Tài liệu Trình bày cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng

Câu hỏi: TRÌNH BÀY CƠ SỞ HẠ TẦNG VÀ KIẾN TRÚC THƯỢNG TẦNG DÀN Ý: Xã hội dưới bất kỳ hình thái nào đều là sản phẩm của quan hệ giữa người với người. Quan hệ xã hội của con người rất đa dạng, phong phú, vận động và biến đổi không ngừng. Công lao to lớn của Mác và Ănghen là từ những quan hệ xã hội hết sức phức tạp đã phân biệt những quan hệ vật chất của xã hội với những quan hệ tinh thần - tư tưởng của xã hội, nêu bật cơ sở hạ tầng giữ vai trò quyết định kiến trúc thượng tầng. 1) Khái niệm cơ sở hạ tầng - Cơ sở hạ tầng là toàn bộ những quan hệ sản xuất hợp thành cơ cấu kinh tế của một hình thái kinh tế - xã hội nhất định. Khái niệm cơ sở hạ tầng phản ánh chức năng xã hội của các quan hệ sản xuất với tư cách là cơ sở kinh tế của các hiện tượng xã hội. - Cơ sở hạ tầng của một xã hội cụ thể bao gồm những quan hệ sản xuất thống trị, những quan hệ sản xuất là tàn dư của xã hội trước và những quan hệ sản xuất là mầm mống của xã hội sau. Nhưng đặc trưng cho tính chất của một cơ sở hạ tầng là do quan hệ sản xuất thống trị quy định. Trong một cơ sở hạ tầng có nhiều thành phần kinh tế, nhiều kiểu quan hệ sản xuất thì kiểu quan hệ sản xuất thống trị bao giờ cũng giữ vai trò chủ đạo, chi phối các thành phấn kinh tế và các kiểu quan hệ sản xuất khác; nó quy định và tác động trực tiếp đến xu hướng chung của toàn bộ đời sống kinh tế - xã hội. - Trong xã hội có giai cấp đối kháng, tính chất giai cấp của cơ sở hạ tầng là do kiểu quan hệ sản xuất thống trị quy định. Tính chất đối kháng giai cấp và sự xung đột giai cấp bắt nguồn từ ngay trong cơ sở hạ tầng. 2) Khái niệm kiến trúc thượng tầng - Kiến trúc thượng tầng là toàn bộ những quan điểm tư tưởng xã hội, những thiết chế tương ứng và những quan hệ nội tại của chúng được hình thành trên một cơ sở hạ tầng nhất định. - Mỗi yếu tố của kiến trúc thượng tầng có đặc điểm riêng, có quy luật phát triển riêng, nhưng không tồn tại tách rời nhau mà liên hệ tác động qua lại lẫn nhau và đều nảy sinh trên cơ sở hạ tầng, phản ánh cơ sở hạ tầng. Song, không phải tất cả các yếu tố của kiến trúc thượng tầng đều liên hệ như nhau đối với cơ sở hạ tầng của nó. Trái lại, một bộ phận như các tổ chức chính trị, pháp luật có liên hệ trực tiếp với cơ sở hạ tầng, còn các yếu tố khác như triết học, nghệ thuật, tôn giáo, thì ở xa cơ sở hạ tầng và chỉ liên hệ gián tiếp với nó. - Kiến trúc thượng tầng của xã hội có đối kháng giai cấp bao gồm hệ tư tưởng và thể chế của giai cấp thống trị, tàn dư của các quan điểm của xã hội trước để lại; quan điểm và tổ chức của các giai cấp mới ra đời; quan điểm tư tưởng và tổ chức của các tầng lớp trung gian. Song đặc trưng là sự thống trị về chính trị tư tưởng của giai cấp thống trị. - Trong xã hội có đối kháng giai cấp, cơ sở hạ tầng tồn tại những quan hệ đối kháng thì kiến trúc thượng tầng cũng mang tính chất đối kháng, phản ánh tính đối kháng của cơ sở hạ tầng, biểu hiện ở sự xung đột về quan điểm tư tưởng và ở cuộc đấu tranh tư tưởng của các giai cấp đối kháng. - Bộ phận có quyền lực mạnh nhất của kiến trúc thượng tầng của xã hội có đối kháng giai cấp là nhà nước - công cụ của giai cấp thống trị tiêu biểu cho chế độ xã hội về mặt chính trị, pháp lý. Chính nhờ có nhà nước mà tư tưởng của giai cấp thống trị mới thống trị được toàn bộ đời sống xã hội. - Giai cấp nào thống trị về mặt kinh tế và nắm giữ chính quyền nhà nước thì hệ tư tưởng cùng những thể chế của giai cấp ấy cũng giữ địa vị thống trị. Nó quy định và tác động trực tiếp đến xu hướng của toàn bộ đời sống tinh thần của xã hội và quyết định cả tính chất, đặc trưng cơ bản của toàn bộ kiến trúc thượng tầng xã hội. 3) Mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng a) Cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng - Mỗi hình thái kinh tế - xã hội có cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của nó. Do đó, cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng mang tính lịch sử cụ thể, giữa chúng có mối quan hệ biện chứng với nhau, trong đó cơ sở hạ tầng giữ vai trò quyết định. - Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng thể hiện trước hết ở chỗ cơ sở hạ tầng nào thì sinh ra kiến trúc thượng tầng ấy; giai cấp nào chiếm địa vị thống trị về kinh tế thì cũng chiếm địa vị thống trị trong đời sống tinh thần; quan hệ sản xuất nào thống trị thì tạo ra kiến trúc thượng tầng chính trị tương ứng; mâu thuẫn trong lĩnh vực kinh tế quyết định tính chất mâu thuẫn trong lĩnh vực tư tưởng. - Đối với bất kỳ một hiện tượng nào thuộc kiến trúc thượng tầng (nhà nước, pháp luật, đảng phái, triết học hay đạo đức...) chúng ta không thể giải thích được từ chính bản thân nó. Tất cả đều trực tiếp hoặc gián tiếp phụ thuộc vào cơ sở hạ tầng, do cơ sở hạ tầng quyết định. - Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng còn thể hiện ở chỗ, những biến đổi căn bản trong cơ sở hạ tầng sớm hay muộn sẽ dẫn đến sự biến đổi căn bản trong kiến trúc thượng tầng. Sự biến đổi đó diễn ra trong từng hình thái kinh tế - xã hội, cũng như khi chuyển từ một hình thái kinh tế này sang một hình thái kinh tế xã hội khác. - Khi cơ sở hạ tầng cũ mất đi thì kiến trúc thượng tầng do nó sinh ra cũng mất theo, khi cơ sở hạ tầng mới ra đời thì một kiến trúc thượng tầng mới phù hợp với nó cũng xuất hiện. Trong xã hội có đối kháng giai cấp, sự biến đổi đó diễn ra thông qua cuộc đấu tranh giai cấp gay go phức tạp giữa giai cấp thống trị và giai cấp bị trị. Khi cách mạng xã hội xóa bỏ cơ sở hạ tầng cũ, thay thế bằng cơ sở hạ tầng mới thì sự thống trị về chính trị của giai cấp thống trị bị xóa bỏ và được thay thế bằng sự thống trị của giai cấp thống trị mới, bộ máy nhà nước mới được hình thành thay thế bộ máy nhà nước cũ; đồng thời, hệ tư tưởng thống trị mới cũng bắt đầu được xác lập, thay thế hệ tư tưởng cũ đã lỗi thời. - Cơ sở hạ tầng cũ mất đi thì kiến trúc thượng tầng của nó với tính cách là một chỉnh thể thống trị xã hội cũng mất theo. Song, có những nhân tố riêng lẻ của kiến trúc thượng tầng ấy còn tồn tại rất dai dẳng, sau khi cơ sở kinh tế sinh ra nó đã bị tiêu diệt. Cũng có những nhân tố nào đó của kiến trúc thượng tầng cũ được giai cấp cầm quyền mới duy trì để xây dựng kiến trúc thượng tầng mới. Như vậy, sự hình thành và phát triển của kiến trúc thượng tầng do cơ sở hạ tầng quyết định, đồng thời, nó còn có quan hệ kế thừa đối với các yếu tố của kiến trúc thượng tầng của xã hội cũ. - Tính quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng điền là rất phức tạp trong quá trình chuyển từ một hình thái kinh tế - xã hội này sang một hình thái kinh tế - xã hội khác. b) Sự tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng - Sự phụ thuộc của kiến trúc thượng tầng vào cơ sở hạ tầng không phải là một hệ thống liên hệ phụ thuộc có tính chất giản đơn, không phải bất cứ sự biến đổi nào trong kiến trúc thượng tầng cũng được giải thích chỉ bằng những nguyên nhân kinh tế. Bên trong bản thân những yếu tố của kiến trúc thượng tầng cũng xuất hiện những sự liên hệ tác động lẫn nhau nhiều vẻ. Những tác động ấy dẫn tới những hậu quả đôi khi không phải được quy định bởi kinh tế. - Song, suy đến cùng, thì cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng. Đồng thời, kiến trúc thượng tầng luôn luôn là lực lượng tác động mạnh mẽ trên toàn bộ các mặt của đời sống xã hội và tác động tích cực trở lại cơ sở hạ tầng đã sinh ra nó. - Sự tác động tích cực của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng được thể hiện ở chức năng xã hội của kiến trúc thượng tầng là bảo vệ, duy trì, củng cố và phát triển cơ sở hạ tầng sinh ra nó; đấu tranh xóa bỏ cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng cũ. - Trong xã hội có giai cấp đối kháng, kiến trúc thượng tầng bảo đảm sự thống trị chính trị và tư tưởng của giai cấp giữ địa vị thống trị trong kinh tế. Nếu giai cấp thống trị không xác lập được sự thống trị về chính trị và tư tưởng thì cơ sở kinh tế của nó không thể đứng vững được - Trong các bộ phận của kiến trúc thượng tầng, nhà nước giữ vai trò đặc biệt quan trọng và có tác dụng to lớn đối với cơ sở hạ tầng. Nhà nước không chỉ dựa trên hệ tư tưởng, mà còn dựa trên những hình thức nhất định của việc kiểm soát xã hội, sử dụng bạo lực; bao gồm những yếu tố vật chất: quân đội, cảnh sát, tòa án, nhà tù v.v... để tăng cường sức mạnh kinh tế của giai cấp thống trị, củng cố vững chắc địa vị của quan hệ sản xuất thống trị. Ănghen viết: “Bạo lực (nghĩa là quyền lực nhà nước) cũng là một lực lượng kinh tế”. - Các bộ phận khác của kiến trúc thượng tầng như triết học, đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật cũng đều tác động mạnh mẽ đến cơ sở hạ tầng bằng những hình thức khác nhau: song thường thường những sự tác động đó phải thông qua nhà nước, pháp luật và các thể chế tương ứng; chỉ qua đó chúng mới phát huy được hiệu lực đối với cơ sở hạ tầng, cũng như đối với toàn xã hội. Đó là khi kiến trúc thượng tầng tác động cùng chiều với quy luật vận động của cơ sở hạ tầng. Trái lại, khi nó tác động ngược chiều với quy luật kinh tế khách quan nó sẽ cản trở sự phát triển của cơ sở hạ tầng 4) Quan hệ giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng trong quá trình đổi mới theo định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta. - Trong quá trình đổi mới kinh tế, xây dựng nền kinh tế hàng hóa nhiều. thành phần vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa, chúng ta từng bước xây dựng cơ sở hạ tầng của chủ nghĩa xã hội. Cơ sở hạ tầng trong thời kỳ quá độ ở nước ta chính là một cơ cấu kinh tế nhiều thành phần: kinh tế Nhà nước, kinh tế hợp tác, kinh tế tư bản nhà nước, kinh tế cá thể, kinh tế tư bản tư nhân... trong đó kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo. - Các thành phần đó vừa khác nhau về vai trò, chức năng, về tính chất, lại vừa thống nhất với nhau trong một cơ cấu kinh tế quốc dân thống nhất; chúng vừa cạnh tranh với nhau lại vừa liên kết với nhau, bổ sung cho nhau. Các thành phần kinh tế đó vận hành theo cơ chế thị trường. Song, bản thân cơ chế thị trường có tính hai mặt (mặt tích cực và mặt tiêu cực), nên cần phải tăng cường sự quản lý của Nhà nước để phát huy mặt tích cực, hạn chế mặt tiêu cực; hơn nữa, sự quản lý của Nhà nước ở nước ta còn nhằm đảm bảo định hướng xã hội chủ nghĩa. - Việc đổi mới kinh tế, xây dựng nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần ở nước ta không thể tách rời những vấn đề chính trị, văn hóa xã hội - những vấn đề thuộc kiến trúc thượng tầng của xã hội. - Trong đổi mới và xây dựng đất nước, “phải giữ vững mục tiêu độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội” “kiên trì chủ nghĩa Mác - Lê nin và tư tưởng Hồ Chí Minh”, làm cho chủ nghĩa Mác - Lê nin và tư tưởng Hồ Chí Minh giữ vai trò chi phối trong đời sống tinh thần của nhân dân ta. “Phải kết hợp ngay từ đầu đổi mới kinh tế với đổi mới chính trị, lấy đổi mới kinh tế làm trọng tâm, đồng thời từng bước đổi mới chính trị”. Trong đổi mới hệ thống chính trị, phải tiến hành từng bước, phù hợp với đổi mới kinh tế, đáp ứng yêu cầu đổi mới kinh tế, “Mục tiêu chủ yếu của đổi mới hệ thống chính trị là nhằm thực hiện tốt dân chủ xã hội chủ nghĩa, phát huy đầy đủ quyền làm chủ của nhân dân” dân chủ nhất thiết phải đi đôi với kỷ luật, kỷ cương, chống khuynh hướng cực đoan, quá khích, lợi dụng “dân chủ”, “nhân quyền” nhằm gây rối về chính trị, không chấp đa nguyên, đa đảng. Để thực hiện được điều đó, chúng ta phải xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, nhà nước thực sự của dân, do dân và vì dân; phải không ngừng đổi mới và nâng cao năng lực của Đảng, củng cố Đảng về chính trị, tư tưởng, tổ chức cán bộ, giữ vững và tăng cường vai trò lãnh đạo của Đảng trong hệ thống chính trị. - Đổi mới và phát triển kinh tế phải gần liền với lĩnh vực khoa học và công nghệ, giáo dục và đào tạo nhằm nâng cao dân, trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài, phải gắn với phát triển văn hóa, góp phần làm phong phú đời sống tinh thần của con người Việt Nam; phải gắn với tiến bộ và công bằng xã hội, nhằm làm cho kinh tế phát triển, xã hội công bằng và văn minh.