Tài liệu Triết lý phát triển hồ chí minh - giá trị lý luận và thực tiễn

Häc viÖn chÝnh trÞ - hµnh chÝnh quèc gia Hå ChÝ Minh B¸o c¸o tæng hîp kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ò tµi khoa häc cÊp bé n¨m 2008 M· sè: B08-01 triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh – gi¸ trÞ lý luËn vµ thùc tiÔn C¬ quan chñ tr× : ViÖn Hå ChÝ Minh Chñ nhiÖm ®Ò tµi : PGS.TS ph¹m ngäc anh Th− ký ®Ò tµi : CN. TrÇn ThÞ NhuÇn 7247 26/3/2009 Hµ Néi - 2008 1 Danh s¸ch céng t¸C VI£N 1. pgs.ts Ph¹m Ngäc Anh, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh 2. Th.S Ng« V−¬ng Anh, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh 3. PGS.TS NguyÔn Kh¸nh BËt, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh 4. TS.Ph¹m V¨n BÝnh, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh 5. PGS.TS Ph¹m Hång Ch−¬ng, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh 6. Th.S NguyÔn ThÞ Giang, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh 7. GS. TS NguyÔn Hïng HËu, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh 8. ThS Lý ThÞ BÝch Hång, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh. 9. GS. TS NguyÔn V¨n Huyªn, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh 10. Th.S TrÇn ThÞ HuyÒn, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh 11. CN TrÇn ThÞ NhuÇn, Häc ViÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh 12. PGS.TS Bïi §×nh Phong, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh 13. PGS. TS TrÇn V¨n Phßng, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh 14. Th.S Lý ViÖt Quang, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh 15. Th.S §inh Ngäc Quý, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh 16. PGS.TS Vò V¨n ThuÊn, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh 17. PGS.TS Lª V¨n TÝch, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh. 18. TS NguyÔn Thanh TuÊn, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh. 19. PGS. TS Hoµng Trang, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh. 20. TS TrÇn Minh Tr−ëng, Häc viÖn CT-HC quèc gia Hå ChÝ Minh. 2 Môc lôc Trang 5 Më ®Çu Ch−¬ng I: Quan niÖm vÒ triÕt lý ph¸t triÓn vµ Nguån gèc t− t−ëng – lý luËn h×nh thµnh triÕt lý ph¸t 12 triÓn Hå ChÝ Minh I. Quan niÖm tæng qu¸t vÒ triÕt lý ph¸t triÓn vµ triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh 12 1. TriÕt lý vµ triÕt lý ph¸t triÓn 12 2. TriÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh 23 II. Nguån gèc t− t−ëng - lý luËn h×nh thµnh triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh 37 1. TriÕt lý ph¸t triÓn cña d©n téc ViÖt Nam 37 2. Gi¸ trÞ triÕt lý cña v¨n ho¸ ph−¬ng §«ng vµ ph−¬ng T©y 50 3. Lý luËn ph¸t triÓn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin 54 4. Gi¸ trÞ ho¹t ®éng thùc tiÔn cña Hå ChÝ Minh 57 Ch−¬ng II: B¶n chÊt vµ néi dung cña triÕt lý ph¸t triÓn 62 Hå ChÝ Minh I. §Æc ®iÓm vµ b¶n chÊt cña triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh 62 II. Néi dung cña triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh 77 1. Quan niÖm cña Hå ChÝ Minh vÒ môc tiªu vµ con ®−êng ph¸t triÓn cña x· héi ViÖt Nam 77 1.1. Môc tiªu c¸ch m¹ng ViÖt Nam trong triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh 77 1.2. Con ®−êng ph¸t triÓn d©n téc trong triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh 84 2. M« thøc vµ néi dung ph¸t triÓn ®Êt n−íc trong triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh 98 2.1. Quan niÖm cña Hå ChÝ Minh vÒ sù ph¸t triÓn ®ång ®Òu, toµn 3 diÖn c¸c mÆt ®êi sèng cña x· héi ViÖt Nam 98 2. 2. Mèi quan hÖ gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i trong triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh 105 2. 3. Mèi quan hÖ gi÷a d©n téc vµ giai cÊp, d©n téc vµ quèc tÕ trong triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh 114 3. §éng lùc vµ c¸c nguån lùc ph¸t triÓn d©n téc trong triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh 137 3. 1. Vai trß ®éng lùc cña chñ nghÜa yªu n−íc trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn d©n téc 137 3. 2. Nh©n tè con ng−êi trong triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh 148 3. 3. Ph¸t huy c¸c nguån lùc ®Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®Êt n−íc theo triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh 157 Ch−¬ng III: VËn dông vµ ph¸t triÓn triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh trong sù nghiÖp ®æi míi ë n−íc ta hiÖn nay 167 I. Bèi c¶nh lÞch sö míi cña sù vËn dông vµ ph¸t triÓn triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh 167 1. §Æc ®iÓm cña t×nh h×nh thÕ giíi 167 2. Bèi c¶nh trong n−íc 169 II. Ph−¬ng h−íng, néi dung vËn dông, ph¸t triÓn triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay 171 1. TriÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh - c¬ së lý luËn x¸c lËp vµ hoµn thiÖn triÕt lý ph¸t triÓn ViÖt Nam hiÖn ®¹i 171 2. Néi dung vËn dông vµ ph¸t triÓn triÕt lý Hå ChÝ Minh vÒ ph¸t 185 triÓn ë ViÖt Nam hiÖn nay 3. Mét sè gi¶i ph¸p chñ yÕu x©y dùng vµ ph¸t triÓn x· héi ViÖt Nam theo triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh 190 203 Danh môc tµi liÖu tham kh¶o 4 më ®Çu 1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· ®Ó l¹i cho §¶ng vµ nh©n d©n ta mét di s¶n t− t−ëng - lý luËn v« cïng to lín vµ s©u s¾c. T− t−ëng cña Ng−êi ®· trë thµnh nÒn t¶ng t− t−ëng, kim chØ nam cho hµnh ®éng cña §¶ng vµ cña c¸ch m¹ng ViÖt Nam. ViÖc nghiªn cøu t− t−ëng Hå ChÝ Minh lµ mét nhiÖm vô quan träng, l©u dµi cña nhiÒu thÕ hÖ, c¶ ë n−íc ngoµi vµ trong n−íc, cµng cÇn ®−îc ®Èy m¹nh h¬n n÷a trong thêi kú ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa, xu thÕ toµn cÇu hãa mäi mÆt ®êi sèng x· héi, tr−íc hÕt lµ kinh tÕ. B−íc vµo thÕ kû XXI, §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh t− t−ëng vÜ ®¹i cña Hå ChÝ Minh: "Cïng víi chñ nghÜa M¸c - Lªnin m·i m·i lµ nÒn t¶ng t− t−ëng, kim chØ nam cho hµnh ®éng cña §¶ng vµ c¸ch m¹ng ViÖt Nam, lµ tµi s¶n tinh thÇn v« gi¸ cña §¶ng vµ d©n téc ta. T− t−ëng ®ã ®· d×u d¾t chóng ta trªn mçi chÆng ®−êng x©y dùng vµ ph¸t triÓn ®Êt n−íc, lµ ngän cê th¾ng lîi cña c¸ch m¹ng ViÖt Nam, lµ søc m¹nh tËp hîp vµ ®oµn kÕt toµn d©n téc trong sù nghiÖp c¸ch m¹ng cña chóng ta h«m nay vµ mai sau"(1). Cã n¾m v÷ng t− t−ëng Hå ChÝ Minh ngµy cµng ®Çy ®ñ, s©u s¾c h¬n, chóng ta míi cã thÓ vËn dông s¸ng t¹o, ®−a t− t−ëng Hå ChÝ Minh vµo cuéc sèng vµ ph¸t triÓn t− t−ëng Hå ChÝ Minh trong nh÷ng ®iÒu kiÖn míi. Lµ mét nhµ t− t−ëng - v¨n hãa kiÖt xuÊt, Hå ChÝ Minh ®· h×nh thµnh nªn mét triÕt lý ph¸t triÓn ®éc ®¸o g¾n liÒn víi sù nghiÖp c¸ch m¹ng v« s¶n, víi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. Sù ra ®êi cña triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh lµ mét hiÖn t−îng hîp quy luËt, mét ®ßi hái lÞch sö kh¸ch quan. NÕu thiªn tµi cña C. M¸c lµ ë chç «ng ®· gi¶i ®¸p ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò mµ t− t−ëng tiªn tiÕn cña loµi ng−êi ®· ®Æt ra, lµ sù tiÕp tôc th¼ng vµ trùc tiÕp häc thuyÕt cña c¸c ®¹i biÓu xuÊt s¾c nhÊt trong triÕt häc, trong khoa häc kinh tÕ chÝnh trÞ vµ trong chñ nghÜa x· héi trªn c¬ së hiÖn thùc c¸c n−íc T©y ¢u, th× (1) §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø X, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2006, tr. 6-7. 5 thiªn tµi cña Hå ChÝ Minh lµ ë chç Ng−êi ®· ®¸p øng ®−îc nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra tõ c¸c n−íc ph−¬ng §«ng, ch©u ¸ nãi chung cßn l¹c hËu vµ ch−a tr¶i qua giai ®o¹n ph¸t triÓn chñ nghÜa t− b¶n, l¹i bÞ sù x©m l−îc cña chñ nghÜa thùc d©n, lµ sù tiÕp tôc th¼ng vµ trùc tiÕp häc thuyÕt hiÖn ®¹i vµ c¸ch m¹ng cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, cña chñ nghÜa yªu n−íc truyÒn thèng ViÖt Nam vµ cña tinh hoa v¨n hãa ph−¬ng §«ng vµ ph−¬ng T©y. Tõ c¸c gi¸ trÞ t− t−ëng tiªn tiÕn cña loµi ng−êi vµ d©n téc, Hå ChÝ Minh t×m ra con ®−êng cøu n−íc, ®ång thêi h×nh thµnh mét triÕt lý ph¸t triÓn phï hîp víi ®Æc ®iÓm x· héi ViÖt Nam. TriÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh cã néi hµm rÊt réng, lµ mét trong nh÷ng lÜnh vùc phong phó vµ s©u xa nhÊt, cã chiÒu s©u vµ cã gi¸ trÞ bÒn v÷ng nhÊt cña t− t−ëng Hå ChÝ Minh. §©y còng lµ lÜnh vùc mµ Hå ChÝ Minh ®· cã nh÷ng ®ãng gãp v« gi¸ cho nh©n lo¹i, ®Ó c¸c nhµ nghiªn cøu trong vµ ngoµi n−íc ghi nhËn, suy t«n Ng−êi nh− mét "nhµ triÕt häc hµnh ®éng" tiªu biÓu cña thÕ kû XX. Sù nghiÖp ph¸t triÓn ®Êt n−íc hiÖn nay ®ang ®ßi hái ph¶i nghiªn cøu, khai th¸c ®Ó qu¸n triÖt vµ thùc hiÖn triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh. NhiÒu vÊn ®Ò næi cém vÒ thùc tr¹ng ®¹o ®øc x· héi, vÒ sù suy tho¸i, biÕn chÊt cña c¸n bé, ®¶ng viªn ®ang trë thµnh t×nh huèng cã vÊn ®Ò trong ph¸t triÓn. Kh«ng ph¶i chØ do yÕu kÐm vÒ nghiªn cøu lý luËn c¬ b¶n cña mét triÕt lý ph¸t triÓn mµ cã lÏ cßn do §¶ng vµ Nhµ n−íc ta ch−a cã nh÷ng gi¶i ph¸p triÖt ®Ó vµ h÷u hiÖu trong viÖc thùc hiÖn triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh. Nh÷ng vÊn ®Ò bøc xóc ®Æt ra trong ®êi sèng x· héi ®ßi hái nghiªn cøu kü l−ìng, theo chiÒu s©u c¬ së lý luËn, néi dung triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh, tõ ®ã cô thÓ hãa chóng, t×m c¸c biÖn ph¸p thiÕt thùc chØ ®¹o thùc hiÖn sao cho mang l¹i hiÖu qu¶ thùc tÕ, thÓ hiÖn trong ®−êng lèi ph¸t triÓn kinh tÕ, trong c¸c chÝnh s¸ch x· héi, trong viÖc phßng chèng c¸c tÖ n¹n x· héi, ®Æc biÖt trong viÖc x©y dùng, chØnh ®èn §¶ng v÷ng m¹nh vÒ ®¹o ®øc vµ trÝ tuÖ, ®ñ søc l·nh ®¹o ®Êt n−íc. Trªn c¶ hai b×nh diÖn, lý luËn vµ thùc tiÔn, triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh cã ý nghÜa c¬ b¶n ®èi víi c¸ch m¹ng ViÖt Nam, ®· vµ ®ang cã ý nghÜa thêi sù to lín trong thêi kú c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc v× môc tiªu d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh. 6 2. T×nh h×nh nghiªn cøu liªn quan ®Õn ®Ò tµi Cã thÓ nãi, tõ tr−íc ®Õn nay ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ triÕt lý ph¸t triÓn, bëi v× ®©y lµ mét vÊn ®Ò réng lín, cã tÝnh thêi sù cña mäi thêi ®¹i. ë thêi cæ vµ trung ®¹i, nh÷ng triÕt lý ph¸t triÓn theo quan ®iÓm duy t©m chñ nghÜa vµ duy vËt kh«ng t−ëng ®· ®ãng vai trß nhÊt ®Þnh trong ®iÒu kiÖn x· héi ®−¬ng thêi. ë c¸c n−íc ph−¬ng §«ng, ch©u ¸, chóng ta biÕt nhiÒu ®Õn c¸c triÕt lý ph¸t triÓn cña Khæng gi¸o, PhËt gi¸o, L·o gi¸o. §ã còng lµ c¸c häc thuyÕt chÝnh trÞ, t«n gi¸o mang tÝnh triÕt lý ph¸t triÓn kh¸ s©u s¾c, ®· tõng tån t¹i vµ chi phèi gÇn nh− toµn bé nÒn v¨n minh cã ®Æc tr−ng riªng cña c¸c n−íc ¸ §«ng. Ngoµi ra, còng ph¶i kÓ ®Õn chñ nghÜa Tam d©n cña T«n DËt Tiªn nh− mét triÕt lý ph¸t triÓn phï hîp víi x· héi Trung Quèc thêi cËn ®¹i vµ häc thuyÕt ph¸t triÓn theo ®Æc ®iÓm riªng cña NhËt B¶n sau thêi Minh TrÞ. Trªn c¬ së kÕ thõa, ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ tÝch cùc cña triÕt lý ph¸t triÓn cña loµi ng−êi, chñ nghÜa M¸c - Lªnin ®· h×nh thµnh häc thuyÕt cña m×nh, cho ra ®êi mét triÕt lý ph¸t triÓn míi c¸ch m¹ng vµ khoa häc triÖt ®Ó. Trong thêi hiÖn ®¹i, nhiÒu d©n téc kh¸c nhau trªn thÕ giíi, kÓ c¶ c¸c tËp ®oµn kinh tÕ xuyªn quèc gia ®Òu cè g¾ng t×m kiÕm vµ ®i ®Õn kh¸i qu¸t mét triÕt lý ph¸t triÓn cña riªng m×nh. Nh−ng ph¶i b¾t ®Çu tõ n¨m 1985 trë l¹i ®©y, sau khi UNESCO ph¸t ®éng thËp kû ph¸t triÓn v¨n hãa (1985 - 1995), th× quan niÖm vÒ triÕt lý ph¸t triÓn míi trë thµnh mét chñ ®Ò lín, s«i ®éng, thu hót sù tham gia nghiªn cøu cña nhiÒu nhµ khoa häc cã tªn tuæi trªn thÕ giíi vµ trong n−íc. Ng−êi ta ®i s©u nghiªn cøu triÕt lý ph¸t triÓn cña c¸c nhµ t− t−ëng lín trªn thÕ giíi, c¶ §«ng vµ T©y, c¶ kim vµ cæ, ®Ó lý gi¶i sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t− b¶n ch©u ¢u, B¾c Mü, sù trçi dËy thÇn kú cña c¸c "con rång", "con hæ" ch©u ¸. Hµng tr¨m c«ng tr×nh khoa häc chuyªn kh¶o xung quanh chñ ®Ò nµy lÇn l−ît ra ®êi ®Ó dÇn dÇn ®i ®Õn mét quan niÖm phæ biÕn, thèng nhÊt trªn ph¹m vi toµn cÇu vÒ mét triÕt lý ph¸t triÓn bÒn v÷ng. ë n−íc ta, còng xuÊt hiÖn mét sè c«ng tr×nh lín cña GS. Hång Phong, GS. Ph¹m Xu©n Nam, GS.VS Vò Khiªu, GS.TS NguyÔn Hïng HËu (TriÕt lý 7 trong v¨n hãa ph−¬ng §«ng, Nxb §¹i häc S− ph¹m, Hµ Néi, 2002), TS. §ç Minh C−¬ng (TriÕt lý kinh doanh vµ qu¶n lý doanh nghiÖp, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2003)... ®Ò cËp ®Õn triÕt lý ph¸t triÓn nãi chung, triÕt lý ph¸t triÓn M¸c - Lªnin nãi riªng. ë Trung Quèc, b¾t ®Çu tõ cuèi nh÷ng n¨m 70 thÕ kû XX, ®· h×nh thµnh mét nhãm c¸c nhµ nghiªn cøu chuyªn s©u vÒ triÕt lý ph¸t triÓn Khæng gi¸o, triÕt lý ph¸t triÓn §Æng TiÓu B×nh, trong quan niÖm "Ba ®¹i diÖn" vµ gÇn ®©y nhÊt lµ triÕt lý "ph¸t triÓn hµi hãa". Tõ kinh nghiÖm lÞch sö vµ nhu cÇu "tiÕn kÞp thêi ®¹i", c¸c nhµ lý luËn Trung Quèc muèn kh¸i qu¸t thµnh mét triÕt lý ph¸t triÓn mang b¶n s¾c Trung Quèc. ë ViÖt Nam, triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh ch−a ®−îc ®Ò cËp chÝnh thøc trong c¸c v¨n kiÖn §¶ng. Trªn b×nh diÖn nghiªn cøu lý luËn, vÊn ®Ò "triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh" cßn ®−îc Ýt ng−êi ®Ò cËp ®Õn. C¸c c«ng tr×nh khoa häc liªn quan ®Õn chñ ®Ò nµy cã thÓ kÓ ®Õn: - D−íi d¹ng ®Ò tµi khoa häc. Trong ch−¬ng tr×nh khoa häc cÊp Nhµ n−íc KX.02 "T− t−ëng Hå ChÝ Minh" giai ®o¹n 1991 - 1995 do GS. §Æng Xu©n Kú lµm chñ nhiÖm, ë phÇn tæng quan vµ kiÕn nghÞ ®· nªu ra quan niÖm vµ ®Æt vÊn ®Ò kh¸i qu¸t t− t−ëng Hå ChÝ Minh thµnh mét triÕt lý ph¸t triÓn ng¾n gän, dÔ nhí, lµm c¬ së h×nh thµnh triÕt lý ph¸t triÓn ViÖt Nam hiÖn ®¹i. §©y chØ míi lµ mét gîi ý khoa häc vÒ mét h−íng tiÕp cËn chiÒu s©u t− t−ëng Hå ChÝ Minh. Trong ch−¬ng tr×nh khoa häc cÊp Nhµ n−íc KHXH.04 giai ®o¹n 1996 2000, do GS. Ph¹m Xu©n Nam lµm chñ nhiÖm ®· nghiªn cøu triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh nh− lµ sù kÕ thõa vµ ph¸t triÓn triÕt lý ph¸t triÓn M¸c - Lªnin, nh−ng chØ dõng l¹i ë con ®−êng ph¸t triÓn vµ c¸c ®éng lùc ph¸t triÓn x· héi ViÖt Nam theo t− t−ëng Hå ChÝ Minh. - VÒ s¸ch. §¸ng chó ý lµ c¸c cuèn: "TriÕt lý ph¸t triÓn - Tõ M¸c-Lªnin ®Õn Hå ChÝ Minh" cña PGS.TS NguyÔn V¨n Huyªn, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 2001; cuèn: "TriÕt lý trong v¨n hãa ph−¬ng §«ng" cña PGS.TS NguyÔn Hïng HËu, Nxb §¹i häc S− ph¹m, Hµ Néi, 2002, ®· ®Ò cËp ®Õn mét 8 sè quan ®iÓm, néi dung, chñ yÕu lµ sù thèng nhÊt gi÷a môc tiªu vµ ®éng lùc cña nh©n tè con ng−êi trong triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh. - VÒ c¸c bµi chuyªn kh¶o, nghiªn cøu. Trong héi th¶o khoa häc nh©n dÞp kû niÖm c¸c n¨m ch½n ngµy sinh Hå ChÝ Minh (1990, 1995, 2000, 2005), trªn c¸c t¹p chÝ khoa häc chuyªn ngµnh: T¹p chÝ Céng s¶n, Th«ng tin khoa häc x· héi, T¹p chÝ Nghiªn cøu lÞch sö v.v... cã mét sè bµi viÕt cña c¸c t¸c gi¶ ®Ò cËp ®Õn chñ ®Ò nµy, trong ®ã cã thÓ nãi ®Õn: GS. Vò Ngäc Kh¸nh "Minh triÕt Hå ChÝ Minh", T¹p chÝ Nghiªn cøu lÞch sö, sè 3-2000; GS. §ç Huy: "V¨n hãa trong triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh", t¹p chÝ Th«ng tin khoa häc x· héi, sè 5-2005; PGS.TS Thµnh Duy: "Cã mét triÕt lý ph¸t triÓn vµ chÊn h−ng ®Êt n−íc theo t− t−ëng Hå ChÝ Minh" (bµi viÕt cho héi th¶o khoa häc nh©n kû niÖm 115 n¨m ngµy sinh Hå ChÝ Minh, trong kû yÕu héi th¶o: "Chñ tÞch Hå ChÝ Minh víi sù nghiÖp gi¶i phãng d©n téc vµ chÊn h−ng ®Êt n−íc", Nxb Lý luËn chÝnh trÞ, Hµ Néi, 2006)... C¸c c«ng tr×nh khoa häc nªu trªn mÆc dï ®· ®i ®Õn mét quan niÖm thèng nhÊt cã mét triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh, nh−ng ®Òu míi dõng l¹i ë d¹ng nªu vÊn ®Ò, hoÆc nghiªn cøu triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh trªn c¸c mÆt t¸ch biÖt, chó träng nhiÒu ®Õn con ®−êng ph¸t triÓn ViÖt Nam, mèi quan hÖ gi÷a v¨n hãa vµ ph¸t triÓn. Ch−a cã mét c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu chuyªn biÖt triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh vµ gi¸ trÞ lý luËn, thùc tiÔn cña nã ®èi víi c¸ch m¹ng ViÖt Nam. §©y chÝnh lµ c¸i míi c¶ vÒ h−íng tiÕp cËn, c¶ vÒ néi dung nghiªn cøu cña ®Ò tµi mµ chóng t«i lùa chän ®¨ng ký tuyÓn thÇu. 3. Môc tiªu cña ®Ò tµi - Trªn c¬ së lµm râ quan niÖm chung vÒ triÕt lý ph¸t triÓn, c¬ së t− t−ëng - lý luËn h×nh thµnh, ®Ò tµi nghiªn cøu b¶n chÊt, ®Æc ®iÓm, nh÷ng néi dung chñ yÕu nhÊt cña triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh. - §¸nh gi¸ tæng qu¸t gi¸ trÞ lý luËn, thùc tiÔn, nh÷ng ®Æc s¾c, s¸ng t¹o trong triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh vµ nªu bËt ph−¬ng h−íng, gi¶i ph¸p vËn dông, ph¸t triÓn nã trong c«ng cuéc ®æi míi theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam hiÖn nay. 9 4. NhiÖm vô cña ®Ò tµi: - Lµm râ mét sè kh¸i niÖm: TriÕt lý ph¸t triÓn vµ triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh. - Lµm râ nguån gèc t− t−ëng – lý luËn h×nh thµnh triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh. - Lµm râ b¶n chÊt vµ néi dung cña triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh. - ViÖc vËn dông vµ ph¸t triÓn triÕt ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh trong sù nghiÖp ®æi míi ë n−íc ta hiÖn nay. 5. Néi dung nghiªn cøu Ch−¬ng I: Quan niÖm vÒ triÕt lý ph¸t triÓn vµ nguån gèc t− t−ëng lý luËn h×nh thµnh triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh Ch−¬ng II: B¶n chÊt vµ néi dung cña triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh Ch−¬ng III: VËn dông vµ ph¸t triÓn triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh trong sù nghiÖp ®æi míi ë n−íc ta hiÖn nay 5. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu §Ò tµi sö dông c¸c c¬ së ph−¬ng ph¸p luËn cña chñ nghÜa M¸c Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh vµ §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam vÒ triÕt lý, ph¸t triÓn, triÕt lý ph¸t triÓn g¾n víi sù vËn ®éng lÞch sö x· héi loµi ng−êi, cña tõng d©n téc. - Chó träng ph−¬ng ph¸p liªn ngµnh khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n, tæng kÕt thùc tiÔn, pháng vÊn chuyªn gia. - Sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p cô thÓ: lÞch sö, l«gÝc, kÕt hîp lÞch sö víi l«gÝc, ph©n tÝch, tæng hîp, so s¸nh, v¨n b¶n häc v.v... 7. ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµi a) ý nghÜa lý luËn 10 - Nghiªn cøu nÐt ®éc ®¸o, s¸ng t¹o, gi¸ trÞ cña triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh cho phÐp kh¸m ph¸ ra tÇng s©u nhÊt cña t− t−ëng Hå ChÝ Minh víi t− c¸ch lµ hÖ thèng c¸c quan ®iÓm toµn diÖn, s©u s¾c vÒ c¸ch m¹ng ViÖt Nam. triÕt lý ph¸t triÓn lµ h¹t nh©n cèt lâi cña ph−¬ng ph¸p luËn Hå ChÝ Minh. - Nªu bËt, trªn b×nh diÖn lý luËn, søc sèng, søc hÊp dÉn l©u bÒn cña t− t−ëng Hå ChÝ Minh; vai trß nÒn t¶ng t− t−ëng, kim chØ nam hµnh ®éng cña triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh ®èi víi viÖc x¸c ®Þnh, hoµn thiÖn triÕt lý ph¸t triÓn ViÖt Nam hiÖn ®¹i. - §ãng gãp lý luËn cña triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh víi sù ph¸t triÓn nh©n lo¹i víi tÝnh c¸ch nhµ v¨n hãa kiÖt xuÊt. b) ý nghÜa thùc tiÔn - ThÊy ®−îc sù t¸c ®éng cña triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh trong qu¸ tr×nh vËn ®éng cña thùc tiÔn c¸ch m¹ng ViÖt Nam; kh¶ n¨ng soi ®−êng vµ c¶i t¹o cuéc sèng cña nã. - Thùc hiÖn triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh g¾n liÒn víi gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò thùc tiÔn bøc xóc hiÖn nay trong c¸c lÜnh vùc ®êi sèng x· héi, nhÊt lµ ®¹o ®øc, v¨n hãa, x· héi. - H×nh thµnh mét chuyªn ®Ò khoa häc míi cho gi¶ng d¹y Hå ChÝ Minh häc thuéc c¸c hÖ ®µo t¹o, båi d−ìng c¸n bé, nhÊt lµ bËc sau ®¹i häc cña hÖ thèng Häc viÖn ChÝnh trÞ Quèc gia Hå ChÝ Minh. 8. S¶n phÈm cña ®Ò tµi: - B¸o c¸o tæng hîp kÕt qu¶ nghiªn cøu: 100-150 trang - KiÕn nghÞ cña ®Ò tµi :15-20 trang - Kû yÕu ®Ò tµi - §Üa mÒm chøa c¸c s¶n phÈm trªn 11 ch−¬ng I quan niÖm vÒ triÕt lý ph¸t triÓn vµ Nguån gèc t− t−ëng – lý luËn h×nh thµnh triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh I. Quan niÖm tæng qu¸t vÒ triÕt lý ph¸t triÓn vµ triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh 1. TriÕt lý vµ triÕt lý ph¸t triÓn TriÕt lý vµ triÕt häc Tr−íc khi ®i vµo nguån gèc t− t−ëng lý luËn h×nh thµnh triÕt lý ph¸t triÓn Hå ChÝ Minh, ta thö t×m hiÓu xem triÕt lý ph¸t triÓn lµ g×, tõ ®ã triÕt lý ph¸t triÓn ë Hå ChÝ Minh gåm nh÷ng triÕt lý nµo, trªn c¬ së ®ã ta míi truy nguyªn xem nh÷ng triÕt lý nµy cã nguån gèc t− t−ëng - lý luËn nµo. Tr−íc khi ®i vµo triÕt lý ph¸t triÓn, chóng ta cÇn lµm râ triÕt lý lµ g×. Trong hÇu hÕt c¸c cuèn tõ ®iÓn tiÕng ViÖt, ch¼ng h¹n cuèn do Hoµng Phª, cuèn do NguyÔn Nh− ý chñ biªn, triÕt lý th−êng cã hai nghÜa: - Lý luËn triÕt häc - Quan niÖm chung cña con ng−êi vÒ nh÷ng vÊn ®Ò nh©n sinh vµ x· héi. Nh− vËy, ë ®©y l¹i x¸c ®Þnh triÕt lý qua triÕt häc, triÕt lý lµ lý luËn vÒ triÕt häc. Tõ ®ã mét vÊn ®Ò n÷a l¹i xuÊt hiÖn: TriÕt häc lµ g×, mèi quan hÖ gi÷a triÕt lý víi triÕt häc ra sao. Víi nghÜa thø hai, triÕt lý lµ quan niÖm chung cña con ng−êi vÒ nh÷ng vÊn ®Ò nh©n sinh vµ x· héi th× còng chÝnh lµ ®èi t−îng cña triÕt häc, triÕt häc còng nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò ®ã. Trong cuèn “Tõ ®iÓn H¸n ng÷ hiÖn ®¹i” cña Trung Quèc in n¨m 1996 th× triÕt häc lµ häc thuyÕt vÒ thÕ giíi quan, lµ sù tæng kÕt vµ kh¸i qu¸t tri thøc vÒ tù nhiªn vµ x· héi; cßn triÕt lý lµ nguyªn lý vÒ vò trô vµ nh©n sinh. Nh−ng nguyªn lý vÒ vò trô vµ nh©n sinh còng lµ ®èi t−îng cña triÕt häc. Qua ®ã ta thÊy, d−êng 12 nh− c¸i g× lµ triÕt lý th× ®Òu thuéc vµo triÕt häc. Nh− vËy, triÕt lý n»m trong triÕt häc, suy tõ triÕt häc mµ ra. §©y lµ mét quan ®iÓm. ë ph−¬ng T©y chØ cã mét tõ philosophy gäi chung cho c¶ triÕt häc lÉn triÕt lý vµ cã mét sè nghÜa chung sau: - Yªu thÝch vµ theo ®uæi nh»m ®¹t ®Õn sù kh«n ngoan b»ng nh÷ng ph−¬ng tiÖn tri thøc vµ c¸c qui t¾c lu©n lý; - Sù kh¸m ph¸ ®Ó hiÓu biÕt thiªn nhiªn, tri thøc, nguyªn nh©n cña sù viÖc, c¸c nguyªn t¾c cña ch©n lý; - HÖ thèng quan niÖm cã ®−îc do sù nghiªn cøu vÒ nhËn thøc ®em l¹i; - C¸c nguyªn t¾c vÒ l«gÝc häc, ®¹o ®øc häc, mü häc, siªu h×nh häc; - TËp hîp c¸c quan ®iÓm hay lßng tin trong mét lÜnh vùc nµo ®ã; … (The American Heritage Dictionary of the English Language, 4 th edition) Theo GS TrÇn V¨n Giµu, triÕt häc chñ yÕu lµ lý luËn vÒ nhËn thøc, nã ®Æt vÊn ®Ò ®óng hay sai, ph¶i hay kh«ng ph¶i; cßn triÕt lý chñ yÕu h−íng vÒ ®¹o lý (chø kh«ng ph¶i ®¹o lý). Nã chñ yÕu ®Æt vÊn ®Ò tèt hay xÊu, nªn hay kh«ng nªn; chø kh«ng ®Æt vÊn ®Ò ®óng hay sai, ph¶i hay kh«ng ph¶i. GS Vò Khiªu cho r»ng triÕt lý lµ triÕt häc khiªm tèn nãi vÒ m×nh; nã kh«ng thÓ hiÖn tÇm kh¸i qu¸t vò trô quan vµ nh©n sinh quan mµ thÓ hiÖn ý nghÜ vµ hµnh vi chØ ®¹o cuéc sèng con nguêi. Quan ®iÓm cña GS Hoµng Trinh t−¬ng ®èi ®Çy ®ñ h¬n khi «ng cho r»ng triÕt lý lµ nh÷ng nguyªn lý ®Çu tiªn, nh÷ng ý t−ëng c¬ b¶n ®−îc dïng lµm nÒn t¶ng cho sù t×m tßi vµ suy lý cña con ng−êi vÒ céi nguån, b¶n chÊt vµ c¸c h×nh th¸i tù nhiªn, x· héi vµ b¶n th©n, lµm ph−¬ng ch©m cho sù xö thÕ vµ xö sù cña con ng−êi trong c¸c hµnh ®éng sèng hµng ngµy …Cã nh÷ng d©n téc ®· cã nh÷ng triÕt lý tõ l©u mÆc dÇu ch−a cã triÕt häc víi hÖ thèng c¸c kh¸i niÖm cña nã. Nh− vËy, ë ®©y triÕt lý l¹i cã tr−íc triÕt häc. Nh− chóng ta ®· biÕt, triÕt häc lµ mét m«n khoa häc nghiªn cøu nh÷ng qui luËt chung nhÊt cña tù nhiªn, x· héi, con ng−êi vµ mèi quan hÖ cña t− duy 13 víi tån t¹i. Nã th−êng ®−îc thÓ hiÖn d−íi d¹ng mét hÖ thèng c¸c nguyªn lý, quan ®iÓm cã tÝnh trõu t−îng kh¸i qu¸t ho¸ cao víi l«gÝc néi t¹i t−¬ng ®èi chÆt chÏ. Kh¸c víi triÕt häc, triÕt lý kh«ng ph¶i lµ m«n khoa häc ®Ò cËp ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò chung nhÊt cña tù nhiªn, x· héi, t− duy. §Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò triÕt lý, triÕt häc, ta thö ®i ph©n tÝch mét vÊn ®Ò cô thÓ lµ ë ViÖt Nam cã triÕt häc hay hay chØ cã nh÷ng t− t−ëng triÕt häc, chØ cã triÕt lý. HiÖn nay, vÒ LÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam ®· cã b¶y tËp (trong lÇn t¸i b¶n, hai tËp s¸u vµ b¶y dån thµnh mét tËp, tËp s¸u) cña NguyÔn §¨ng Thôc, hai tËp cña ViÖn TriÕt häc vµ ba tËp cña TrÇn V¨n Giµu. Nh×n chung, lÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam ®· ®−îc xíi lªn, nhiÒu giai ®o¹n, vÊn ®Ò ®−îc nghiªn cøu kh¸ s©u. §ã lµ thµnh qu¶ to lín ®¸ng ghi nhËn cña giíi nghiªn cøu vÒ LÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam trong ngãt nöa thÕ kû qua. Nghiªn cøu lÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam cßn cã rÊt nhiÒu bµi b¸o ®¨ng r¶i r¸c trªn c¸c b¸o, t¹p chÝ, nhiÒu chuyªn kh¶o, s¸ch vë ë møc ®é Ýt hay nhiÒu, trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp liªn quan ®Õn ®Ò tµi nµy. Nh×n l¹i nh÷ng c«ng tr×nh vÒ lÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam, chóng ta thËt ®¸ng tù hµo. Nh−ng víi sù ph¸t triÓn cña thùc tiÔn cuéc sèng còng nh− lý luËn cña b¶n th©n khoa häc triÕt häc, mét sè vÊn ®Ò chóng ta cÇn xem xÐt l¹i, bæ sung vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn. Nh− chóng ta ®· biÕt, tõ tr−íc cho tíi n¨m 2001, ë n−íc ta, míi chØ cã nh÷ng cuèn s¸ch vÒ LÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam, chø ch−a hÒ cã cuèn s¸ch nµo víi c¸i tªn TriÕt häc ViÖt Nam hay LÞch sö triÕt häc ViÖt Nam. ThËm chÝ ngay c¸i tªn kh¸ khiªm tèn LÞch sö t− t−ëng triÕt häc ViÖt Nam, tr−íc n¨m 2001 ta còng kh«ng thÊy cã. ChØ ®Õn n¨m 2002, cã cuèn §¹i c−¬ng lÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam vµ ®Õn n¨m 2005, xuÊt hiÖn cuèn §¹i c−¬ng triÕt häc ViÖt Nam còng do NguyÔn Hïng HËu lµm chñ biªn; ®Õn n¨m 2006, míi xuÊt hiÖn cuèn LÞch sö t− t−ëng triÕt häc ViÖt Nam do GS, TS NguyÔn Träng ChuÈn lµm chñ biªn. Víi c¸i tªn LÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam, nã qu¸ réng, bëi lÏ ngoµi t− t−ëng triÕt häc, nã 14 cßn bao gåm c¶ t− t−ëng kinh tÕ, chÝnh trÞ, ph¸p luËt, mü thuËt, ®¹o ®øc, héi ho¹, v¨n ho¸, v.v.. GS. TrÇn V¨n Giµu ®· tõng nãi: "Cã mét mèi liªn hÖ gÇn gòi gi÷a lÞch sö t− t−ëng vµ lÞch sö triÕt häc, nh−ng hai m«n kh«ng ph¶i lµ mét. TriÕt häc thuéc t− t−ëng, nh−ng cßn cã nhiÒu t− t−ëng kh«ng ph¶i lµ triÕt häc"(1). Cã s¸ch ghi lµ: LÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam, nh−ng bªn trong l¹i giíi h¹n, h¹n chÕ chñ yÕu ë nh÷ng t− t−ëng triÕt häc, nh− vËy lµ kh«ng chÝnh danh, néi dung kh«ng ¨n nhËp víi h×nh thøc. NÕu vËy, t¹i sao kh«ng ®Ò lu«n tªn s¸ch lµ LÞch sö t− t−ëng triÕt häc ViÖt Nam ? ë ®©y ch¾c cã vÊn ®Ò g× ®ã mµ t¸c gi¶ s¸ch cßn lÊn cÊn. ë ViÖt Nam, tr−íc khi xuÊt hiÖn triÕt häc M¸c - Lªnin, ®· kh«ng cã triÕt häc víi t− c¸ch lµ mét bé m«n khoa häc. Cã ng−êi cho r»ng, tr−íc ®ã chóng ta chØ cã nh÷ng t− t−ëng cã tÝnh chÊt triÕt häc, chø kh«ng cã triÕt häc. Nh−ng l¹i cã ng−êi cho r»ng, tr−íc khi cã triÕt häc m¸cxÝt, chóng ta kh«ng chØ cã nh÷ng t− t−ëng triÕt häc, mµ cßn cã nh÷ng häc thuyÕt triÕt häc theo ®óng nghÜa cña nã, ch¼ng h¹n häc thuyÕt TrÇn Th¸i T«ng, trong nã bao gåm c¶ b¶n thÓ luËn lÉn nhËn thøc luËn, c¶ thÕ giíi quan lÉn nh©n sinh quan (xem NguyÔn Hïng HËu, Gãp phÇn t×m hiÓu t− t−ëng triÕt häc PhËt gi¸o TrÇn Th¸i T«ng. Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1996). H¬n n÷a, theo hä, ngoµi TrÇn Th¸i T«ng, ë ViÖt Nam cßn kh¸ nhiÒu c¸c nhµ triÕt häc nh− TrÇn Nh©n T«ng, TuÖ Trung Th−îng SÜ, v.v. (Xem NguyÔn Hïng HËu. L−îc kh¶o t− t−ëng thiÒn Tróc L©m ViÖt Nam. Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1997; cuèn §¹i c−¬ng triÕt häc ViÖt Nam, Nxb ThuËn Ho¸, 2005). §· cã nh÷ng nhµ triÕt häc, häc thuyÕt triÕt häc, lÏ tÊt nhiªn lµ cã ng−êi häc vµ nghiªn cøu nh÷ng häc thuyÕt nµy. Nh− vËy, dï kh«ng nãi tõ "TriÕt häc", nh−ng ë ViÖt Nam vÉn cã triÕt häc, vÊn ®Ò lµ triÕt häc ®−îc hiÓu theo nghÜa nµo. §iÒu nµy còng gièng nh− ng−êi ta kh«ng nãi ®Õn tõ "BiÖn chøng", ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ trong cuéc sèng l¹i kh«ng cã biÖn chøng; ng−êi ta kh«ng nãi ®Õn tõ "Yªu" kh«ng cã nghÜa lµ trong cuéc sèng ng−êi ta (1) TrÇn V¨n Giµu. Sù ph¸t triÓn cña t− t−ëng ë ViÖt Nam tõ thÕ kû XIX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, t.I. HÖ thøc phong kiÕn vµ sù thÊt b¹i cña nã tr−íc nhiÖm vô lÞch sö. Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1973, tr.10. 15 kh«ng yªu. Yªu cã nhiÒu c¸ch, bëi vËy, triÕt häc còng cã nhiÒu lo¹i. Cã nh÷ng nhµ triÕt häc, hä kh«ng thõa nhËn häc thuyÕt cña m×nh lµ triÕt häc, nh−ng kh«ng mét ai l¹i kh¼ng ®Þnh hä kh«ng ph¶i lµ nhµ triÕt häc. §ã lµ tr−êng hîp cña LótvÝch Phoi¬b¾c, nhµ triÕt häc duy vËt lín cña §øc. L¹i cã ng−êi gi¶n ®¬n nghÜ r»ng, ta còng nh− Trung Quèc, Ên §é, ë hä cã triÕt häc Trung Quèc, triÕt häc Ên §é, vËy th× ta còng cã triÕt häc ViÖt Nam. Thùc ra, ë Ên §é, ngay tõ thêi cæ ®¹i ®· xuÊt hiÖn nhiÒu nhµ tranh biÖn hïng hån vµ hä ®Êu khÈu víi nhau suèt ngµy nµy qua ngµy kh¸c, tr−íc sù chøng kiÕn cña d©n chóng vµ ng−êi chñ tr× ®«i khi lµ mét vÞ qu©n v−¬ng ®øng ®Çu c¶ n−íc. §iÒu nµy lµm Will Durant ng¹c nhiªn:"Thö hái cã d©n téc nµo ®· nghÜ tíi viÖc tæ chøc c¸c buæi lÔ long träng råi mêi c¸c t«n s−, c¸c ph¸i triÕt k×nh ®Þch nhau tíi ®Ó ®Êu khÈu tr−íc c«ng chóng xem ai th¾ng ai b¹i, y nh− c¸c vâ sÜ t¹i c¸c ®Êu tr−êng La M·? ". NghÖ thuËt tranh biÖn ®ã ®· lµm xuÊt hiÖn nhiÒu tr−êng ph¸i mµ mçi ph¸i l¹i cã nhiÒu m«n ®å. ë Trung Quèc, thêi Xu©n Thu - ChiÕn Quèc còng cã t×nh h×nh nh− vËy. Tõ ®ã h×nh thµnh nªn c¸c nhµ triÕt häc. §iÒu nµy trong lÞch sö ViÖt Nam ch−a hÒ cã. Nh−ng chóng ta vÉn cã c¸c tr−êng ph¸i PhËt gi¸o, vÉn cã triÕt häc. TriÕt häc ph−¬ng T©y nãi chung th−êng g¾n víi nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc, ®Æc biÖt lµ khoa häc tù nhiªn, nhµ triÕt häc th−êng lµ nhµ khoa häc, nhµ b¸c häc; trong khi ®ã, triÕt häc ph−¬ng §«ng th−êng g¾n liÒn víi t«n gi¸o (Ên §é), víi chÝnh trÞ - x· héi, ®¹o ®øc (Trung Quèc), víi c«ng cuéc b¶o vÖ x©y dùng ®Êt n−íc (ViÖt Nam), bëi vËy, nhµ triÕt häc th−êng ®−îc gäi lµ ng−êi hiÒn, hiÒn triÕt, minh triÕt. TriÕt häc ViÖt Nam còng g¾n liÒn víi t«n gi¸o nh−ng kh«ng s©u s¾c nh− Ên §é, còng g¾n víi ®¹o ®øc, chÝnh trÞ - x· héi nh−ng kh«ng m¸y mãc, cøng nh¾c nh− Trung Quèc. Khi ph¶n ¸nh c«ng cuéc x©y dùng vµ b¶o vÖ ®Êt n−íc, triÕt häc ViÖt Nam h−íng chñ yÕu ®Õn vÊn ®Ò nh©n sinh quan, ®Õn ®¹o lý lµm ng−êi trong thêi chiÕn còng nh− thêi b×nh. ë ®©y, ph¶i ch¨ng vÒ h×nh nhi th−îng, chóng ta ®· cã hai nÒn v¨n ho¸, triÕt häc khæng lå Ên - Trung 16 cung cÊp, vÊn ®Ò lµ vËn dông s¸ng t¹o trong ®iÒu kiÖn cô thÓ cña m×nh? Liªn quan ®Õn ®iÒu nµy, cã ng−êi cho r»ng d©n téc ViÖt Nam lµ d©n téc thùc dông, chØ biÕt tiÕp thu, chÕ biÕn c¸c hÖ thèng t− t−ëng, t«n gi¸o cho phï hîp víi m×nh, chø kh«ng cã sù s¸ng t¹o. Hä nªu ra nµo lµ d©n téc ta kh«ng cã nh÷ng nhµ t− t−ëng lín ®Ó t¹o nªn nh÷ng hÖ thèng triÕt häc, t«n gi¸o lín, nµo lµ ng−êi ViÖt Nam chØ giái b¾t ch−íc, tÝn ng−ìng, t©m linh cña ng−êi ViÖt Nam nhÑ nhµng kh«ng s©u. Häc gi¶ §µo Duy Anh cho r»ng, vÒ tÝnh chÊt tinh thÇn th× ng−êi ViÖt Nam ®¹i kh¸i th«ng minh, nh−ng x−a nay ta thÊy Ýt ng−êi cã trÝ tuÖ lçi l¹c phi th−êng; hä giµu trÝ tuÖ nghÖ thuËt h¬n khoa häc, giµu trùc gi¸c h¬n luËn lý; n·o s¸ng t¸c th× Ýt, nh−ng mµ b¾t ch−íc, thÝch øng vµ dung hoµ th× rÊt tµi. ThÝch MËt ThÓ còng cã ý kiÕn t−¬ng tù nh− vËy. Theo chóng t«i, viÖc tiÕp thu, chÕ biÕn c¸c häc thuyÕt, t«n gi¸o cho phï hîp vµ mang l¹i lîi Ých thiÕt thùc cho d©n téc, ®ã lµ mét s¸ng t¹o lín. T− t−ëng Nh©n NghÜa cña NguyÔn Tr·i tuy b¾t nguån tõ Nho gi¸o, nh−ng ®−îc «ng vËn dông trªn quan ®iÓm d©n téc, v× lîi Ých ®Êt n−íc, nªn néi dung cña nã cã nh÷ng ®iÓm s¸ng t¹o ®éc ®¸o. Nh−ng d©n téc ViÖt Nam ®©u chØ cã nh− vËy. Mét mÆt, khi vËn dông, hä ®· t¹o ra ®−îc nh÷ng häc thuyÕt t«n gi¸o míi, ch¼ng h¹n triÕt lý "NhËm vËn", "V« bè uý" cña V¹n H¹nh, "Lôc th× s¸m hèi kho¸ nghi tù" cña TrÇn Th¸i T«ng, ®¹o Cao ®µi, Hoµ h¶o ë c¸c tØnh phÝa Nam, ®Æc biÖt lµ hÖ thèng lý luËn ®i ®Õn gi¸c ngé cña PhËt gi¸o ViÖt Nam thêi Lý - TrÇn1; mÆt kh¸c, qu¸ tr×nh ®ã l¹i gãp phÇn thóc ®Èy sù ph¸t triÓn hoµn thiÖn ®èi víi h×nh nhi th−îng. Quan niÖm vÒ lý khÝ cña Lª Quý §«n kh¸c víi Tr×nh Chu lµ mét b»ng chøng. ChÝnh v× ph−¬ng h−íng kh¸c nhau, ®èi t−îng chó ý Ýt nhiÒu kh¸c nhau, nªn ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu triÕt häc ph−¬ng T©y vµ ViÖt Nam còng kh¸c nhau. Chóng ta kh«ng nªn gi¸o ®iÒu, m¸y mãc, bª nguyªn xi ph−¬ng ph¸p cña triÕt häc ph−¬ng T©y vµo nghiªn cøu triÕt häc ViÖt Nam. Theo t«i, tr×nh bµy, 1 Xem: NguyÔn Hïng HËu. Ph¶i ch¨ng ®ã lµ nh÷ng nÐt ®éc ®¸o cña PhËt gi¸o ViÖt Nam, trong Nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n nhÊt c¬ b¶n cña mét sè t«n gi¸o lín ë ViÖt Nam. Th«ng tin chuyªn ®Ò Häc viÖn ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1977. 17 nghiªn cøu triÕt häc ViÖt Nam kh«ng nªn ®i tõ vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc lµ mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc, mµ cã thÓ ®i theo hai c¸ch: a/ §i tõ hiÖn t−îng ®Õn nh÷ng kh¸i qu¸t cã tÝnh chÊt nh©n sinh quan, ®¹o lý lµm ng−êi, råi ®Õn thÕ giíi quan. C¸ch nµy, nã gÇn gièng víi ph−¬ng ph¸p quy n¹p vµ ph¶n ¸nh ®óng con ®−êng ph¸t triÓn cña triÕt häc ViÖt Nam lµ ®i tõ nh©n sinh quan ®Õn thÕ giíi quan, ng−îc l¹i víi con ®−êng cña triÕt häc ph−¬ng T©y. b/ §i tõ thÕ giíi quan ®Õn nh©n sinh quan råi ®Õn lu©n lý ®¹o ®øc, ®¹o lý lµm ng−êi. C¸ch nµy gÇn víi ph−¬ng ph¸p diÔn dÞch. MÆc dï ®i ng−îc l¹i con ®−êng ph¸t triÓn cña triÕt häc ViÖt Nam, nh−ng tr×nh bµy theo c¸ch nµy khiÕn ng−êi ta n¾m b¾t vµ nh×n nhËn vÊn ®Ò râ h¬n Hai c¸ch nµy kh«ng t¸ch rêi nhau, chóng bæ sung cho nhau ë toµn côc còng nh− ë trong mçi phÇn nhá. Chóng t«i kh«ng t¸n thµnh quan ®iÓm cho r»ng ë ViÖt Nam, vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc rÊt mê nh¹t, bëi vËy kh«ng cã triÕt häc mµ chØ cã nh÷ng t− t−ëng triÕt häc. Ph.¡ngghen cho r»ng vÊn ®Ò c¬ b¶n lín cña mäi triÕt häc, ®Æc biÖt lµ triÕt häc hiÖn ®¹i, vÊn ®Ò tèi cao cña toµn bé triÕt häc lµ vÊn ®Ò quan hÖ gi÷a t− duy vµ tån t¹i, gi÷a tinh thÇn vµ giíi tù nhiªn. ë ViÖt Nam còng cã vÊn ®Ò nµy, nã thÓ hiÖn d−íi d¹ng mèi quan hÖ gi÷a vËt vµ t©m, song nã kh«ng ph¶i lµ trung t©m ®iÓm cña triÕt häc ViÖt Nam. Ch¶ lÏ triÕt häc chØ cã mçi mét vÊn ®Ò tèi cao, c¬ b¶n ®ã hay sao? NÕu vËy, th× triÕt häc qu¶ lµ nghÌo nµn, kh« cøng. Nh− chóng ta ®· thÊy, d−íi vÊn ®Ò tèi cao (cao nhÊt) nµy cßn cã nhiÒu vÊn ®Ò kh¸c thÊp h¬n ®−îc cô thÓ ho¸, bªn c¹nh vÊn ®Ò c¬ b¶n, cßn nhiÒu vÊn ®Ò kh«ng c¬ b¶n, nh−ng chóng vÉn thuéc vµo triÕt häc. TriÕt häc ®©u chØ cã b¶n thÓ luËn, nhËn thøc luËn, mµ nã cßn bao gåm c¶ thÕ giíi quan, nh©n sinh quan, l«gÝc, ®¹o ®øc, mü häc, th©n phËn con ng−êi, ®¹o lý lµm ng−êi, thÕ giíi t©m linh... Tuú theo tõng n−íc, tõng khu vùc, tõng thêi kú mµ vÊn ®Ò nµo næi tréi h¬n. Cã hiÓu nh− vËy th× chóng ta míi thÊy triÕt häc 18 ph−¬ng §«ng còng phong phó kh«ng thua kÐm g× triÕt häc ph−¬ng T©y, triÕt häc ViÖt Nam còng cã nhiÒu ®iÒu thó vÞ. Cã mét vÊn ®Ò cã tÝnh chÊt ph−¬ng ph¸p luËn mçi khi nghiªn cøu triÕt häc ViÖt Nam lµ: Ch¼ng lÏ néi dung triÕt häc ViÖt Nam chØ ®−îc bãc t¸ch, ph¸t hiÖn tõ c¸c v¨n b¶n nh− v¨n, th¬, phó, kÖ, lôc, luËn, c¸o, biÓu, v.v.. VËy cßn c¸c v¨n b¶n kh¸c nh− th¬ ca, hß vÌ, ca dao, tôc ng÷, ngô ng«n, tiÕu l©m, phong giao, v.v. th× sao, t¹i sao ta kh«ng khai th¸c triÕt häc tõ nh÷ng v¨n b¶n nµy? Cã ng−êi cho r»ng ®»ng sau nh÷ng v¨n b¶n nµy chóng chøa ®ùng Èn ý nh÷ng triÕt lý, chø kh«ng ph¶i triÕt häc. Tõ ®ã xuÊt hiÖn vÊn ®Ò: triÕt häc cã bao hµm triÕt lý kh«ng ? Nghiªn cøu triÕt häc cã nghiªn cøu c¶ triÕt lý, ch¼ng h¹n nh− triÕt lý d©n gian kh«ng ? NÕu hiÓu triÕt häc theo nghÜa réng, nã lµ m«n khoa häc vÒ triÕt, bao gåm tÊt c¶ c¸c lo¹i triÕt, th× nã bao gåm c¶ triÕt lý. Nh−ng nÕu hiÓu triÕt häc lµ mét hÖ thèng kh¸i niÖm, ph¹m trï, kÕt cÊu víi nhau b»ng mét l«gÝc chÆt chÏ nh»m gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc th× triÕt lý kh«ng thuéc triÕt häc. G¾n triÕt häc víi hÖ thèng còng ch−a h¼n ®óng, v× trong lÞch sö còng cã nh÷ng triÕt häc phi hÖ thèng. Ngµy nay, v¨n ho¸ d©n gian ®· trë thµnh ®èi t−îng cña mét bé m«n khoa häc th× hµ cí g× chóng ta - nh÷ng ng−êi lµm triÕt häc - l¹i cø kh− kh− ®ãng cöa, kh«ng më réng sang lÜnh vùc triÕt lý d©n gian. Mét bµi häc thùc tÕ trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng: Chóng ta kh«ng më réng, ng−êi kh¸c sÏ lÊn tíi. MÆt kh¸c, nhu cÇu thùc tiÔn ®Êt n−íc buéc chóng ta ph¶i gi¶i ®¸p c©u hái: TriÕt lý tån t¹i qua mÊy ngh×n n¨m lÞch sö cña d©n téc ta lµ g×? Mçi ng−êi chóng ta trong qu¸ tr×nh sèng, dï nãi ra hay kh«ng nãi ra, ®Òu cã mét quan niÖm sèng nhÊt ®Þnh, mét triÕt lý nho nhá. VËy, c¶ mét d©n téc cã bÒ dµy lÞch sö nh− d©n téc ViÖt Nam l¹i kh«ng cã triÕt lý cña m×nh hay sao? Chóng t«i kh«ng tin nh− vËy. Nghiªn cøu m¶ng nµy biÕt ®©u chóng ta l¹i v¹ch ra ®−îc l«gÝc néi t¹i cña sù ph¸t triÓn lÞch sö ®Êt n−íc. Nh− vËy, ë ViÖt Nam cã c¶ triÕt häc (mÆc dï tr−íc kia, «ng cha ta kh«ng dïng tõ nµy vµ nã n»m trong quan hÖ bÊt ph©n víi Sö, V¨n, T«n gi¸o) vµ triÕt 19 lý. NÕu nh− c¸i thø nhÊt chóng ta cßn ch−a d¸m kh¼ng ®Þnh, th× c¸i thø hai hÇu nh− chóng ta bá trèng. NÕu triÕt häc ng¶ vÒ phÝa b¸c häc th× triÕt lý nghiªng vÒ phÝa d©n gian. NÕu c«ng cô cña triÕt häc lµ ph¹m trï, kh¸i niÖm, th× c«ng cô cña triÕt lý lµ nh÷ng Èn dô, h×nh ¶nh ®Ó nãi lªn t− t−ëng. TriÕt häc th−êng g¾n liÒn víi tÝnh chÆt chÏ vµ ®i liÒn víi tÝnh chÆt chÏ nµy, nã th−êng kh« khan, cøng nh¾c, cßn triÕt lý tá ra mÒm dÎo h¬n, sinh ®éng h¬n, phæ th«ng h¬n, quÇn chóng h¬n. NÕu xÐt ë b×nh diÖn phæ th«ng quÇn chóng th× nghiªn cøu triÕt lý d©n gian cßn quan träng h¬n c¶ nghiªn cøu triÕt lý b¸c häc, triÕt häc, bëi lÏ tõ ®©y rÊt cã thÓ chóng ta l¹i t×m ra, ph¸t hiÖn ®−îc c¸i m¹ch ngÇm s©u th¼m cña d©n téc mµ t− t−ëng b¸c häc chØ lµ sù thÓ hiÖn bÒ næi, bªn ngoµi. §iÓm cuèi cïng cÇn ph¶i nãi lµ ë ViÖt Nam, c¸c vÜ nh©n, anh hïng d©n téc, thËm chÝ c¸c nhµ hiÒn triÕt, minh triÕt th−êng viÕt rÊt Ýt. §èi víi hä, chñ yÕu lµ hµnh ®éng, ho¹t ®éng nh»m Ých n−íc lîi d©n, ®em l¹i ®éc lËp, tù do, h¹nh phóc cho d©n téc. Bëi vËy, nÕu chØ dùa vµo c©u ch÷ cña hä mµ nãi lªn t− t−ëng cña hä, e r»ng sÏ kh«ng ®Çy ®ñ, hoµn chØnh. T− t−ëng cña hä, nã bµng b¹c ë kh¾p mäi n¬i, trong hµnh vi, hµnh ®éng, trong ®èi nh©n xö thÕ, trong toµn bé cuéc ®êi cña hä. GS. TrÇn V¨n Giµu rÊt ®óng khi cho r»ng cã c¸c t¸c phÈm v¨n ch−¬ng nãi lªn t− t−ëng, mµ còng cã hµnh vi, th¸i ®é, ho¹t ®éng c¸ nh©n hay tËp thÓ nãi lªn t− t−ëng(1). Trong c¸c t− t−ëng ®ã rÊt cã thÓ cã nh÷ng t− t−ëng triÕt häc. Bëi vËy, chóng ta cÇn nghiªn cøu t− t−ëng triÕt häc, triÕt lý thÓ hiÖn qua hµnh vi, th¸i ®é, ho¹t ®éng cña con ng−êi. §iÒu nµy cã vÞ thÕ v« cïng quan träng nghiªn cøu t− t−ëng Hå ChÝ Minh, mét con ng−êi vÜ ®¹i nh÷ng l¹i Ýt viÕt, vµ nÕu cã viÕt th× l¹i viÕt rÊt ng¾n gän, c« ®äng. Thùc ra khuynh h−íng nµy còng kh«ng cã g× míi mÎ, bëi lÏ trong Nho, PhËt, L·o c¸ch ®©y hµng mÊy ngh×n n¨m ®· cã nhiÒu vÝ dô dïng hµnh ®éng, cö chØ, hµnh vi ®Ó nãi lªn t− t−ëng. Tõ ®©y më ra mét lÜnh vùc míi ®èi víi triÕt ViÖt lµ nghiªn cøu triÕt lý qua hµnh ®éng, ho¹t ®éng, ch¼ng h¹n nh− triÕt lý (1) Xem: TrÇn V¨n Giµu. MÊy ý kiÕn s¬ bé vÒ nghiªn cøu lÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam. Th«ng b¸o triÕt häc, sè 7, th¸ng 12 - 1967. 20