tỉnh, huyện. Các công trình tiêu biểu như Truyện cổ dân tộc Mèo Hà Giang [135], Truyện cổ Bắc Thái [119], Chiếc sừng nai [82], Truyện cổ Hà Sơn Bình [74], Truyện cổ xứ Lạng [4], Truyện cổ Bắc Kạn [64] …. Đến khoảng cuối những năm 80 trở về sau, truyện kể các dân tộc thiểu số nói chung, các dân tộc miền núi phía Bắc nói riêng đã trở thành đối tượng được quan tâm thực sự của nhiều nhà khoa học và các nhóm tác giả. Các bộ tổng tập về truyện kể các dân tộc xuất hiện nhiều hơn và liên tục được bổ sung, điều chỉnh. Các bộ sách 19 đáng chú ý như: Tuyển tập truyện cổ các dân tộc ít người Việt Nam [80], Truyện cổ các dân tộc ít người Việt Nam [125], Tổng tập văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam [130]. Gần đây nhất, bộ Tổng tập văn học dân gian các dân tộc thiểu số Việt Nam [114-116] do Viện Nghiên cứu văn hóa thuộc Viện Khoa học xã hội Việt Nam biên soạn theo hướng song ngữ, tiếp tục là kết quả đáng ghi nhận về công tác sưu tầm và giới thiệu truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số trong đó có các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc. Từ việc khái quát tình hình sưu tầm, giới thiệu truyện kể các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc ở trên, chúng tôi nhận thấy: Lịch sử sưu tầm truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số khu vực này có thời điểm bắt đầu không thật sớm như việc sưu tầm truyện kể của người Việt nhưng đó là một quá trình lâu dài, liên tục thể hiện sự quan tâm, cố gắng, ý thức và trách nhiệm của các nhà sưu tầm, biên soạn đối với văn học dân gian nói chung, truyện kể dân gian nói riêng. Các cuốn sách ra đời khẳng định vị trí và giá trị của truyện kể dân gian các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc trong kho tàng truyện kể các dân tộc Việt Nam. Từ việc giới thiệu một cách lẻ tẻ, ít ỏi ban đầu, truyện kể các dân tộc đã được giới thiệu, công bố ngày càng phong phú, đa dạng và có hệ thống hơn. Các nhà sưu tầm ban đầu chủ yếu là các nhà biên soạn người Kinh say mê khám phá, ghi chép nhưng còn hạn chế về tri thức bản địa, chưa có thao tác biên soạn một cách khoa học. Về sau, truyện kể các dân tộc được giới thiệu bởi chính những người con, những tri thức địa phương của các dân tộc hoặc bởi nhóm những nhà khoa học có tổ chức, có kế hoạch, có kiến thức lý luận về các thể. Tuy vậy, cũng cần phải khẳng định rằng, các công trình trên đều mới dừng ở mức độ là công tác sưu tầm chứ chưa phải là công việc nghiên cứu. Sự phân loại và những nghiên cứu, phân tích, lý giải nhằm chỉ ra giá trị, nét đặc sắc trong kho truyện kể phong phú của các dân tộc miền núi phía Bắc vẫn còn là công việc bỏ ngỏ. Gần đây, một số cuốn sách tập hợp, giới thiệu đã chú ý đến vấn đề phân loại nhưng vẫn không tránh khỏi những nhầm lẫn, thiếu thống nhất. Điều này khiến chúng tôi xác định rõ hơn những nhiệm vụ cần thiết phải tiến hành trong luận án của mình. Một mặt, chúng tôi trân trọng và tiếp thu toàn bộ nguồn tư liệu đã được các tác giả sưu tầm biên soạn và giới thiệu, mặt khác chúng tôi cố gắng tiếp tục công việc phân loại, nghiên cứu và 20