Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Trách nhiệm hình sự của pháp nhân...

Tài liệu Trách nhiệm hình sự của pháp nhân

.PDF
64
474
126

Mô tả:

Luận văn tốt nghiệp Trách nhiệm hình sự của pháp nhân TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ KHOA LUẬT BỘ MÔN LUẬT TƯ PHÁP LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN LUẬT KHÓA 35 (2009 - 2013) ĐỀ TÀI: TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ CỦA PHÁP NHÂN Giảng viên hướng dẫn: Sinh viên thực hiện: TS. PHẠM VĂN BEO Bộ môn Luật Tư Pháp NGUYỄN THỊ THÙY NGÂN MSSV: 5095536 Lớp Luật Tư Pháp 1 K35 Cần Thơ, 05/2013 GVHD: Phạm Văn Beo 1 SVTH: Nguyễn Thị Thùy Ngân Luận văn tốt nghiệp Trách nhiệm hình sự của pháp nhân NHẬN XÉT CỦA GIẢNG VIÊN ...................................................................................................................... ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ .................................................................................................................. .................................................................................................................. .................................................................................................................. .................................................................................................................. ................................................................................................................... Ngày …… tháng ……. năm 2013 GVHD: Phạm Văn Beo 2 SVTH: Nguyễn Thị Thùy Ngân Luận văn tốt nghiệp Trách nhiệm hình sự của pháp nhân NHẬN XÉT CỦA HỘI ĐỒNG PHẢN BIỆN  ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ ........................................................................................................................ Ngày …… tháng ……. năm 2013 GVHD: Phạm Văn Beo 3 SVTH: Nguyễn Thị Thùy Ngân Luận văn tốt nghiệp Trách nhiệm hình sự của pháp nhân Lời cảm ơn Lời đầu tiên người viết xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến gia đình đã luôn tạo điều kiện, giúp đỡ và động viên trong mọi mặt. Đặc biệt các thầy cô Khoa Luật - Trường Đại học Cần Thơ đã tận tình truyền dạy cho người viết nguồn kiến thức sâu rộng góp phần hoàn thành luận văn này. Và hơn hết, người viết xin gửi lời cảm ơn chân thành đến Thầy Phạm Văn Beo - người đã tận tình chỉ dẫn và giúp đỡ người viết rất nhiều trong suốt quá trình làm luận văn. Chân thành cảm ơn các tác giả của những bài viết, sách, báo, tạp chí mà người viết đã sử dụng làm tài liệu trong quá trình nghiên cứu. Cảm ơn các bạn đã giúp đỡ người viết trong quá trình viết luận văn, trong học tập cũng như trong cuộc sống hằng ngày. Đặc biệt, cảm ơn các bạn Luật Tư Pháp 1 K35 đã giúp đỡ, động viên về mặt tinh thần trong suốt thời gian học ở trường Đại học. Mặc dù đã có nhiều cố gắng nhưng với điều kiện thời gian cho phép, khả năng nghiên cứu và kinh nghiệm thực tế còn hạn chế, nên luận văn sẽ khó tránh khỏi những thiếu sót và khuyết điểm. Nhưng với sự nghiên cứu nghiêm túc, lòng đam mê tìm tòi người viết hy vọng đóng góp ý kiến nhỏ của mình vào sự phát triển chung của nền khoa học pháp lý. Rất mong nhận được sự góp ý, chỉ bảo tận tình của quý thầy cô, những người đi trước và những anh chị, độc giả quan tâm đến đề tài này. Một lần nữa, xin chân thành cảm ơn! GVHD: Phạm Văn Beo 4 SVTH: Nguyễn Thị Thùy Ngân Luận văn tốt nghiệp Trách nhiệm hình sự của pháp nhân DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT 1. BLHS: Bộ luật Hình sự; 2. PLHS: Pháp luật Hình sự; 3. PGS.TS: Phó giáo sư. Tiến sĩ; 4. TNHS: Trách nhiệm hình sự; 5. TTHS: Tố tụng Hình sự; 6. VKS: Viện kiểm sát; 7. WTO: Tổ chức thương mại thế giới. GVHD: Phạm Văn Beo 5 SVTH: Nguyễn Thị Thùy Ngân Luận văn tốt nghiệp Trách nhiệm hình sự của pháp nhân MỤC LỤC Trang LỜI NÓI ĐẦU .....................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài..............................................................................................1 2. Mục đích nghiên cứu của đề tài ........................................................................1 3. Phạm vi nghiên cứu của đề tài..........................................................................2 4. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................2 5. Kết cấu của đề tài.............................................................................................2 CHƯƠNG I. LÝ LUẬN CHUNG VỀ TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ CỦA PHÁP NHÂN...................................................................................................................4 1.1 Trách nhiệm hình sự ......................................................................................4 1.1.1 Khái niệm trách nhiệm hình sự .....................................................................4 1.1.2 Đặc điểm trách nhiệm hình sự.......................................................................7 1.1.3 Cơ sở lý luận của trách nhiệm hình sự...........................................................9 1.1.3.1 Cơ sở về nội dung của trách nhiệm hình sự ..........................................9 1.1.3.2 Cơ sở về hình thức của trách nhiệm hình sự ......................................11 1.1.3.3 Cơ sở về pháp lý của trách nhiệm hình sự...........................................11 1.2 Pháp nhân ....................................................................................................12 1.2.1 Khái niệm pháp nhân ..................................................................................12 1.2.2 Các điều kiện của pháp nhân.......................................................................13 1.3 Trách nhiệm hình sự của pháp nhân ..........................................................16 1.3.1 Khái niệm trách nhiệm hình sự của pháp nhân ............................................16 1.3.2 Đặc điểm trách nhiệm hình sự của pháp nhân .............................................16 1.4 Lịch sử hình thành trách nhiệm hình sự của pháp nhân ...........................17 1.4.1 Trong hệ thống pháp luật các nước Anh – Mỹ.............................................17 1.4.2 Trong hệ thống pháp luật các nước Châu Âu lục địa ...................................20 GVHD: Phạm Văn Beo 6 SVTH: Nguyễn Thị Thùy Ngân Luận văn tốt nghiệp Trách nhiệm hình sự của pháp nhân CHƯƠNG II. TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ CỦA PHÁP NHÂN TRONG LUẬT HÌNH SỰ CÁC NƯỚC TRÊN THẾ GIỚI.......................................................23 2.1 Phạm vi áp dụng trách nhiệm hình sự của pháp nhân .............................23 2.1.1 Trong hệ thống pháp luật của các nước Anh – Mỹ ......................................23 2.1.2 Trong hệ thống pháp luật của các nước Châu Âu lục địa.............................25 2.2 Các tội phạm mà pháp nhân có thể thực hiện ............................................27 2.2.1 Trong hệ thống pháp luật của các nước Anh – Mỹ .....................................27 2.2.2 Trong hệ thống pháp luật của các nước Châu Âu lục địa.............................29 2.3 Các điều kiện áp dụng trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân ................31 2.3.1 Trong hệ thống pháp luật của các nước Anh – Mỹ ......................................31 2.3.2 Trong hệ thống pháp luật của các nước Châu Âu lục địa.............................33 2.4 Hình phạt đối với pháp nhân phạm tội.......................................................36 2.4.1 Trong hệ thống pháp luật của các nước Anh – Mỹ .....................................36 2.4.2 Trong hệ thống pháp luật của các nước Châu Âu lục địa.............................37 CHƯƠNG III. MÔ HÌNH TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ CỦA PHÁP NHÂN TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM ...........................................................39 3.1 Sự cần thiết xây dựng mô hình trách nhiệm hình sự của pháp nhân trong Luật hình sự Việt Nam ......................................................................................39 3.2 Vấn đề lý luận trong việc xây dựng trách nhiệm hình sự của pháp nhân trong Luật hình sự Việt Nam ..................................................................41 3.3 Thực tiễn xây dựng trách nhiệm hình sự của pháp nhân trong Luật hình sự Việt Nam ...............................................................................................45 3.4 Một số nguyên tắc xây dựng trách nhiệm hình sự của pháp nhân trong Luật hình sự Việt Nam ......................................................................................49 3.4.1 Về chủ thể chịu trách nhiệm hình sự của pháp nhân ....................................49 3.4.2 Về các tội phạm cụ thể quy kết cho pháp nhân............................................50 3.4.3 Về điều kiện quy kết trách nhiệm hình sự cho pháp nhân............................51 3.4.4 Về hình phạt đối với pháp nhân phạm tội....................................................51 GVHD: Phạm Văn Beo 7 SVTH: Nguyễn Thị Thùy Ngân Luận văn tốt nghiệp Trách nhiệm hình sự của pháp nhân 3.5 Mô hình trách nhiệm hình sự của pháp nhân trong Luật hình sự Việt Nam .............................................................................................................. 52 KẾT LUẬN GVHD: Phạm Văn Beo 8 SVTH: Nguyễn Thị Thùy Ngân Luận văn tốt nghiệp Trách nhiệm hình sự của pháp nhân LỜI NÓI ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Từ La Mã cổ đại đến nay đã và đang gây ra nhiều tranh luận gay gắt trong giới khoa học hình sự của các nước nước xoay quanh vấn đề TNHS của pháp nhân. Những tranh luận này về mặt thực tiễn và lý luận đã được vượt qua các nước theo truyền thống Anh - Mỹ như Anh, Mỹ, Canada,…khi Tòa án các nước này đã chấp nhận nguyên tắc TNHS của pháp nhân từ rất sớm và hiện nay chế định TNHS của pháp nhân đã được thiết lập và trở thành một nguyên tắc cơ bản trong Luật hình sự mỗi nước. Tuy nhiên, các cơ sở lý luận và cách thừa nhận, thiết lập nguyên tắc này cũng có sự khác nhau ở mỗi quốc gia. Trong quá trình xây dựng BLHS sửa đổi, bổ sung của nước ta hiện nay đã xuất hiện một vấn đề gây nhiều tranh cãi: Có nên quy định pháp nhân là chủ thể của tội phạm hay không? Hay nói cách khác là các biện pháp pháp lý hình sự có thể được áp dụng với pháp nhân hay không? Mô hình lý luận TNHS của pháp nhân trong PLHS như thế nào? Có thể nói vấn đề TNHS của pháp nhân là vấn đề rất mới không chỉ trong thực tiễn pháp lý mà còn cả trong khoa học pháp lý nước ta. Do đó, không thể kết luận một cách đơn giản rằng: “Nên hay không nên quy định nếu những kết luận đó chưa đươc làm sáng tỏ bằng những luận điểm khoa học”. Vấn đề TNHS của pháp nhân là vấn đề rất mới trong việc áp dụng Luật hình sự của nước ta hiện nay, do đó để trả lời những câu hỏi trên, người viết đã chọn đề tài “Trách nhiệm hình sự của pháp nhân” làm đề tài luận văn của mình. Qua đề tài, người viết mong muốn tìm hiểu và trang bị cho bản thân những kiến thức về TNHS của pháp nhân. Đồng thời, người viết cũng muốn đóng góp những ý kiến mang tính thiết thực có ý nghĩa lý luận và thực tiễn góp phần hoàn thiện PLHS của nước ta trong giai đoạn hiện nay. 2. Mục đích nghiên cứu của đề tài Trọng tâm của đề tài là tập trung nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn của TNHS, sự cần thiết xây dựng TNHS của pháp nhân và mô hình của nó trong tương lai. Chủ yếu là chỉ ra những cơ sở lý luận và thực tiễn cần thiết trong việc xây dựng GVHD: Phạm Văn Beo 9 SVTH: Nguyễn Thị Thùy Ngân Luận văn tốt nghiệp Trách nhiệm hình sự của pháp nhân TNHS của pháp nhân trong gia đoạn công nghiệp hóa – hiện đại hóa. Từ đó, xây dựng một chế định TNHS của pháp nhân phù hợp với tình hình chung của nước ta. 3. Phạm vi nghiên cứu của đề tài Đề tài được người viết tiếp cận dưới góc độ khoa học hình sự, bản thân nó rất rộng nên người viết không thể bao quát hết tất cả các vấn đề. Cho nên, trong khả năng của mình người viết chỉ tập trung nghiên cứu một số vấn đề. Thứ nhất người viết chỉ đề cập đến TNHS của pháp nhân của các nước trong hệ thống pháp luật các nước Anh - Mỹ và Châu Âu lục địa. Thứ hai đề tài chỉ nghiên cứu trách nhiệm hình sự của pháp nhân, bên cạnh đó người viết cũng đưa ra mô hình lý luận của nó trong tương lai. 4. Phương pháp nghiên cứu Đề tài nghiên cứu này người viết dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác – Lê-nin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng và Nhà nước trong việc xậy dựng TNHS của pháp nhân. Đặc biệt coi trọng phương pháp duy vât biện chứng và duy vật lịch sử. Đồng thời để hoàn thành một cách tốt nhất, người viết đã kết hợp một vài phương pháp nghiên cứu khác như: - Phướng nghiên cứu lý luận trên cơ sở các tài liệu có liên quan đến TNHS của pháp nhân; - Phương pháp phân tích và tổng hợp; - Phương pháp so sánh; Sự kết hợp giữa những phương pháp chung với những phương pháp riêng, giúp người viết làm sáng tỏ vấn đề một cách nhanh chóng và mang lại hiệu quả, phương pháp chung là cơ sở, nhưng phương pháp riêng lại thể hiện tính đặc thù của khoa học lý luận về Luật hình sự. 5. Kết cấu của đề tài Kết cấu của luận văn gồm: Lời cảm ơn, danh mục các từ viết tắt, lời nói đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phần nội dung gồm ba chương: Chương 1: Người viết tập trung nghiên cứu cơ sở lý luận về TNHS của pháp nhân bao gồm: Khái niệm và đặc điểm của TNHS, khái niệm và các điều kiện GVHD: Phạm Văn Beo 10 SVTH: Nguyễn Thị Thùy Ngân Luận văn tốt nghiệp Trách nhiệm hình sự của pháp nhân của pháp nhân, khái niệm và đặc điểm TNHS của pháp nhân, lịch sử hình thành TNHS của pháp nhân. Chương 2: Người viết trình bày chế định TNHS của pháp nhân trong Luật hình sự của các nước trong hại hệ thống pháp luật Anh - Mỹ và Châu Âu lục địa bao gồm phạm vi áp dụng trách nhiệm hình sự của pháp nhân, các tội phạm mà pháp nhân thực hiện, các điều kiện áp dụng TNHS của pháp nhân, hình phạt áp dụng đối với các pháp nhân phạm tội. Chương 3: Ở chương này, người viết nêu lên sự cần thiết thiết lập chế định TNHS trong PLHS Việt Nam, đồng thời đưa ra cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn trong việc xây dựng TNHS của pháp nhân và các nguyên tắc xây dựng TNHS của pháp nhân, trên cơ sở đó người viết xây dựng mô hình lý luận TNHS của pháp nhân trong tương lai. Do có phần hạn chế về kiến thức lẫn kinh nghiệm thực tiễn, trong quá trình nghiên cứu đề tài sẽ không tránh khỏi những thiếu sót, rất mong nhận được những ý kiến đóng góp tận tính của quý thầy cô và các bạn để người viết bổ sung thêm kiến thức và làm bài luận văn hoàn chỉnh hơn. GVHD: Phạm Văn Beo 11 SVTH: Nguyễn Thị Thùy Ngân Luận văn tốt nghiệp Trách nhiệm hình sự của pháp nhân CHƯƠNG I LÝ LUẬN CHUNG VỀ TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ CỦA PHÁP NHÂN 1.1 Trách nhiệm hình sự 1.1.1 Khái niệm trách nhiệm hình sự Từ trước đến nay trong khoa học luật hình sự khi nghiên cứu những vấn đề lý luận về TNHS, vấn đề cơ bản và đầu tiên cần được giải quyết là phải đưa ra định nghĩa khoa học của khái niệm TNHS. Hiện nay xung quanh vấn đề khái niệm TNHS giữa các nhà hình sự vẫn còn nhiều ý kiến khác nhau. Trong khoa học luật hình sự của Liên Xô trước đây và Liên bang Nga hiện nay tồn tại một số khái niệm về TNHS: Quan điểm 1: TNHS là một giai đoạn nhất định của việc thực hiện các quyền và các nghĩa vụ bởi các chủ thể của quan hệ PLHS khi mà người phạm tội bị cưỡng chế đối với việc phải chịu những sự tước bỏ nhất định1. Quan điểm 2: TNHS là nghĩa vụ của người phạm tội: a) phải chịu hình phạt và được thể hiện trong việc tước bỏ có tính chất cá nhân hoặc tính chất tài sản đối với người đó vì tội phạm đã thực hiện; b) phải chịu biện pháp tác động về mặt pháp lý hình sự bao gồm những sự tước bỏ, đau đớn, mà pháp luật quy định đối với người đó; c) phải chịu các hạn chế về quyền lợi theo trình tự đã được pháp luật quy định, đồng thời bị kết án và chịu hình phạt xuất phát từ trình tự tố tụng; d) phải chịu các biện pháp cưỡng chế Nhà nước2. Quan điểm 3: TNHS là sự: a) thực hiện có tính chất cưỡng chế những sự tước bỏ nhất định được các cơ quan đấu tranh chống tội phạm nhân danh Nhà nước áp dụng đối với người có lỗi trong việc thực hiện tội phạm; b) kết án nhân danh Nhà nước đối với người có lỗi về tội phạm do người đó thực hiện; c) chịu đựng 1 Lê Cảm: Những vấn đề cơ bản trong khoa học luật hình sự (Phần chung), Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, 2005, tr.605 - 606 2 Lê Cảm: Những vấn đề cơ bản trong khoa học luật hình sự (Phần chung), Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, 2005, tr.606 GVHD: Phạm Văn Beo 12 SVTH: Nguyễn Thị Thùy Ngân Luận văn tốt nghiệp Trách nhiệm hình sự của pháp nhân mang tính chất bắt buộc của người có tội những hậu quả tiêu cực của tội phạm dưới hình thức kết án (sự khiển trách của Nhà nước) và sự cưỡng chế phải chịu những hậu quả đó bởi các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền đối với kẻ phạm tội; d) tác động có tính chất cưỡng chế Nhà nước do quy phạm PLHS quy định và được áp dụng đối với người phạm tội bằng bản án kết tội đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án; e) phản ứng của Nhà nước đối với việc thực hiện tội phạm gắn liền với việc tước bỏ mang tính cưỡng chế đối với người có tội các quyền nhất định hoặc sự hạn chế các quyền ấy và được thực hiện trong các phạm vi của quan hệ PLHS3. Quan điểm 4: TNHS là hậu quả bất lợi do luật quy định đối với người phạm tội được tuyên bằng bản án của Tòa án đối với người phạm tội, được thể hiện chính trong việc kết án hoặc kết án có kèm theo hình phạt và án tích4. Quan điểm 5: TNHS chỉ là trách nhiệm của người về tội phạm đã thực hiên, được thể hiện trong sự tác động mang tính cưỡng chế từ phía Nhà nước và phù hợp với luật hình sự5. Quan điểm 6: TNHS là quan hệ pháp luật xuất hiện giữa Nhà nước và kẻ phạm tội liên quan đến các quyền nhân thân và các quyền tài sản của người đó6. Quan điểm 7: TNHS là hậu quả pháp lý – xã hội phức tạp của việc phạm tội mà nó bao gồm bốn yếu tố: Thứ nhất, nó dựa trên các quy phạm PLHS và bắt nguồn từ sự kiện phạm tội nghĩa vụ của chủ thể phải trả lời trước Nhà nước mà đại diện là các cơ quan có thẩm quyền về hành vi của mình; Thứ hai, nó thể hiện trong bản án của Tòa án sự đánh giá có tính chất phủ định (kết án, coi là tội phạm) và sự cảnh cáo (thể hiện sự quở trách) người đã thực hiện hành vi; Thứ ba, quyết định đối với người có tội hình phạt hoặc biện pháp có tính chất hình sự khác; Thứ tư, án tích 3 Lê Cảm: Những vấn đề cơ bản trong khoa học luật hình sự (Phần chung), Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, 2005, tr.606 -607 4 Lê Cảm: Những vấn đề cơ bản trong khoa học luật hình sự (Phần chung), Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, 2005, tr.607 5 Lê Cảm: Những vấn đề cơ bản trong khoa học luật hình sự (Phần chung), Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, 2005, tr.607 - 608 6 Lê Cảm: Những vấn đề cơ bản trong khoa học luật hình sự (Phần chung), Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, 2005, tr.608 GVHD: Phạm Văn Beo 13 SVTH: Nguyễn Thị Thùy Ngân Luận văn tốt nghiệp Trách nhiệm hình sự của pháp nhân như là hậu quả pháp lý của việc kết án cùng vơi sự chấp hành hình phạt đã được quyết định7. Trong khoa học luật hình sự Việt Nam cho đến nay có bốn quan điểm chủ yếu về TNHS: Quan điểm 1: TNHS là hậu quả pháp lý của việc phạm tội, thể hiện ở chỗ người đã gây ra tội phải chịu trách nhiệm về hành vi của mình trước Nhà nước8. Quan điểm 2: TNHS là một dạng trách nhiệm pháp lý, là trách nhiệm của người khi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong pháp luật hình sự bằng một hậu quả bất lợi do Tòa án áp dụng tùy thuộc vào tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi mà người đó đã thực hiện9. Quan điểm 3: TNHS là một dạng của trách nhiệm pháp lý bao gồm nghĩa vụ phải chịu sự tác động của hoạt động truy cứu TNHS, chịu bị kết tội, chịu biện pháp cưỡng chế của TNHS (hình phạt, biện pháp tư pháp) và chịu mang án tích10. Quan điểm 4: TNHS là hậu quả pháp lý của việc thực hiện tội phạm và được thể hiện bằng việc áp dụng đối với người phạm tội một hoặc nhiều biện pháp cưỡng chế của Nhà nước do luật hình sự quy định. Tuy nhiên, phân tích khoa học hai khía cạnh của TNHS, chúng ta cần phải hiểu theo hai nghĩa tích cực và tiêu cực: Tích cực – TNHS là trách nhiệm phải xử sự hợp pháp của một người trong việc ý thức được nghĩa vụ của mình là không được thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội bị luật hình sự cấm. Về cơ bản, đây là cách hiểu theo quan điểm không truyền thống, không có tính chất phổ biến và chính vì vậy, cũng không được thừa nhận rộng rãi trong các nhà hình sự học nói riêng và các nhà luật học nói chung. 7 Lê Cảm: Những vấn đề cơ bản trong khoa học luật hình sự (Phần chung), Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, 2005, tr.608 8 Đào Trí Úc: Mô hình lý luận về Bộ luật hình sự Việt Nam (Phần chung), Nxb Khoa học xã hội Hà Nội, 1993, tr.41 9 Đỗ Ngọc Quang: Tìm hiểu trách nhiệm hình sự đối với các tội phạm về tham nhũng trong Luật hình sự Việt Nam, Nxb Công an nhân dân Hà Nội, 1997, tr.15 10 Nguyễn Ngọc Hòa và Lê Thị Sơn: Thuật ngữ Luật hình sự - Trong sách: Từ điển giải thích thuật ngữ luật học (Trường Đại học luật Hà Nội), Nxb Công an nhân dân Hà Nội, 1999, tr. 126 GVHD: Phạm Văn Beo 14 SVTH: Nguyễn Thị Thùy Ngân Luận văn tốt nghiệp Trách nhiệm hình sự của pháp nhân Tiêu cực – TNHS là hậu quả pháp lý của việc thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội mà luật hình sự quy định là tội phạm và hậu quả pháp lý ấy được thể hiện trong việc Tòa án nhân danh Nhà nước kết án người đã bị coi là có lỗi trong việc thực hiện tội phạm đó, còn người bị kết án phải chịu sự tác động về mặt pháp lý hình sự theo một trình tự tố tụng riêng. Ngược lại với cách hiểu thứ nhất đã nêu trên, đây chính là cách hiểu theo quan điểm truyền thống, có tính chất phổ biến và do đó được thừa nhận rộng rãi trong các nhà hình sự học nói riêng cũng như các nhà luật học nói chung. 1.1.2 Đặc điểm của trách nhiệm hình sự Từ việc nghiên cứu các quan điểm khác nhau về khái niệm TNHS, trên cơ sở phân tích khoa học khái niệm TNHS theo hai nghĩa, đồng thời căn cứ vào các quy phạm PLHS Việt Nam liên quan đến việc giải quyết vấn đề TNHS và thực tiễn áp dụng. Từ đó đưa ra một số đặc điểm cơ bản của TNHS, để đảm bảo sự nhận thức khoa học thống nhất khi áp dụng các quy phạm PLHS và thông qua đó thấy rõ sự khác nhau của TNHS với các dạng trách nhiệm pháp lý khác của các ngành luật tương ứng11. Đặc điểm thứ nhất – là hậu quả pháp lý của việc thực hiện tội phạm, TNHS chỉ phát sinh khi có sự việc phạm tội. Trong thực tế khách quan nếu như không có việc thực hiện tội phạm, hành vi nguy hiểm cho xã hội bị luật hình sự cấm, thì cũng không xuất hiện vấn đề TNHS và do đó TNHS chính là dạng trách nhiệm pháp lý nghiêm khắc nhất so với bất kỳ dạng trách nhiệm pháp lý nào khác vì các dạng trách nhiệm pháp lý không đưa đến hậu quả bất lợi và nghiêm trọng đối với chủ thể của hành vi vi phạm đến mức như TNHS, hạn chế hoặc tước bỏ quyền và tự do hay thậm chí tước bỏ cả tính mạng của chủ thể. Đặc điểm thứ hai – TNHS luôn luôn được thực hiện trong phạm vi của quan hệ PLHS giữa hai bên với tính chất là hai chủ thể có các quyền và nghĩa vụ nhất định một bên là Nhà nước, còn bên kia là người phạm tội. Nhà nước có quyền xử lý người phạm tội, nhưng phải có nghĩa vụ chỉ được xử lý dựa trên các căn cứ và trong các giới hạn do pháp luật quy định. Người phạm tội thì có nghĩa vụ phải chịu sự tước bỏ hoặc hạn chế quyền, tự do nhất định, nhưng đồng thời cũng có quyền 11 Lê Cảm: Những vấn đề cơ bản trong khoa học luật hình sự (Phần chung), Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, 2005, tr.610 - 613 GVHD: Phạm Văn Beo 15 SVTH: Nguyễn Thị Thùy Ngân Luận văn tốt nghiệp Trách nhiệm hình sự của pháp nhân yêu cầu sự tuân thủ từ phía Nhà nước tất cả các quyền và lợi ích của con người và của công dân mà pháp luật đã quy định. Đặc điểm thứ ba – TNHS được xác định bằng một trình tự đặc biệt bởi cơ quan tư pháp hình sự có thẩm quyền mà trình tự đó phải do pháp luật TTHS quy định. Không phải bất kỳ cơ quan Nhà nước nào cũng được phép quy TNHS cho một công dân, mà chỉ có cơ quan tư pháp hình sự có thẩm quyền (Cơ quan Điều tra, VKS và Tòa án) mới có thẩm quyền này. Tuy nhiên, thẩm quyền này không phải là sự tùy tiện mà phải theo một trình tự đặc biệt do pháp luật TTHS quy định, giai đoạn TTHS cụ thể tương ứng với cơ quan nào thì cơ quan ấy mới có thể có thẩm quyền khẳng định vấn đề TNHS của công dân đó bị coi là có lỗi trong việc thực hiện tội phạm. Đặc điểm thứ tư – TNHS chỉ được thực hiện trong bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật bằng việc áp dụng đối với người phạm tội một hoặc nhiều biện pháp cưỡng chế của Nhà nước do luật hình sự quy định. Các văn bản của các cơ quan bảo vệ pháp luật (cơ quan Điều tra, VKS) trong quá trình truy cứu TNHS công dân (như quyết định khởi tố vụ án hình sự, quyết định khởi tố bị can, kết luận điều tra, quyết định tạm giam, cáo trạng,…) hoặc bản án kết tội của Tòa án chưa có hiệu lực pháp luật mà bị kháng cáo hoặc kháng nghị được ban hành trước khi công dân đó chính thức bị coi là người có tội chỉ là các văn bản áp dụng các biện pháp cưỡng chế về mặt TNHS nhằm đảm bảo cho việc thực hiện TNHS sau này chứ chưa phải là các văn bản mà trong đó TNHS được thực hiện. Căn cứ vào nguyên tắc hiến định về suy đoán vô tội đã được ghi nhận trong Hiến pháp 1992, thì TNHS chỉ được chính thức thực hiện khi bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật. TNHS được thực hiện bằng việc áp dụng đối với người phạm tội một hoặc nhiều biện pháp cưỡng chế của Nhà nước do BLHS quy định, có thể là hình phạt hoặc biện pháp tư pháp. Đặc điểm thứ năm – TNHS chỉ mang tính chất cá nhân. Trong giai đoạn hiện nay ở nước ta căn cứ vào sự phát triển của các quan hệ xã hội và căn cứ vào các điều kiện cụ thể tương ứng (về kinh tế - xã hội, chính trị - pháp lý, văn hóa - lịch sử,…) nhà làm luật Việt Nam mới chỉ quy định đối với riêng bản than người phạm tội mà chưa quy định đối với pháp nhân (cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp, đơn vị kinh tế,… nào đó đã có lỗi để cho người đại diện phạm lỗi vì lợi ích của pháp nhân). 1.1.3 Cơ sở lý luận của trách nhiệm hình sự GVHD: Phạm Văn Beo 16 SVTH: Nguyễn Thị Thùy Ngân Luận văn tốt nghiệp Trách nhiệm hình sự của pháp nhân 1.1.3.1 Cơ sở về nội dung của trách nhiệm hình sự Cơ sở về nội dung của TNHS12 là một vấn đề quan trọng trong khoa học luật hình sự của nước ngoài và của Việt Nam mà từ mấy chục năm qua vẫn còn là một đề tài được tranh luận chưa chấm dứt, đồng thời hiện tại cũng đang tồn tại nhiều ý kiến. Trong khoa học luật hình sự của Liên Xô trước đây và của Liên bang Nga hiện nay, có các quan điểm coi cơ sở về nội dung của TNHS là: lỗi; cấu thành tội phạm; tội phạm; hành vi có các dấu hiệu của cấu thành tội phạm; mối quan hệ nhân quả; việc thực hiện tội phạm – hành vi xử sự trái pháp luật cụ thể của con người; hành vi (bằng hành động hoặc không hành động) nguy hiểm cho xã hội, có tính chất lỗi, trái pháp luật, tức là tội phạm mà các dấu hiệu của nó có trong điều tương ứng của Phần riêng Bộ luật hình sự; khi có cấu thành tội phạm trong hành vi nguy hiểm cho xã hội; việc xác định cấu thành tội phạm trong hành vi của người có tội;… Trong khoa học luật hình sự Việt Nam cho đến nay chỉ mới có một số quan điểm chính của các nhà hình sự học coi cơ sở về nội dung của TNHS là: sự hiện diện của tất cả những dấu hiệu do luật định về tội phạm; hành vi của một người khi thỏa mãn các dấu hiệu cấu thành tội phạm được quy định trong luật hình sự; tội phạm – hành vi nguy hiểm cho xã hội chứa đựng các yếu tố cấu thành tội phạm. Tuy nhiên, nghiên cứu quy định về cơ sở về nội dung của TNHS trong PLHS hiện hành (Điều 2 BLHS năm 1999 sửa đổi,bổ sung năm 2009), cũng như thực tiễn áp dụng các quy định của PLHS và pháp luật TTHS liên quan đến việc giải quyết vấn đề TNHS, có thể nhận thấy cốt lõi của TNHS chính là việc thực hiện tội phạm của thể nhân (con người sinh học cụ thể, chứ không thể là pháp nhân). Sự khẳng định việc thực hiện hành vi bị luật hình sự cấm là cơ sở về nội dung của TNHS có thể được lý giải bởi các luận điểm chủ yếu: Thứ nhất, “lỗi” chỉ là một trong những điều kiện của TNHS và là mặt chủ quan của tội phạm – trạng thái tâm lý của người phạm tội được thể hiện dưới hình thức cố ý hoặc vô ý đối với hành vi nguy hiểm cho xã hội bị luật hình sự cấm và 12 Lê Cảm: Những vấn đề cơ bản trong khoa học luật hình sự (Phần chung), Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, 2005, tr.626 - 631 GVHD: Phạm Văn Beo 17 SVTH: Nguyễn Thị Thùy Ngân Luận văn tốt nghiệp Trách nhiệm hình sự của pháp nhân hậu quả của hành vi đó, nên nếu chỉ đề cập đến lỗi thôi thì chưa thể có cơ sở của TNHS. Thứ hai, “mối quan hệ nhân quả” giữa hành vi phạm tội và hậu quả phạm tội chỉ là một trong các dấu hiệu thuộc mặt khách quan của các cấu thành tội phạm vật chất, nên nếu chỉ đề cập đến mối quan hệ nhân quả thôi thì cũng chưa thẻ có cơ sở của TNHS. Thứ ba, “tội phạm” chỉ là hành vi khách quan, nguy hiểm cho xã hội và được quy định trong PLHS thực định (bị luật hình sự cấm), nên nếu tội phạm ấy lại chưa có việc thực hiện nó một cách cố ý hoặc vô ý trong thực tế khách quan bởi một người nhất định – khi chủ thể chưa tác động vào tội phạm dưới dạng hành động hoặc không hành động (làm hoặc không làm những động tác cơ học), thì cũng chưa thể nói gì đến cơ sở của TNHS. Thứ tư, “cấu thành tội phạm” chỉ là một khái niệm khoa học và là sự trừu tượng về mặt pháp lý do các nhà lý luận hình sự soạn thảo, nên nếu chỉ nói là có cấu thành tội phạm thôi thì cũng chưa thể chính xác. Theo PLHS Việt Nam, thì người chuẩn bị phạm tội nghiêm trọng (đoạn 2 khoản 1 Điều 15 BLHS năm 1985), tội rất nghiêm trọng hoặc tội đặc biệt nghiêm trọng (đoạn 2 Điều 17 BLHS năm 1999 sửa đổi, bổ sung năm 2009) hay phạm tội chưa đạt mặc dù trong hành vi được thực hiện rõ ràng là chưa thể có đầy đủ các dấu hiệu của cấu thành tội phạm nhưng vẫn phải chịu TNHS13. Do vậy, quan điểm cho rằng cấu thành tội phạm là cơ sở của TNHS duy nhất là hoàn toàn sai lầm, vì tự mình cấu thành tội phạm không thể là cơ sở làm phát sinh TNHS. Thứ năm, việc thực hiện hành vi có tất cả các dấu hiệu của cấu thành tội phạm do luật hình sự quy định (ở đây phải hiểu là chỉ có cấu thành tội phạm cơ bản trong Phần riêng BLHS) tuy có thể có cơ sở của TNHS, nhưng căn cứ vào các quy định của PLHS đôi khi cũng chưa cần có tất cả các dấu hiệu của cấu thành tội phạm cơ bản đã hoàn thành trong Phần riêng BLHS mà chỉ cần chủ thể thực hiện hành vi chuẩn bị phạm tội rất nghiêm trọng hoặc tội đặc biệt nghiêm trọng (đoạn 2 Điều 17 BLHS năm 1999 sửa đổi, bổ sung năm 2009) hay phạm tội chưa đạt (đoạn 2 Điều 13 Trần Văn Độ: Tội phạm và cấu thành tội phạm – chương VI, trong sách: Tội phạm học, Luật hình sự và Tố tụng hình sự Việt Nam, Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội, 1995, tr.183 GVHD: Phạm Văn Beo 18 SVTH: Nguyễn Thị Thùy Ngân Luận văn tốt nghiệp Trách nhiệm hình sự của pháp nhân 18 năm 1999 sửa đổi, bổ sung năm 2009) cũng đã có cơ sở của TNHS – người đó phải chịu TNHS theo các quy định tương ứng đã nêu. Và cuối cùng, chỉ khi nào và bao giờ trong thực tế khách quan có việc thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội bị luật hình sự cấm – hành vi phạm tội (còn gọi là hành vi mà PLHS coi là tội phạm, mà ở đây phải hiểu là kể cả việc thực hiện hành vi chuẩn bị phạm tội hoặc phạm tội chưa đạt được quy định trong Phần chung BLHS), thì mới có thể nói đến cơ sở của TNHS. 1.1.3.2 Cơ sở về hình thức của trách nhiệm hình sự Khi nghiên cứu vấn đề cơ sở lý luận của trách nhiệm hình sự, các nhà luật học chỉ chú trọng tới đến việc khẳng định xem nội dung của cơ sở lý luận về TNHS, thì trái lại về mặt hình thức – cơ sở lý luận bên ngoài của TNHS chưa được xem xét một cách thỏa đáng. Tuy nhiên, nếu theo logic của vấn đề khi đã tìm hiểu được nội dung cốt lõi nằm trong cơ sở lý luận TNHS thì cũng cần phải xem xét về mặt hình thức bên ngoài. Dưới góc độ khoa học Luật hình sự thì cơ sở lý luận về mặt hình thức của TNHS là những căn cứ chung có tính chất bắt buộc và do luật hình sự quy định và phải dựa vào đó các cơ quan có thẩm quyền mới có thể đặt ra vấn đề TNHS của những người đã thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội bị luật hình sự cấm14. 1.1.3.3 Cơ sở về pháp lý của trách nhiệm hình sự Nếu như về mặt nội dung – cơ sở lý luận khách quan của TNHS được coi là việc thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội bị Luật hình sự cấm và mặt bên ngoài – cơ sở lý luận hình thức của TNHS được coi là căn cứ chung có tính chất bắt buộc và do PLHS quy định thì về mặt quy phạm – cơ sở lý luận pháp lý của TNHS cho đến nay vẫn là một vấn đề còn tranh luận và chưa có quan điểm thống nhất trong khao học Luật hình sự. Tuy nhiên, dựa trên hai cơ sở lý luận nội dung và hình thức và quy phạm về cơ sở lý luận của TNHS trong BLHS Việt Nam năm 1999, cũng như thực tiễn áp dụng các quy định của PLHS và pháp luật TTHS liên quan đến việc giải quyết vấn đề TNHS. Về mặt quy phạm – cơ sơ lý luận pháp lý của TNHS là hành vi nguy hiểm cho xã hội có đầy đủ các dấu hiệu của cấu thành tội phạm cụ 14 Lê Cảm: Những vấn đề cơ bản trong khoa học luật hình sự (Phần chung), Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, 2005, tr.632 GVHD: Phạm Văn Beo 19 SVTH: Nguyễn Thị Thùy Ngân Luận văn tốt nghiệp Trách nhiệm hình sự của pháp nhân thể tương ứng được ghi nhận trong PLHS. Chính vì vậy, cấu thành tội phạm trong Luật hình sự được coi là cơ sở lý luận pháp lý của TNHS15. 1.2 Pháp nhân 1.2.1 Khái niệm pháp nhân Ngoài cá nhân tham gia vào các quan hệ xã pháp luật còn có các cơ quan, tổ chức. Để các cơ quan, tổ chức tham gia vào quan hệ pháp luật với tư cách là một chủ thể riêng biệt trong các quan hệ xã hội nói chung và các quan hệ pháp luật nói riêng thì các cơ quan, tổ chức này phải có các điều kiện do pháp luật quy định. Từ thời La Mã cổ đại những phường hội, nhà thờ, xưởng thủ công,… đã hình thành và ngày càng mở rộng. Ban đầu, những “tổ chức” này không có tài sản riêng mà tài sản do các thành viên góp lại như một hình thức sở hữu chung theo phần. Trong trường hợp tổ chức bị tan rã tài sản của tổ chức đó được chia trả lại cho các thành viên theo phần mà họ đóng góp vào. Những tổ chức như vậy không thể tham gia như một chủ thể độc lập trong các quan hệ pháp luật. Trong một số trường hợp, tài sản của tổ chức không của riêng ai như: nhà hát, nhà thờ, một con tàu,… mà là của tổ chức đó nó chung.Những tài sản này không phải của riêng từng người hay từng nhóm người mà là của một tổ chức tồn tại độc lập, không phụ thuộc vào sự thay đổi các thành viên trong tổ chức đó, những giao dịch của tổ chức thong qua người đại diện nhưng dưới danh nghĩa của tổ chức chứ không phải của cá nhân. Tuy nhiên, thời La Mã cổ đại vẫn chưa đứa ra được khái niệm pháp nhân. Trong chế độ phong kiến, việc phân chia lao động tiếp tục phát triển và hình thành ngày càng nhiều tổ chức, bắt đầu xuất hiện những công ty khai thác thuộc địa trên lãnh thổ của các nước thuộc châu Á, Phi, Mĩ – La tinh. Sả xuất hàng hóa chế ngự trong thời kì tư bản chủ nghĩa, trong điều kiện của chủ nghĩa tư bản vấn đề củng cố địa vị các tổ chức bằng phương tiện pháp lí để các tổ chức này tham gia vào các quan hệ pháp luật là nhu cầu cần thiết với các loại hình tổ chức khác nhau và cũng là phương tiện cạnh tranh giữa các nhà tư bản với nhau trong nền kinh tế tư bản chủ nghĩa. Khái niệm pháp nhân được hình thành và phát triển ở thời kì này, tuy nhiên lại không có một khái niệm chung về pháp nhân ở bất cứ pháp luật của một nước nào, pháp luật của các nước chỉ dừng lại ở việc quy định các điều kiện 15 Lê Cảm: Những vấn đề cơ bản trong khoa học luật hình sự (Phần chung), Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, 2005, tr.632- 633 GVHD: Phạm Văn Beo 20 SVTH: Nguyễn Thị Thùy Ngân
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan